شبه جمله در عربی چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
«شِبهجملهها» در واقع همان «جارّ و مجرور» یا «ظَرف و مضافإلیه» هستند که معنی مستقل و کاملی ندارند، بلکه دارای معنای ناقص هستند. بهطور مثال در جمله «رَأیتُ صَدیقي في السُّوقِ»، «في السُّوقِ» بهعنوان شبهجمله آمده است. در بخشهای بعدی این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا بهطور مفصل توضیح میدهیم که شبه جمله در عربی چیست، سپس ساختار و مثالهای آن را در زبان عربی بررسی میکنیم. در ادامه، تمرینهایی را برای یادگیری بهتر انواع شبهجملهها به مخاطبان ارائه میکنیم.
- یاد میگیرید شبهجمله را از جمله کامل عربی تمیز دهید.
- با ساختار جار و مجرور و ظرف و مضافالیه آشنا میشوید.
- میآموزید شبهجمله چگونه نقش خبر یا قید را میگیرد.
- انواع حروف جر عربی و کاربرد آنها را یاد خواهید گرفت.
- خواهید توانست ظرف زمان و مکان را در جمله تشخیص دهید.
- نمونه جملههای دارای شبهجمله را با تمرین عملی بررسی میکنید.
شبه جمله در عربی چیست؟
در زبان عربی، به «جارّ و مجرور» یا «ظَرف و مضافإلیه»، «شِبهجمله» گفته میشود. شبهجملهها برعکس جملههای کامل، دارای معنا و کاربرد مستقل نیستند، بلکه معنای آنها ناقص است و همیشه بهعنوان بخشی از جملههای دیگر به کار میروند. در کادر زیر، مثالهایی از شبهجمله را مشاهده میکنید.
جار و مجرور: عَليٌ في البَیتِ. (علی در خانه است.)
ظرف و مضافالیه: عَليٌ جَنبَ الشَجَرَةِ. (علی کنار درخت است.)
با مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس نیز میتوانید نکتههای مفیدی را در مورد شبهجمله، بهویژه جارّ و مجرور بیاموزید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه آوردهایم.
در این بخش، بهطور خلاصه، ساختار شبهجملهها را توضیح دادیم. در بخشهای بعدی، انواع شبهجملهها و اجزای تشکیلدهنده آنها را با دقّت بیشتری بررسی میکنیم. البته قبل از آن نیز کمی در مورد کاربرد شبهجملهها در جمله توضیح میدهیم.
کاربرد شبه جمله
شبهجملهها میتوانند بهعنوان قید زمان یا مکان جمله به کار بروند یا مهمتر از آن، نقش خبر در جمله اسمیه را به عهده داشته باشند. همانطور که میدانید، جملههای اسمیه از مبتدا و خبر تشکیل میشوند. در جملههای اسمیه، ۳ نوع خبر به کار میرود که عبارتند از:
- خبر مفرد، مانند «نَرجِسُ لَطیفَةٌ».
- خبر جمله، مانند «نَرْجِسُ یَدْرُسُ».
- خبر شبهجمله، مانند «نَرجِسُ في الصََفِ».
با توجه به نکتههای بالا نتیجه میگیریم که یکی از کاربردهای اصلی شبهجملهها این است که نقش «خبر» را در جمله اسمیه به عهده داشته باشند. در کادر زیر، مثالی برای این کاربرد شبهجملهها ارائه کردهایم. در مثال اول، «في البُستانِ» جارّ و مجرور و خبر جمله اسمیه است. در مثال دوم نیز «لَدَینا» (لَدَی + نا) ظرف و مضافالیه است که در جایگاه خبر جمله اسمیه آمده است.
مثال ۱: العُصْفورُ في البُستانِ. (گنجشک در باغ است.)
مثال ۲: لَدَینا وَردَةٌ. (گلی داریم.)
انواع شبه جمله
شبه جمله در زبان عربی دو گروه دستهبندی میشود:
- جارّ و مجرور
- ظرف و مضافالیه
هرکدام از این دو مورد را در ادامه بهطور کامل و با مثال توضیح میدهیم.
شبه جمله جارّ و مجرور
در کادر زیر، ساختار کلی این نوع از شبهجملهها را آوردهایم.
حرف جرّ + اسم مجرور
مثال: عَلَي الْمائِدَةِ. (روی سفره)
همانطور که در کادر بالا نشان دادهایم، این نوع از شبه جمله با استفاده از یک حرف جرّ و اسم مجروری که بعد از آن میآید، ساخته میشود. حروف جرّ همان حروف اضافه در زبان عربی هستند. این حرفها از نوع حروف عاملاند و هرگاه قبل از کلمهای قرار بگیرند، اعراب آن کلمه را بهصورت مجرور درمیآورند.
در بخشهای بعد، هم انواع حروف جرّ عربی را معرفی میکنیم.
انواع حروف جرّ عربی
در جدول زیر، رایجترین حروف جرّ عربی را با معنای آنها ارائه کردهایم.
| حروف جرّ عربی | ||
| مِنْ: از | إلَى: به، تا | عَنْ: از |
| عَلَى: بر، روی | فِي: در | «بـِ» (الباء): به، به وسیله |
| «لـِ» (اللام): برای | «کـ» الكاف: مثل، مانند | مُذْ / مُنْذُ: از |
هرگاه یکی از این حروف بر سر اسمی قرار بگیرد، آن اسم مجرور میشود، مانند مثالی که در کادر زیر نشان دادهایم.
مِنَ البَیْتِ إلَى المَدْرَسَةِ.
از خانه تا مدرسه.
حروف جرّ عربی و کاربرد آنها را میتوانید با تهیه و مشاهده فیلم آموزش زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس یاد بگیرید. در این فیلم آموزشی، نکتههای کاربردی و مفیدی در مورد نحوه استفاده از حروف جرّ بیان شده است. در مطلب زیر از مجله فرادرس نیز انواع حروف جرّ و کاربرد آنها بهخوبی آموزش داده شدهاند.
شبه جمله ظرف و مضاف الیه
«ظرف» کلمهای است که بر زمان وقوع فعل یا مکان وقوع آن دلالت دارد. هر کلمهای که بعد از ظرفها بیاید، مضافالیه و مجرور خواهد بود. مثالی از این نوع شبهجملهها را در کادر زیر آوردهایم. در این جمله، «بَعْدَ» ظرف زمان است و «الغَداءِ» نیز بهعنوان مضافالیه آن و بهصورت مجرور آمده است.
لِنَذْهَبْ بَعْدَ الغَداءِ.
بعد از غذا باید برویم.
تا اینجا با نقش ظرفها و مضافالیه آنها بهعنوان شبهجمله آشنا شدید. در بخش بعد، انواع ظرف و معنای آنها را میآموزید.
انواع ظرف در عربی
در جدول زیر، انواع ظرف و رایجترین موارد آنها را بیان کردهایم.
| ظرف مکان | ظرف زمان |
| أَمامَ (روبهرو) | الآنَ (الآن، اکنون) |
| خَلْفَ / وَراءَ (پشت سر) | اليَوْمَ (امروز) |
| فَوْقَ (بالای) | أَمْسِ (دیروز) |
| تَحْتَ (زیر) | غَداً (فردا) |
| لَدَى / لَدُنْ (نزد) | اللَيْلَةَ (شب) |
| بَيْنَ (بین، میان) | مَسَاءً (عصر) |
| هُنَا (اینجا) / هُناک (آنجا) | صَبَاحاً (صبح) |
| مَعَ (با، همراه) | حِينَ (هنگام، زمان) |
نکته: ظروف «عِنْدَ»، «قَبْلَ» و «بَعْدَ» هم ظرف زمان و هم ظرف مکان به شمار میآیند.
اسم ها چگونه مجرور می شوند؟
در بخشهای قبل به این نکته اشاره کردیم که اسمها بعد از حروف جرّ و بعد از ظرف مکان و زمان، بهصورت مجرور درمیآیند. اما مجرور شدن اسمها چگونه است؟ در صورتی که اسمها مجرور شوند، چه تغییری میکنند؟ در این بخش به همین سؤالها پاسخ میدهیم. نحوه مجرور شدن اسمهای مختلف را در جدول زیر نشان دادهایم.
| نوع اسم | روش مجرور شدن | مثال | |
| اسم معرب | مفرد | مجرور به اعراب ظاهری و اصلی (ـِ یا ـٍ) | مِن الطّالِبِ |
| مثنی | مجرور به اعراب ظاهری و فرعی (ـَ ینِ) | مِن الطّالِبَینِ | |
| جمع مذکر سالم | مجرور به اعراب ظاهری و فرعی (ـِ ینَ) | مِن الطّالِبِینَ | |
| جمع مؤنث سالم | مجرور به اعراب ظاهری و اصلی (ـِ یا ـٍ) | مِن الطّالِبِاتِ | |
| اسم مبنی | محلّاً مجرور | مِن هَذا | |
در ادامه، نکتههای تکمیلی مربوط به جدول بالا را بیان کردهایم.
- برخی از اسمهای معرب از نوع «مَقْصور» هستند. یعنی انتهای آنها «الف مقصوره» (ـَ یٰ) قرار دارد. اعراب این اسمهای معرب، تقدیری است. (مانند «مِن الفَتَیٰ» که در آن «الفَتَیٰ» تقدیراً مجرور است.)
- برخی از اسمهای معرب، از نوع «مَنْقوص» هستند، یعنی انتهای آنها «ـِ ي» قرار میگیرد. اعراب اسمهای منقوص نیز از نوع تقدیری است. (مانند «مِن القاضِي» که در آن «القاضِي» تقدیراً مجرور است.)
آموزش انواع جمله های عربی در فرادرس
در این مطلب، شبه جمله در عربی را بررسی کردیم و تفاوت آن را با جملهها نشان دادیم. البته زمانی میتوانیم تفاوت شبهجملهها و جملهها را بهخوبی درک کنیم که با انواع و ساختار جملههای عربی بهخوبی آشنا باشیم. در فیلمهای آموزشی زیر از فرادرس، نکتههای کاربردی و مفیدی در مورد انواع جملههای عربی بیان شده است. همچنین در این فیلمها، اجزای تشکیلدهنده انواع جملهها بهطور کامل آموزش داده شده است.
- فیلم آموزش زبان قرآن ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس
- فیلم آموزش زبان قرآن ۲ رشتههای تجربی و ریاضی فرادرس
- فیلم آموزش زبان قرآن ۲ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس
مخاطبانی که میخواهند اسمها، انواع فعلها و سایر انواع کلمههای عربی را نیز یاد بگیرند و به نقش آنها در جملهها پی ببرند، میتوانند به مجموع فیلمهای آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنند. مشاهده این مجموعه فیلمهای آموزشی برای یادگیری اصول ترجمه زبان عربی نیز بسیار مفید خواهد بود.
مثال شبه جمله در عربی
تا اینجا هم با شبه جمله در عربی آشنا شدید و هم انواع آن را یاد گرفتید. در این بخش، مثالهایی را بررسی میکنیم که با توجه به آنها کاربرد شبه جملهها را نیز بهخوبی یاد میگیرید. برای یادگیری مثالهای بیشتر میتوانید به فیلم آموزش قواعد زبان عربی نحو ۴ فرادرس که لینک آن در ادامه آمده است مراجعه کنید.
مثال اول شبه جمله در عربی
در این مثال «بِالقَلَمِ» جارّ و مجرور و شبهجمله است که از حرف جرّ «بِـ» و اسم مجرور «القَلَمِ» تشکیل شده است.
کَتَبْتُ واجِباتي بِالقَلَمِ.
تکالیفم را با مداد نوشتم.
مثال دوم
در این مثال، ظرف «قَبلَ» و اسم مجرور «الظُّهْرِ» نقش شبهجمله را به عهده دارند.
ماذا فَعَلتَ قَبلَ الظُّهْرِ؟
قبل از ظهر چه کار کردی؟
مثال سوم شبه جمله در عربی
«في هذا» جارّ و مجرور این جمله است که نقش شبهجمله را به عهده دارد. این شبهجمله از حرف جرّ «في» و اسم مبنی «هذا» ساخته شده است.
صَدیقي یَعیشُ في هذا البَیْتِ.
دوستم در این خانه زندگی میکند.
مثال چهارم
در این مثال، «عِند» ظرف مکان است و ضمیر متصل «ي» نیز مضافٌالیه آن محسوب میشود. ازآنجاییکه «ي» نوعی کلمه مبنی است، اعراب آن بهصورت «محلّاً مجرور» بیان میشود.
عِندي مِقلَمَةٌ جَمیلَةٌ.
جامدادی زیبایی دارم.
مثال پنجم شبه جمله در عربی
در جمله زیر، «إلَی المَسبَحِ» جارّ و مجرور و نوعی شبهجمله است. «إلَی» بهعنوان حرف جرّ و «المَسبَحِ» نیز بهعنوان کلمه مجرور به حرف جرّ آمده است.
هَلْ تَذَهَبُ إلَی المَسبَحِ؟
آیا به استخر میروی؟
مثال ششم
در جمله زیر، «شَهَرَ رَجَبِ» نوعی شبهجمله و ظرف زمان به شمار میآید.
سَنُسافِرُ شَهَرَ رَجَبِ.
ماه رجب مسافرت خواهیم کرد.
مثال هفتم شبه جمله در عربی
در این مثال، «لـِ» حرف جرّ و «أَخ» نیز مجرور به حرف جرّ است. هر دوی این کلمهها، در کنار هم نوعی شبهجمله را تشکیل میدهند.
أُمّي قَرَأَتْ قِصَّةً لِأَخي الصَغیرِ.
مادرم قصهای را برای برادر کوچکم خواند.
مثال هشتم
«أَمامَ» ظرف مکان است و «المِرآتِ» نیز نقش مضافالیه آن را به عهده دارد. این کلمهها رویهمرفته نوعی شبهجمله را تشکیل دادهاند.
عَلیٌ قامَ أَمامَ المِرآتِ.
علی روبهروی آینه ایستاد.
سؤالات متداول
در این بخش، برخی از سؤالهای متداول را در مورد انواع شبه جمله در عربی بیان میکنیم و میکوشیم به هرکدام از آنها پاسخ جامعی بدهیم.
آیا ظرفها همیشه با مضافالیه میآیند؟
خیر، گاهی ظرفها بدون مضافالیه و بهتنهایی به کار میروند. (مانند: سَأَرْجَعُ غَداً.)
ظرف چه فرقی با مفعولفیه دارد؟
مفعولفیه نوعی ظرف منصوب است. به عبارت دیگر، هر مفعولفیه نوعی ظرف است اما هر ظرفی مفعولفیه محسوب نمیشود. ظرفها و انواع آنها در فیلم آموزش قواعد عربی نحو ۴ فرادرس بهطور کامل تدریس شدهاند.
حروف جرّ جرء حروف عاملاند یا غیرعامل؟
حروف جرّ همگی عامل جرّ محسوب میشوند و در دسته حروف عامل قرار میگیرند.
تمرین شبه جمله در عربی
اکنون که با خواندن بخشهای قبلی، شبه جمله در عربی و نحوه تشخیص آن را یاد گرفتید با جواب دادن به تمرینهای این بخش میتوانید سطح یادگیری و آموختههای خود را بسنجید. این بخش ۱۰ تمرین چهار گزینهای دارد که برای جواب دادن به آنها لازم است یکی از گزینهها را علامت بزنید. با کلیک کردن روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر سؤال قرار دارد، میتوانید پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید.
برخی از سؤالها دارای پاسخ تشریحی هستند که با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» به آنها دسترسی خواهید داشت. بعد از جواب دادن به همه سؤالها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نشان داده میشود.
تمرین و آزمون
۱- شبهجمله را در جمله زیر مشخص کنید.
غَداً سأقْرَأُ کتابَ أبي في الصَّفِ.
غَداً
أبي
کتابَ أبي
في الصَّفِ
۲- همه گزینهها شبهجمله هستند، بهجز...
بِالسیّارَةِ
مَنْ یَخرُجُ؟
إلَی بَیْروت
عَلَی السَّریر
در گزینه سوم، «مَنْ» کلمه پرسشی و به معنی «چه کسی؟» است. نباید این کلمه را با حرف جرّ «مِنْ» اشتباه بگیریم.
۳- کدامیک از شبهجملههای زیر «ظرف زمان» است؟
بَعدَ عَلی
بَعدَ الشّارِع
بَعدَ الظُّهر
بَعدَ الغَداء
۴- کدام گزینه در مورد شبهجملهها نادرست است؟
گاهی معنای کامل و مستقل دارند.
بهصورت «جار و مجرور» و «ظرف و مضافالیه» به کار میروند.
بهصورت مستقل به کار نمیروند.
میتوانند نقش خبر جمله اسمیه را به عهده داشته باشند.
شبهجملهها هرگز دارای معنای کامل نیستند.
۵- کدام گزینه نوعی شبهجمله است؟
تَحتَ الوِسادَة
صَبَاحاً
حِينَ
لَدَى
۶- در کدام گزینه از حروف عامل جرّ استفاده شده است؟
أتَعَلَّمُ
سَنُسافِرُ
سَوفَ أَرجَعُ
کَالمِصْباحِ
۷- کدام گزینه هم ظرف زمان و هم ظرف مکان است؟
حِينَ
خَلْفَ
بَعْدَ
هُنَا
۸- کدام گزینه در مورد جمله زیر درست است؟
هَلْ عِندَک مِحْفَظَةٌ کَبیرَةٌ؟
در این جمله از ظرف زمان استفاده شده است.
در جمله بالا، ظرف مکان به کار رفته است.
در این جمله از دو شبهجمله استفاده شده است.
در جمله بالا، ساختار «جارّ + مجرور» به کار رفته است.
۹- کدام گزینه نادرست است؟
«أَمْسِ» نوعی ظرف زمان است که با مضافالیه بعد از خود میتواند، شبهجملهای را بسازد.
با قرار گرفتن مضافالیه بعد از کلمه «فَوْقَ»، نوعی شبهجمله ساخته میشود.
«تَحْتَها» نوعی شبهجمله است که با ساختار «حرف جرّ + مجرور» ساخته شده است.
با قرار گرفتن اسم مجرور بعد از «عَلَى»، نوعی شبهجمله پدید میآید.
۱۰- نوع شبهجمله در کدام گزینه با سایر گزینهها متفاوت است؟
مَعَنا
لِالمُعَلِّمِ
بَيْنَهُما
أَمامَه
جدول خلاصه نکته های مربوط به شبه جمله
در این مطلب از مجله فرادرس، شبه جمله در عربی، کاربرد، ساختار و معنای آن را آموزش دادیم. همچنین مثالهایی از آن را نیز بررسی کردیم. چکیدهای از نکتههای این مطلب را در جدول زیر آوردهایم.
| انواع شبهجمله ↓ | |
| جارّ و مجرور | ظرف و مضافالیه |
| کاربرد شبهجمله ↓ | |
| خبر جمله اسمیه | قید زمان و مکان |
| معنای شبهجمله ↓ | |
| معنای کاملی ندارند و به جمله وابستهاند. | |
