گروه خونی چیست؟ – به زبان ساده

خون در انسان ۵ لیتر از حجم بدن را به خود اختصاص داده است. ترکیبات خونی در انسان‌های مختلف متفاوت است و این امر باعث ایجاد انواع گروه خونی متفاوت در بین افراد شده‌ است. گروه خونی هر فرد با انتقال ژن‌های مربوط به آن از پدر و مادر تعیین می‌شود. یکی از روش‌های شناخته شده برای شناسایی «گروه خونی» (Blood Type)، سیستم ABO است. شایان ذکر است که علاوه بر گروه‌های خونی که با این روش قابل شناسایی هستند، گروه‌های خونی دیگری نیز وجود دارند که تعداد آن‌ها در جمعیت‌های مختلف کمتر است.

در سیستم‌ ABO چهار دسته اصلی گروه‌های خونی به هشت زیر گروه خونی متداول طبقه‌بندی می‌شوند که این گروه‌ها شامل موارد زیر است:

• گروه خونی A
• گروه خونی B
• گروه خونی O
• گروه خونی AB

از میان این گروه‌های خونی، متداول‌ترین آن‌ها گروه خونی O است. این گروه خونی به عنوان گروه خونی دهنده شناخته می‌شود، زیرا می‌تواند به تمام گروه‌ها، خون اهدا کند.

چه عواملی گروه خونی را تشکیل می‌دهند؟

خون شامل سلول‌ها و مایع زرد رنگی به نام پلاسما است. گروه خونی توسط عواملی که بر روی سلول‌های خونی قرار دارند، تعیین می‌شود. گروه‌های خونی از دو سیستم گروه‌بندی مختلف تشکیل شده‌اند. این سیستم‌ها شامل آنتی‌ژن‌های ABO و سیستم آنتی‌ژن‌های ارهاش‌ RhD (رزوس) هستند. از این دو دسته آنتی‌ژن برای طبقه‌بندی گروه‌های خونی استفاده می‌شود.

باکتری‌ها و ویروس‌ها اغلب حامل یک آنتی‌ژن هستند. در طول عفونت و برخورد بدن با این عوامل بیماری‌زا، آنتی‌ژن‌های آن‌ها به عنوان نشانه‌ای از عوامل بیگانه عمل کرده و در این حالت توسط سیستم ایمنی بدن شناسایی می‌شوند و برای آن‌ها آنتی‌بادی ساخته می‌شود. اکثر گلبول‌های قرمز خون نیز آنتی‌ژن‌هایی دارند که در سطح سلولی آن‌ها یافت می‌شوند.

گروه‌های خونی توسط آنتی‌ژن و آنتی‌بادی‌های موجود در خون شناسایی می‌شوند. آنتی‌بادی‌ها، پروتئين‌هایی هستند که معمولا در پلاسما وجود دارند. این پروتئین‌ها بخشی از سیستم دفاعی بدن را تشکیل می‌دهند. آنتی‌بادی‌ها، عوامل بیگانه را شناسایی کرده و به سیستم ایمنی بدن هشدار می‌دهند که آن‌ها را از بین ببرند.

سیستم ABO

سیستم گروه‌بندی‌ ABO برای تعیین گروه‌های خونی مختلف از آنتی‌ژن‌های سطح گلبول‌های قرمز و آنتی‌بادی‌های پلاسما استفاده می‌کند. این سیستم به همراه آنتی‌ژن‌های RhD مشخص می‌کند که چه گروه‌‌های خونی می‌توانند با یکدیگر تبادل خونی انجام دهند.

چهار گروه اصلی گروه خونی شامل موارد زیر است:

• گروه خونی A: سطح گلبول‌های قرمز در این گروه خونی دارای آنتی‌ژن A است و در پلاسمای آن آنتی‌بادی ضد B وجود دارد که به سلول‌های خونی دارای آنتی‌ژن B حمله می‌کند.
• گروه خونی B: آنتی‌ژن سطح گلبول‌های قرمز این گروه خونی، آنتی‌ژن B و آنتی‌بادی درون پلاسمای آن، آنتی‌بادی ضد A است.
• گروه خونی AB: گلبول‌های قرمز در این گروه دارای هر دو آنتی‌ژن A و B هستند. اما پلاسمای این گروه خونی هیچ گونه آنتی‌بادی ندارد. افراد دارای گروه خونی AB از تمام گروه‌های خونی می‌توانند خون دریافت کنند.
• گروه خونی O:  پلاسما در این گروه خونی هر دو آنتی‌بادی ضد A و ضد B را دارد، ولی هیچ آنتی‌ژنی بر سطح گلبول‌های قرمز آن‌ها وجود ندارد. به دلیل این که این گروه خونی هیچ آنتی‌ژنی ندارد، بنابراین می‌تواند به هر کدام از گروه‌های خونی، خون اهدا کنند.

برخی از گلبول‌های قرمز خون دارای فاکتور Rh هستند که به آن‌ها «آنتی‌ژن RhD» هم گفته می‌شود. گروه‌بندی بر مبنای Rh معیار دیگری برای شناسایی به گروه‌های خونی اضافه می‌کند. اگر گلبول‌های قرمز خون دارای آنتی‌ژن Rh باشند، در این حالت آن‌ها Rh مثبت هستند و اگر این آنتی‌ژن را نداشته باشند، Rh منفی خوانده می‌شوند.

با توجه به سیستم‌های گروه‌بندی بیان شده، در سیستم ABO/Rh هشت گروه خونی مختلف وجود دارد که برخی از آن‌ها نسبت به بقیه فراوانی بیشتری در جمعیت‌های مختلف دارند. در زیر به گروه‌های خونی طبقه‌بندی شده براساس سیستم ABO/Rh و فراوانی آن‌ها در جمعیت‌ جهانی اشاره شده‌ است:

• O مثبت: ۳۸ درصد
• O منفی: ۷ درصد
• A مثبت: ۳۴ درصد
• A منفی: ۶ درصد
• B مثبت: ۹ درصد
• B منفی: ۲ درصد
• AB مثبت: 3 درصد
• AB منفی: 1 درصد

گروه خونی چگونه تعیین می‌شود؟

گروه خونی مانند رنگ چشم صفتی است که به طور ژنتیکی از والدین به فرزندان منتقل می‌شود. اگر گروه خونی فردی یکی از گروه‌های AB ،B ،A و O باشد، در واقع پدر و مادر این فرد یکی از این گروه‌های خونی را به او منتقل کرده‌اند. به عنوان مثال، اگر مادر دارای گروه خونی AB و پدر گروه خونی A داشته باشد، انتظار می‌رود که فرزند آن‌ها یکی از سه گروه خونی A ،B و یا AB را به ارث ببرد.

وراثت گروه خونی براساس سیستم ABO

همان طور که در بالا اشاره شد، آنتی‌ژن‌های A و B مولکول‌هایی هستند که در سطح گلبول‌های قرمز قرار دارند و توسط دو آنزیم خاص (انواع آنزیم‌های گلیکوزیل ترانسفراز) تولید شده‌اند. این دو آنزیم به وسیله دو آلل متفاوت از یک ژن کد می‌شوند. آلل‌ A آنزیمی را کد می‌کند که سنتز آنتی‌ژن A را بر عهده دارد و آلل B آنزیمی را که آنتی‌ژن B را می‌سازد، کد می‌کند. این ژن یک آلل دیگر هم دارد که پروتئینی را کد می‌کند که هیچ عملکرد آنزیمی ندارد (آللی که در گروه خونی O دیده می‌شود) و بر روی سطح گلبول‌های قرمز هیچ آنتی‌ژنی را ایجاد نمی‌کند.

فیلم آموزش زیست شناسی – پایه دوازدهم رشته تجربی – بخش یکم در فرادرس

کلیک کنید

بر طبق نحوه وراثت ژن‌ها، هر فرد دو آلل از یک ژن را، از هر یک از والدین خود (از هر والد یک آلل) به ارث می‌برد. ترکیب این دو آلل، گروه خونی نهایی فرد را مشخص می‌کند. در تصویر زیر نحوه وراثت هر یک از آلل‌هایی که در تعیین گروه خونی موثر هستند، آورده شده است.

وراثت گروه خونی براساس سیستم RhD

علاوه بر آنتی‌ژن‌های A و B، بخش دیگر گروه خونی هر فرد توسط فاکتورهای ‌Rh تعیین می‌شود. نام این فاکتور از «میمون‌های Rhesus» که اولین بار فاکتور‌ Rh در آن‌ها شناسایی شده، آمده است. فاکتور RhD در ۸۵ درصد از جمعیت جهان وجود دارد و باعث می‌شود که گروه خونی آن‌ها به صورت Rh مثبت باشد. ۱۵ درصد باقی مانده نیز فاقد این فاکتور هستند و گروه خونی آن‌ها به صورت Rh منفی بیان می‌شود.

گروه‌بندی که براساس Rh انجام می‌گیرد، در موقعیت‌های مختلف بسیار اهمیت دارد. برای مثال، اگر جنین، گروه خونی با Rh مثبت را از پدر دریافت کرده باشد، اما گروه خونی مادر Rh منفی باشد، ممکن است جنین در خطر باشد، زیرا مادر آنتی‌بادی علیه فاکتور Rh خونی جنین می‌سازد. در ادامه این مطلب در مورد اهمیت گروه خونی بیشتر توضیح داده خواهد شد.

گروه‌های خونی و انتقال خون

گرفتن خون از یک فرد اهدا کننده و منتقل کردن آن به سیستم گردش خون فردی دیگر را «انتقال خون» (Blood Transfusion) می‌گویند. انتقال خون و سازگاری نوع گروه خونی در بیماران نیازمند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. اگر گروه خونی منتقل شده به بیماری با گروه خونی خود بیمار ناسازگار باشد، گلبول‌های قرمز خون بیمار ممکن است به یکدیگر متصل شده و تشکیل لخته دهند و در اثر آن رگ‌های خونی فرد مسدود شود که در نهایت به مرگ بیمار می‌انجامد.

به طور کلی، برای گروه‌بندی خونی براساس سیستم ABO نحوه انتقال خون به صورت زیر است:

• فردی با گروه خونی A می‌تواند به گروه‌های خونی A یا AB خون اهدا کنند.
• فردی با گروه خونی ‌B قادر به انتقال خون به افراد گروه B و AB است.
• افراد دارای گروه خونی AB تنها می‌توانند به افراد همین گروه خون منتقل کنند. در حالی که فردی با گروه خونی AB از همه گروه‌های خونی می‌تواند خون بگیرد. به همین دلیل به این گروه خونی «دریافت کننده جهانی» (Universal Recipient) می‌گویند.
• فردی با گروه خونی O می‌تواند به تمام گروه‌ها، خون انتقال دهد و در واقع «اهدا کننده جهانی» (Universal Donor) نام دارد. این امر به این دلیل است که گروه خونی O فاقد هر گونه آنتی‌ژنی بر روی گلبول‌های قرمز خود است که هیچ گونه ناسازگاری با دیگر گروه‌های خونی ایجاد نمی‌کند. به همین دلیل افراد این گروه فقط می‌توانند از گروه خونی O، خون دریافت کنند.

افراد دارای Rh می‌توانند از هر گروه خونی با این فاکتور یا Rh منفی خون دریافت کنند، اما افرادی که فاقد Rh هستند، تنها از گروه‌های خونی Rh منفی می‌توانند خون بگیرند.

گروه‌های خونی کمیاب

علاوه بر آنتی‌ژن‌های ABO و Rh، بیش از ۶۰۰ آنتی‌ژن دیگر برای گروه خونی شناسایی شده است که حضور یا غیاب آن‌ها در خون باعث ایجاد گروه‌های خونی نادر می‌شود. در ادامه به بررسی برخی از این گروه‌های خونی نادر می‌پردازیم.

گروه خون بمبئی

در سال ۱۹۵۲ «دکتر بهنده» (ٰDr.Y.M. Bhende) گروه خونی جدیدی را در شهر بمبئی هند شناسایی کرد که در میان جمعیت این شهر شیوع زیادی داشت. این در حالی است که میزان این گروه خونی در جهان در حدود ۴ نفر در هر یک میلیون نفر است. این گروه خونی با نام «گروه خونی بمبئی» (Bombay Blood Group) یا Hh شناخته می‌شود. براساس آمارهای ارائه شده، در ایران نیز در حدود ۶۳ نفر دارای این گروه خونی هستند. افراد این گروه خونی بر روی سطح گلبول‌های قرمز خون هیچ آنتی‌ژنی ندارند اما در سرم خود دارای آنتی‌بادی H هستند. این آنتی‌بادی در گروه خونی O نیز دیده می‌شود به همین دلیل در اکثر مواقع در تست‌های تعیین گروه خونی، گروه خونی بمبئی به عنوان گروه خونی O تشخیص داده می‌‌شود.

گروه خونی O در سرم خود فاقد آنتی‌بادی AB است و می‌تواند به تمام گروه‌ها، خون انتقال دهد، در حالی که گروه خونی بمبئی نمی‌تواند حتی از گروه خونی O منفی خون دریافت کند. به همین دلیل اکثرا افراد دارای گروه خونی بمبئی در هنگام بیماری و نیاز به دریافت خون با مشکلات جدی مواجه هستند.

گروه خون طلایی

کمیاب‌ترین گروه خونی جهان، «گروه خونی طلایی« یا (Rh null) نام دارد. در تمام جمعیت جهان کمتر از ۵۰ نفر دارای این گروه خونی هستند. این گروه خونی اولین بار در سال ۱۹۶۱ در یک زن بومی استرالیایی شناسایی شد. در این گروه هیچ یک از آنتی‌ژن‌های Rh وجود ندارند. به عبارت دیگر این افراد فاقد آنتی‌ژنی‌ هستند که ۹۹ درصد مردم جهان دارای آن هستند. افراد با گروه خونی طلایی نیز در مواقع نیاز به خون در موقعیت بسیار خطرناکی قرار می‌گیرند.

گروه خون Kell

گروه خونی Kell اولین بار در سال ۱۹۴۶‌ کشف شد. این گروه خونی دارای سیستم بسیار پیچیده‌ای است و شامل ۲۵ آنتی‌ژن‌ است که می‌توانند سیستم ایمنی را بشدت تحریک کنند. این آنتی‌ژن‌ها، بعد از آنتی‌ژن‌های گروه ABO و Rh قوی‌ترین واکنش‌های ایمنی را در بدن ایجاد می‌کنند. این گروه خونی در نژاد قفقازی و سیاه پوستان شیوع بیشتری دارد.

چه زمانی گروه خونی مهم است؟

تعیین گروه خونی شخص هنگام اهدای خون یا دریافت خون بسیار اهمیت دارد. اگر فردی با آنتی ژن گروه B، گلبول‌‌های قرمز خون را از کسی که آنتی ژن گروه A دارد، دریافت کند، بدن او انتقال خون را رد کرده و تحمل نمی‌کند. این امر به این دلیل است که افرادی که بر سطح گلبول‌های قرمز خون آنتی‌ژن B دارند، در پلاسمای خود دارای آنتی‌بادی ضد A هستند که این آنتی‌بادی‌ها به گلبول‌های قرمز دهنده دارای آنتی‌ژن A، حمله کرده و آن‌ها را از بین می‌برند. این اتفاق برای فرد گیرنده می‌تواند کشنده باشد.

گروه خونی در بارداری

در دوران بارداری، یک مادر ممکن است نوع RhD متفاوتی نسبت به جنین خود داشته باشد، زیرا جنین می‌تواند یک گروه خونی متفاوت را از طریق ژن‌‌های پدر به ارث ببرد. اگر مادر RhD منفی باشد و جنین RhD مثبت باشد، خطرات زیادی ممکن است جنین را تهدید کند.

تعداد کمی‌ از گلبول‌‌های قرمز، از گردش خون جنین می‌توانند وارد جریان خون مادر شوند که این شرایط منجر به ایجاد آنتی‌بادی ضد RhD در پلاسما خون مادر می‌شود. این روند به عنوان «حساس سازی» (Sensitization) شناخته می‌شود. این مشکل ممکن است شدت یابد، اگر این آنتی‌بادی سلول‌های خونی جنین را به عنوان عامل بیگانه مورد شناسایی قرار دهد، در این حالت آنتی‌بادی‌های خون مادر شروع به حمله به سلول‌های خونی جنین می‌کنند. چنانچه این مورد شناسایی نشود، موجب ایجاد یرقان حاد و آسیب‌های جدی مغز نیز می‌شود.

تزریق ایمونوگلوبین G ضد D از تولید آنتی‌بادی توسط مادر جلوگیری می‌کند و باعث کاهش تأثیر روند حساس سازی در جنین می‌شود. دوز ایمونوگلوبین G ضد D معمولاً در 28 هفته و بعضی اوقات در 34 هفته بارداری تجویز می‌شود. اثر این ایمونوگلوبین تا ۱۲ هفته باقی می‌ماند. اگر روند حساس سازی موجب شود که مادر، آنتی‌بادی ضد Rh بسازد، حتی با تزریق ایمونوگلوبین ضد D، این آنتی‌بادی در پلاسما باقی می‌ماند.

اگر زن دارای گروه خونی RhD منفی دوباره باردار شود و اگر جنین بعدی نیز دارای گروه خونی RhD مثبت باشد، خطر بیشتری وجود دارد که آنتی‌بادی مادر به گلبول‌های قرمز جنین دوم نیز حمله کند. آزمایش خون می‌تواند با بررسی این که آیا گروه خونی جنین با مادر سازگار است، خطرات احتمالی برای سلامت جنین را پیش از رشد جنین تشخیص دهد. شناسایی گروه خونی مادر (در صورت وجود نیاز به خون) در هنگام زایمان نیز اهمیت دارد.

آزمایش تعیین گروه خونی

در آزمایشگاه به طور روتین تست‌هایی انجام می‌شود که گروه خونی فرد را تعیین می‌کنند. برای شناسایی گروه خونی روش‌های مختلفی وجود دارد و در حال حاضر برای تعیین گروه خونی از کیت‌هایی استفاده می‌شود که در طول زمانی کوتاه قادر به شناسایی گروه خونی فرد با درصد خطای پایین هستند.

به طور کلی در آزمایشگاه‌ها تعیین گروه خونی با دو روش زیر انجام می‌گیرد:

فیلم آموزش اصول کار در آزمایشگاه بالینی

کلیک کنید

• «سل تایپ» (Cell Type): در این روش از طریق شناسایی آنتی‌ژن‌های سطحی گلبول‌های قرمز خون به گروه خونی پی می‌برند. به این نوع از آزمایش تعیین گروه خون، روش «Forward Type» نیز می‌گویند. روش سل تایپ تعیین می‌کند که خون فرد دارای چه آنتی‌ژن‌هایی است. در این روش نمونه‌های خونی با سرم‌های دارای آنتی‌بادی‌های مختلف (ضد A و ضد B) مخلوط می‌شود. الگوی لخته شدن نشان دهنده نوع گروه خونی است.
• «ریورز تایپ» (Reverse Type): از آنتی‌بادی‌های موجود در سرم برای تعیین گروه خونی استفاده می‌شود. نام دیگر این روش «Back Type» است. این روش نشان می‌دهد که که چه آنتی‌بادی‌هایی در سرم یا پلاسما فرد موجود است. در ریورز تایپ نمونه خونی با خون‌هایی از نوع A و B مخلوط می‌شود، پس از آن الگوی لخته شدن نمونه در هر حالت مورد بررسی قرار می‌گیرد. این روش جهت شناسایی گروه‌های خونی نادر اهمیت ویژه‌ای دارد.

هر دو روش سل تایپ و ریورز تایپ باید انجام گیرد و در صورت تایید نتایج یکدیگر، می‌توان با اطمینان گروه خونی فرد را تعیین کرد.

مراحل انجام آزمایش تعیین گروه خونی

در این بخش به طور دقیق مراحل انجام یک آزمایش گروه خونی را که به طور روتین در آزمایشگاه‌ها انجام می‌شود، بررسی می‌کنیم.

ابتدا بر روی یک اسلاید که دارای چهار بخش است، از هر آنتی‌بادی خونی (ضد A، ضد B و ضد Rh) یک قطره قرار می‌دهیم. در بخش چهارم هم یک نمونه خون به عنوان کنترل گذاشته می‌شود. سپس از نمونه خونی مورد نظر& یک قطره خون بر روی هر یک از قطرات آنتی‌بادی روی اسلاید می‌ریزیم و با اپلیکاتور به خوبی مخلوط می‌کنیم. برای مشاهده لخته شدن و نتیجه آزمایش ۳۰ ثانیه تا ۱ دقیقه زمان لازم است. لخته شدن در هر یک از بخش‌های اسلاید نشان دهنده نوع آنتی‌ژن در نمونه خونی است.

• لخته شدن در بخش دارای آنتی‌بادی ضد A نشان می‌دهد که گروه خونی نمونه، A است.
• ایجاد رسوب در بخش حاوی آنتی‌بادی ضد B تعیین می‌کند که گروه خونی نمونه، B است.
• اگر نمونه خونی در هر دو بخش که دارای آنتی‌بادی‌های ضد A و ضد B هستند، رسوب تشکیل دهد یعنی گروه خونی نمونه، AB است.
• در صورتی که نمونه خونی در هیچ یک از بخش‌های اسلاید لخته تشکیل ندهد یعنی گروه خون نمونه O است.
• اگر نمونه خونی در نمونه حاوی آنتی‌بادی‌ Rh رسوب کند، به معنی این است که نمونه دارای گروه خونی Rh مثبت است.

امروزه برای شناسایی آسان‌تر گروه خونی، کیت‌هایی ساخته شده که در منزل بدون نیز به تجهیزات خاصی بتوان گروه خونی را تعیین کرد.

قبل از انجام هر گونه از انواع فرایندهای انتقال خون، باید فرد دهنده و گیرنده خون، مورد آزمایش تعیین گروه خونی قرار گیرند. همچنین تعیین آزمایش آنتی‌بادی‌های خونی که مربوط به گروه‌های خونی کمیاب هستند نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. زیرا همان طور که در بالا اشاره شد، برخی از این گروه‌های خونی با روش‌های روتین برای تعیین گروه خونی قابل شناسایی نیستند و ممکن است با سایر گروه‌های خونی اشتباه گرفته شوند.

اگر مطالعه این مطلب برای شما مفید بود، آموزش‌ها و مطالب زیر نیز به شما پیشنهاد می‌شود:

• مجموعه آموزش‌های زیست‌شناسی
• آموزش مبانی علم ژنتیک
• مجموعه آموزش‌های علوم پزشکی
• جهش ژنتیکی -- به زبان ساده
• پلاکت چیست؟ -- به زبان ساده
• مولکول DNA چیست؟ -- از صفر تا صد

^^