فرادرسصیغه مبالغه چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
«صیغه مبالغه» اسم مشتقی است که بر شدید بودن یک ویژگی یا انجام دادن یک کار به صورت مکرر دلالت دارد. صیغه‌های مبالغه هم از فعل‌های ثلاثی و هم از فعل‌های رباعی ساخته میشوند. از وزنهای رایج این صیغه می‌توان به «فَعّال»، «فَعّالة» و «فَعول» اشاره کرد. در این مطلب از مجله فرادرس، می‌آموزید که صیغه مبالغه چیست و روش ساخت آن چگونه است. گفتنی است صیغه مبالغه و روش ساخت آن یکی از موضوعات اصلی قواعد عربی دهم تجربی و ریاضی، همچنین قواعد عربی دهم انسانی به شمار می‌آید. بنابراین، یادگیری این مبحث برای دانش‌آموزان مقطع دهم ضروری خواهد بود. در بخش پایانی این مطلب، تمرین‌هایی برای یادگیری بهتر صیغه مبالغه ارائه می‌کنیم.
صیغه مبالغه چیست؟
در زبان عربی برای نشان دادن کثرت انجام یک کار یا شدید بودن یک صفت و ویژگی، از «صیغه مبالغه» استفاده می‌کنند. به‌طور مثال، اسم مبالغه «کَذّاب» به کسی اطلاق میشود که بسیار دروغ می‌گوید. همچنین برای فردی که بسیار عالم باشد، از اسم مبالغه «عَلّام» یا «عَلّامَة» استفاده میشود.
با مشاهده فیلم آموزش صرف ۲ فرادرس می‌توانید صیغه مبالغه و روش ساخت آن را به‌راحتی یاد بگیرید.
لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده میکنید.
توجه داشته باشید که اسم‌های مبالغه فقط از فعل‌های متعدی ساخته میشوند. یعنی فعل‌هایی که علاوهبر فاعل، به مفعول هم نیاز داشته باشند (مانند: عَلِمَ). از فعل‌های لازم که تنها دارای فاعل هستند، اسم مبالغه ساخته نمیشود (مانند: رَجَعَ).
نمونه‌هایی از اسم‌های مبالغه را در جدول زیر مشاهده میکنید. ترجمه هر کدام از آن‌ها نیز در این جدول نشان داده شده است.
| مثال صیغه مبالغه | |
| فَهّامة (بسیار فهمیده) | بَوّاب (دربان) |
| رَزّاق (بسیار روزی‌دهنده) | بَحّار (دریانورد) |
| غَفور (بسیار آمرزنده) | رَسّام (نقاش) |
برای بهتر یاد گرفتن صیغه مبالغه، لازم است نکته‌های زیر را هم به‌خوبی بیاموزید.
- بسیاری از اسم‌های مبالغه، به معنای «کار و شغل» هستند، مانند «نَسّاج» (بافنده) و «طَیّار» (خلبان). در این صورت به آن‌ها «صفت شغلی» هم گفته میشود.
- برخی از اسم‌های مبالغه بر معنی ابزار و وسایل دلالت دارند، مانند «سَیّارة» به معنی «ماشین» و «نَظّارَة» به معنی «عینک».
- برای ترجمه اسم‌های مبالغه در فارسی، معمولاً از قید «بسیار» استفاده میشود، مگر اینکه آن کلمه بر معنای کار یا شغل دلالت داشته باشد.
در این بخش، به‌طور کلی یاد گرفتید که صیغه مبالغه چیست و چه کاربردی دارد. در بخش‌های بعدی این مطلب، روش صرف این اسم‌ها را توضیح می‌دهیم.
روش ساخت صیغه مبالغه
اسم‌های مبالغه هم از فعل‌های ثلاثی و هم از فعل‌های رباعی ساخته میشوند. در ادامه، اوزان و روش ساخت این اسم‌ها را از فعل‌های ثلاثی و رباعی توضیح می‌دهیم.
برای یادگیری بهتر این مبحث، مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس نیز بسیار سودمند خواهد بود. برای مراجعه به این فیلم آموزشی، تنها کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.
ساخت صیغه مبالغه از فعل ثلاثی
چنانچه بخواهید از فعل‌های ثلاثی، اسم مبالغه بسازید، باید سه حرف اصلی فعل را به یکی از وزنهای جدول زیر ببرید. به عبارت دیگر، اولین حرف اصلی فعل را باید به‌جای «ف»، دومی را به‌جای «ع» و سومی را هم به‌جای «ل» قرار بدهید.
این وزن‌ها همگی سَماعی هستند. در جدول زیر، وزنهای صیغه مبالغه را با مثال نشان داده‌ایم.
| وزن صیغه مبالغه | مثال |
| فَعّال | ضَرّاب (بسيار زننده) |
| فَعّالة | غَمَازَة (بسیار سخن‌چین) |
| فَعُول | کَذوب (بسیار دروغگو) |
| فِعِّيل | صِدِّیق (بسیار راستگو) |
| فَعيل | عَلیم (بسیار دانا) |
| فَعِل | حَذِر (بسیار هوشیار و محتاط) |
| مِفعال | مِقْدَام (بسیار اقدام‌کنند، دلیر و بی‌باک) |
| فُعّال | کُبّار (بسیار بزرگ) |
| فُعَلَة | ضُحَکَة (بسیار خندان) |
| فاعُول | فاروق (بسیار ترسان) |
| فيعول | قَیّوم (بسیار پایدار) |
| فُعّول | قُدّوس (بسیار پاک و منزّه) |
| مِفعيل | مِسکین (بسیار بینوا) |
| فَعال | فَساق (بسیار فسق‌کننده) |
| فُعَل | غُدَر (بسیار بی‌وفا) |
| مِفْعَل | مِحْرَب (بسیار جنگاور) |
| مِفْعالة | مِجْذامة (بسیار برنده) |
| فَعولة | فَروقة (بسیار ترسان) |
| فاعِلة | راویة (بسیار روایت‌کننده) |
برای اینکه وزنهای بالا را بهتر یاد بگیرید و با کاربرد اسم‌های مبالغه بیشتر آشنا شوید، لازم است به نکته‌های زیر هم توجه داشته باشید.
- از بین وزنهای بالا، «فَعّال»، «فَعّالة» و «فَعُول» بیشتر از سایر وزن‌ها کاربرد دارند.
- اسم‌های مبالغه‌ای که انتهای آن‌ها علامت «ة» وجود دارد، اسم مؤنث به شمار نمی‌آیند. علامت «ة» در اسم‌های مبالغه نشانه تأنیث نیست، بلکه علامت مبالغه است.
- وزنهای «فَعيل»، «فَعِل»، «فُعَل»، «فَعُول» و «فَعال»، برای صفتهای مشبهه هم به کار می‌روند.
- وزنهای «مِفعال» و «مِفْعَل» برای ساخت اسم آلت هم کاربرد دارند.
ساخت صیغه مبالغه از فعل رباعی
صیغه مبالغه معمولاً از فعل‌های ثلاثی ساخته میشود. با وجود این، از فعل‌های رباعی نیز اسم‌های مبالغه ساخته شده است. در جدول زیر، برخی از اسم‌های مبالغه‌ای را که ریشه آن‌ها فعل‌های رباعی است، نشان داده‌ایم.
| صیغه مبالغه از فعل رباعی | ریشه |
| مِعْطاء | أعطی |
| مِتْلاف | أتلف |
| مهوان | أهان |
| زهوق | أَذهَقَ |
| نذیر | أنذر |
| سمیع | أسمع |
| مِحسان | أحسن |
| درّاک | أدرک |
| مِخلاف | أخلف |
| مِملاق | أملق |
مثال صیغه مبالغه
در بخش‌های قبلی، یاد گرفتید که صیغه مبالغه چیست و چگونه ساخته میشود. در این بخش، با مثال‌هایی که ارائه میشود، کاربرد اسم‌های مبالغه را بهتر و بیشتر می‌آموزید.
مثال اول برای صیغه مبالغه
در آیه زیر از اسم مبالغه «جَبَّار» استفاده شده است. این کلمه بر وزن «فَعّال» و از ریشه «جَبَر» ساخته شده است. در زبان فارسی، این کلمه را می‌توانیم به صورت «بسیار زورگو» و «بسیار ستمگر» ترجمه کنیم.
«وَ بَرًّا بِوَالِدَتِي وَ لَمْ يَجْعَلْنِي جَبَّارًا شَقِيًّا» (مریم/۳۲)
مثال دوم برای صیغه مبالغه
در آیه زیر، کاربرد کلمه «الصِّدِّيقُ» را مشاهده میکنید. این کلمه نوعی اسم مبالغه است که بر وزن «فِعِّیل» ساخته شده است. ریشه آن نیز فعل ثلاثی مجرد «صَدَقَ» بوده است.
برای ترجمه این کلمه می‌توانیم از صفت «بسیار راستگو» استفاده کنیم.
«يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدِّيقُ أَفْتِنَا فِي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ» (یوسف/۴۶)
مثال سوم برای صیغه مبالغه
در این آیه، «التَّوَّاب» و «الرَّحِيم» هر دو نوعی اسم مبالغه به شمار می‌آیند. اولی بر وزن «فَعّال» و دومی بر وزن «فَعیل» ساخته شده است. ریشه‌های آن‌ها نیز به‌ترتیب فعل‌های ثلاثی مجرد «تاب» و «رَحِمَ» است.
اسم «التَّوَّابُ» را به صورت «بسیار توبه‌پذیر» و «الرَّحِيمُ» را به صورت «بسیار مهربان» ترجمه کرد.
«إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ» (بقره/۵۴)
مثال چهارم برای صیغه مبالغه
در آیه زیر از دو اسم مبالغه استفاده شده است. «صَبَّار» و «شَكُور» اسم‌های مبالغه این آیه هستند. اولی از ریشه «صَبَرَ» و بر وزن «فَعّال» ساخته شده است. دومی نیز از ریشه «شَکَرَ» و بر وزن «فَعول» به دست آمده است.
این اسم‌ها را به‌ترتیب می‌توان به صورت «بسیار شکیبا» و «بسیار شکرکننده» ترجمه کرد.
«فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِكُلِّ صَبَّارٍ شَكُورٍ» (سبأ/۱۹)
مثال پنجم برای صیغه مبالغه
در این آیه، کاربرد اسم مبالغه «كَذَّابٌ» را مشاهده میکنید. این کلمه از ریشه «كَذَبَ» و بر وزن «فَعّال» ساخته شده است. این اسم را می‌توانیم به صورت «بسیار دروغگو» ترجمه کنیم.
«إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ» (غافر/۲۸)
مثال ششم برای صیغه مبالغه
«غَفُورٌ» به‌عنوان اسم مبالغه در آیه زیر به کار رفته است. این کلمه از ریشه «غَفَرَ» و ریشه «فَعول» به دست آمده است. برای ترجمه آن می‌توان از صفت «بسیار آمرزنده» استفاده کرد.
توجه داشته باشید که در این آیه، «عَزیز» صفت مشبهه است، نه اسم مبالغه.
«إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ غَفُورٌ» (فاطر/۳۵)
مثال هفتم برای صیغه مبالغه
کلمه «نَذِيرٌ» به‌عنوان اسم مبالغه در آیه زیر به کار رفته است. این کلمه از ریشه «أنذر» به دست آمده است. «نَذِيرٌ» را می‌توان به صورت «بسیار انذارکننده» ترجمه کرد.
«إِنْ أَنَا إِلَّا نَذِيرٌ مُبِينٌ» (الشعراء/۱۱۵)
مثال هشتم برای صیغه مبالغه
«كُبَّارًا» نوعی اسم مبالغه است که به صورت «بسیار بزرگ» ترجمه میشود. این کلمه از ریشه «کبر» و بر وزن «فَعّال» ساخته شده است.
«وَمَكَرُوا مَكْرًا كُبَّارًا» (نوح/۷۱)
مثال نهم برای صیغه مبالغه
در مثال زیر از کلمه «فَنّان» به‌عنوان اسم مبالغه استفاده شده است. البته این اسم به معنای «هنرمند» است و بر نوعی شغل دلالت دارد.
هَلْ أبوکَ فَنّان؟
مثال دهم برای صیغه مبالغه
در این مثال، اسم مبالغه «فَتّاحُ» به کار رفته است. این کلمه اگرچه بر وزن «فَعّال» ساخته شده است اما بر معنای ابزار (کلید) دلالت دارد.
أین فَتّاحُ هذا البیت؟
برای دسترسی به مثال‌های بیشتر، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس مراجعه کنید.
روش تشخیص اسم مبالغه از صفت مشبهه
در بخش‌های پیشین، نشان دادیم که صیغه مبالغه چیست و چه وزن‌هایی دارد. همچنین به این نکته اشاره کردیم که برخی از وزنهای صیغه مبالغه با اوزان صفتهای مشبهه یکسان هستند.
همین موضوع باعث میشود در برخی موارد، تشخیص اسم‌های مبالغه و صفتهای مشبهه برایتان دشوار باشد.
با استفاده از روشی که در این بخش توضیح می‌دهیم، به‌راحتی می‌توانید اسم‌های مبالغه و صفتهای مشبهه را از یکدیگر تشخیص بدهید.
هرگاه با کلمه‌ای مواجه شدید که وزن آن بین اسم‌های مبالغه و صفتهای مشبهه یکسان بود، لازم است از آن کلمه اسم فاعل بسازید. به عبارت دیگر، باید حروف اصلی آن را به وزن «فاعِل» ببرید.
اگر معنای اسم فاعل با معنای کلمه مورد نظر یکسان بود، آن کلمه اسم مبالغه است. اگر معنای آن‌ها یکسان نبود، کلمه مورد نظر صفت مشبهه است. اسم فاعل و روش ساخت آن یکی از مباحث محوری قواعد عربی نهم محسوب میشود.
برای روشن‌تر شدن این موضوع، به مثال‌های زیر توجه کنید.
اگر از کلمه «رَزّاق» اسم فاعل بسازیم، کلمه «رازِق» به دست می‌آید. هر دوی این کلمه‌ها به معنی «روزی‌دهنده» هستند. بنابراین، «رَزّاق» نوعی اسم مبالغه است.
برعکس، چنانچه از کلمه «سَعید»، اسم فاعل «ساعِد» بسازیم، می‌بینیم که معنای آن‌ها متفاوت خواهد بود. «سَعید» به معنی «مبارک و سعادتمند» و «ساعِد» به معنی «رئیس» است. بنابراین، کلمه «سَعید» نوعی صفت مشبهه به شمار می‌آید.
مثال ۱: رَزّاق ← رازِق
مثال ۲: سَعید ← ساعِد
صفتهای مشبه و ساختار آن‌ها در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور کامل توضیح داده شده‌اند.
یادگیری انواع اسم های عربی با فرادرس
در زبان عربی، اسم‌ها براساس کاربرد یا ساختارشان، در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار می‌گیرند. اسم‌های آلت، اسم تفضیل، اسم فاعل، اسم مفعول و... تنها نمونه‌ای از اسم‌های متنوع عربی هستند.
با مطالعه مطلب پیش رو، اسم مبالغه و ساختار آن را می‌آموزید اما چنانچه بخواهید سایر اسم‌های عربی و ساختار آن‌ها را یاد بگیرید، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس را توصیه می‌کنیم.
- فیلم آموزش صرف ۱ فرادرس
- فیلم آموزش صرف ۲ فرادرس
- فیلم آموزش صرف ۳ فرادرس
- فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس
- فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۲ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس
- فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۲ پایه یازدهم فرادرس
به مخاطبانی که می‌خواهند صرف و نحو عربی را به‌طور جدی‌تری یاد بگیرند یا افرادی که قصد دارد اصول ترجمه عربی را بیاموزند، توصیه می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنند.
سؤالات متداول
تا اینجا توضیح دادیم که صیغه مبالغه چیست و روش صرف آن چگونه است. همچنین مثال‌هایی از آن را نیز بررسی کردیم. در این بخش، به سؤالات متداولی که در مورد این مبحث وجود دارند پاسخ می‌دهیم و نکته‌های تکمیلی را بیان می‌کنیم.
آیا همه اسم‌های مبالغه بر معنای کثرت و شدت دلالت دارند؟
خیر، برخی از اسم‌های مبالغه به معنای شغل هستند (زَبّال «رفتگر») و برخی نیز بر معنای ابزار و وسایل دلالت دارند (فَتّاح «کلید»).
آیا تمامی اسم‌های مبالغه با قید «بسیار» ترجمه میشوند؟
خیر، آن دسته از اسم‌های مبالغه که بر معنای شغل یا ابزار دلالت دارند، معمولاً بدون قید «بسیار» ترجمه میشوند.
تمرین صیغه مبالغه
در بخش‌های قبلی، نشان دادیم که روش صرف صیغه مبالغه چیست و چگونه می‌توانیم از انواع فعل‌ها، صیغه مبالغه بسازیم. در این بخش، برای یادگیری بهتر صیغه مبالغه، ۱۰ تمرین چهارگزینه‌ای را ارائه می‌کنیم.
چنانچه بخواهید نکته‌های مربوط به صیغه مبالغه را مرور کنید، مشاهده فیلم آموزش صرف ۲ فرادرس را پیشنهاد می‌کنیم. لینک این فیلم آموزشی را در کادر زیر مشاهده میکنید.
برای پاسخگویی به تمرین‌ها، ابتدا صورت هر سؤل را مطالعه کنید و سپس پاسخ درست را علامت بزنید. برای اینکه از درست بودن پاسخ خود مطمئن شوید، روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید. البته اگر بخواهید به پاسخ تشریحی سؤال‌ها دسترسی داشته باشید، باید روی گزینه «شرح پاسخ» که زیر هر کدام از سؤال‌ها قرار دارد، کلیک کنید.
بعد از پاسخگویی به تمامی سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نشان داده میشود.
۱- کدام گزینه از نوع اسم‌های مبالغه است؟
أَسْوَد
حُلْو
جَبان
خَبّاز
گزینه‌های اول، دوم و سوم همگی از نوع صفت مشبهه هستند. معنای آن‌ها را در ادامه مشخص کرده‌ایم.
- گزینه اول: أَسْوَد (سیاه)
- گزینه دوم: حُلْو (شیرین)
- گزینه سوم: جَبان (ترسو)
گزینه چهارم، علاوهبر اینکه اسم مبالغه است، بر معنی شغل (نانوا) دلالت دارد و نوعی اسم شغل به شمار میرود.
۲- اسم مبالغه را در آیه زیر مشخص کنید.
«وَهَبْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنْتَ الْوَهَّابُ» (آل‌عمران/۸)
وَهَبْ
رَحْمَةً
الْوَهَّابُ
لَدُنْ
«الْوَهَّابُ» بر وزن «فَعّال» و از ریشه «وَهَبَ»، اسم مبالغه است و به صورت «بسیار بخشنده» ترجمه میشود.
۳- کدام وزن بین اسم‌های مبالغه و صفتهای مشبهه مشترک است؟
مِفعيل
فَعيل
فَعُول
فَعّالة
وزن «فَعيل» بین اسم‌های مبالغه (مثلاً «رَحیم») و صفتهای مشبهه (مثلاً «شَریف») مشترک است.
۴- کدام گزینه بر معنای شغل یا کار دلالت دارد؟
رَزّاز
جَهول
سَیّد
خَبیر
«رَزّاز» بر وزن «فَعّال» و به معنی «برنج‌‌فروش» است. این اسم مبالغه، نوعی اسم شغل نیز محسوب میشود.
۵- کدام گزینه در مورد اسم‌های مبالغه نادرست است؟
غالباً از فعل‌های ثلاثی ساخته میشوند.
از فعل‌های ثلاثی لازم و متعدی ساخته میشوند.
در ساختار برخی از آن‌ها، «ة» نشانه مبالغه به چشم می‌خورد.
به معنای شدید بودن یک ویژگی و صفت هستند.
اسم‌های مبالغه فقط از فعل‌های متعدی ساخته میشوند.
۶- صیغه مبالغه را در بین کلمه‌های زیر مشخص کنید؟
صالِح - بَسّام - أَزْهَر - شَهْلاء - بَشیر
صالِح - شَهْلاء
شَهْلاء - أَزْهَر
بَشیر - صالِح
بَسّام - بَشیر
«صالِح»، «أَزْهَر» و «شَهْلاء» همگی از نوع صفت مشبهه هستند.
۷- ترجمه صحیح «صَوّام» در کدام گزینه آمده است؟
روزه‌دار
روزه‌داران
روزه گرفتن
بسیار روزه‌گیرنده
«صَوّام» اسم مبالغه از ریشه «صوم» و بر وزن «فَعّال» است. این کلمه در زبان فارسی با استفاده از کلمه «بسیار» ترجمه میشود.
۸- تمامی اسم‌های مبالغه زیر از فعل ثلاثی مجرد ساخته شده‌اند، به‌جز...
نَذیر
مِعطاء
کَسول
البَصیر
«نَذیر» از ریشه «أَنذَرَ» ساخته شده است.
۹- کدام گزینه در مورد کلمه‌های زیر درست است؟
غَفّار - حَقود - فَطِن
دو مورد اول اسم مبالغه هستند اما مورد سوم، صفت مشبهه است.
کلمه اول علاوهبر اینکه اسم مبالغه است، اسم شغل نیز به شمار می‌آید.
وزن کلمه سوم بین اسم‌های مبالغه و صفتهای مشبهه مشترک است.
فقط کلمه‌های اول و سوم با قید «بسیار» ترجمه میشوند.
هر سه کلمه بالا از نوع اسم مبالغه هستند و هر سه با استفاده از قید «بسیار» ترجمه میشوند. وزن کلمه سوم هم برای اسم‌های مبالغه و هم برای صفتهای مشبهه به کار میرود. «غفّار» اگرچه بر وزن «فَعّال» ساخته شده است اما به معنی «بسیار آمرزنده» است و اسم شغل محسوب نمیشود.
۱۰- در کدام گزینه، همه موارد از نوع اسم مبالغه هستند؟
مِقدام - مِغوار - شكور
قلوق - سَکْران - مِفراح
أحْوَل - منّان - خَشِن
مِئكال - مِزواج - غَضبان
«سَکْران» در گزینه دوم، «أحْوَل» و «خَشِن» در گزینه سوم و «غَضبان» در گزینه چهارم، صفت مشبهه هستند.
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس، به این سؤال پاسخ دادیم که صیغه مبالغه چیست و چگونه صرف میشود. همچنین مثال‌هایی از اسم‌های مبالغه را در زبان عربی بررسی کردیم. در ادامه توضیح دادیم که چگونه می‌توان این نوع از اسم‌ها را از صفتهای مشبهه تشخیص داد. در پایان، آزمونی را با ۱۰ سؤال چهارگزینه‌ای ارائه کردیم.
