دلتا چیست؟ – در زمین شناسی و به زبان ساده

گاهی رودها، آبرفت‌های درون خود را در محل ورود آب به درون دریا (مصب) انباشته می‌کنند. از انباشه شدن آبرفت‌ها در دهانه یا مصب رودخانه‌ها، سرزمین‌های مثلثی شکلی به وجود می‌آیند که به آن‌ها، دلتا می‌گویند. با انباشته شدن دائمی آبرفت‌ها، دلتاها به طور پیوسته توسعه می‌یابند و در آب دریا پیش می‌روند. دلتاها، معمولا از خاک بسیار حاصلخیزی بهره می‌برند. به همین دلیل، تمدن‌های قدیمی و جدید بسیاری در اطراف این عوارض جغرافیایی شکل گرفته‌اند. در این مطلب از مجله فرادرس، می‌خواهیم ببینیم دلتا چیست و چگونه تشکیل می‌شود.

در ادامه، ضمن تعریف دلتا و نحوه تشکیل آن، مهم‌ترین ویژگی‌های این عارضه زمین‌شناسی را بیان می‌کنیم. سپس، در رابطه با دانه‌بندی رسوبات موجود در دلتاها، تفاوت آن‌ها با دیگر عوارض زمین‌شناسی مشابه و تقسیم‌بندی انواع دلتا بر اساس شکل و فرآیندهای کنترل‌کننده آن می‌پردازیم. در نهایت، معرفی معروف‌ترین دلتاهای جهان، تاثیر دلتا بر روی زندگی مردم و تاثیر انسان بر روی وضعیت دلتاها در آینده را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

دلتا چیست و چگونه تشکیل می شود؟

یک رود را در نظر بگیرید. آب رود، از چشمه‌ها و کوهستان‌ها نشات می‌گیرد. این آب، بر روی زمین جریان می‌یابد و مسیر خود را به سمت پهنه‌های آبی بزرگ ادامه می‌دهد. هدف رود، رسیدن به دریا است.

در مسیر حرکت از چشمه‌ها و کوهستان‌ها به سمت دریا، آب رود، مواد جامد و خردشده (رسوبات) را با خود حمل می‌کند. مقداری از این رسوبات، در مسیر و بستر رود ته‌نشین می‌شوند. مقداری دیگر نیز راه خود را تا انتهای مسیر (محل برخورد رود به دریا یا اصطلاحا مصب رود) ادامه می‌دهند.

سرعت جریان آب رود با رسیدن به دریا، به طور ناگهانی کاهش می‌یابد. این کاهش ناگهانی، باعث ته‌نشینی مواد جامد موجود در آب می‌شود. به این ترتیب، لایه‌هایی از مواد رسوبی در محل برخورد رود به دریا به وجود می‌آید. ضخامت و گستره این لایه‌ها، به مرور زمان بیشتر شده و باعث پیشروی خشکی به سمت دریا می‌شود. البته، جریان رود، به شکل شاخه‌ای در خشکی‌های جدید ادامه می‌یابد. به این ترتیب، اگر از نمای بالا به مصب رود نگاه کنیم، یک سرزمین مثلثی و شاخه‌ای را می‌بینیم. این سرزمین مثلث شکل، دلتا نام دارد.

اهمیت دلتا در زندگی انسان چیست؟

دلتاها، زمین‌های مناسبی برای کشاورزی هستند. به همین دلیل، معمولا جمعیت انبوهی را در خود جای می‌دهند. البته، زندگی در دلتاها، می‌تواند قرارگیری در معرض خطراتی نظیر طوفان‌های دریایی، طغیان رود و سیلاب را به همراه داشته باشد. در بخش‌های بعدی، بیشتر راجع به تاثیر دلتاها در زندگی موجودات زنده و طبیعت صحبت می‌کنیم.

معنی کلمه دلتا چیست؟

کلمه «دلتا» (Delta)، برگرفته از حرف یونانی $$\Delta$$ است. همانطور که مشاهده می‌کنید، این حرف یونانی، به شکل مثلث شباهت دارد. به همین دلیل، برای اشاره به سرزمین‌های مثلثی شکل حاصل از انباشت آبرفت در مصب رودها، دلتا گفته می‌شود.

ویژگی های اصلی دلتا چیست؟

دلتاها، از اکوسیستمی بسیار متنوع برخوردارند. این سرزمین‌های مهم، رواناب سیلاب و جریان‌های متلاطم را به خود جذب می‌کنند. به دلیل کاهش سرعت در شبکه توزیع جریان در دلتاها، آب عبوری از آن‌ها، تصفیه می‌شود. به این ترتیب، تاثیر آلودگی‌های احتمالی موجود در آب جریان‌های بالادستی کاهش می‌یابد.

نیلوفر، ختمی و هزارچشم، از گیاهان مستعد رویش در دلتاها هستند. این گیاهان، در پزشکی سنتی مورد استفاده قرار می‌گیرند. آب کم‌عمق و در حال جریان، محیط مناسب برای زندگی بسیاری از حیوانات نظیر ماهی‌ها، سخت‌پوستان (مانند صدف خوراکی)، پرنده‌ها، حشرات و حتی درنده‌هایی نظیر ببر و خرس را فراهم می‌کند. به خاطر داشته باشید، تمام رودها باعث تشکیل دلتا نمی‌شوند.

برای تشکیل دلتا، چند شرط وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت هستند از:

• جریان آرام و پیوسته برای ته‌نشینی سیلت
• قرار نداشتن در معرض موج‌های عظیم و قدرتمند
• نزدیک نبودن به پهنه‌های آبی بزرگ و عمیق

چگونه در مورد دلتا و دیگر عوارض جغرافیایی به خوبی یاد بگیریم؟

دلتاها در کنار فلات، دشت، جلگه، خلیج و بسیاری دیگر از عوارض زمین‌شناسی، تاثیر قابل‌توجهی بر روی زندگی انسان‌ها و دیگر موجودات زنده کره زمین دارند. این سرزمین‌های مثلثی، از خاک حاصلخیزی برای کشاورزی بهره می‌برند. از این‌رو، بسیاری از تمدن‌های انسانی، در اطراف آن‌ها شکل گرفته‌اند. زندگی انسان‌ها به شناخت عوارض زمین‌شناسی، منابع موجود در آن‌ها و توجه به مسائل زیست‌محیطی ناشی از بهره‌برداری نادرست از این منابع وابسته است. به همین دلیل، این مباحث در پایه‌های مختلف به دانش‌آموزان آموزش داده می‌شود. اگر به یادگیری در رابطه با عوارض زمین‌شناسی و جغرافیایی علاقه دارید، فرادرس، چندین فیلم آموزشی مفید را تهیه کرده است که می‌توانند شما را با مباحث این حوزه آشنا کنند. لینک مشاهده این فیلم‌ها در ادامه آورده شده است:

• فیلم آموزش مطالعات اجتماعی هفتم فرادرس
• فیلم آموزش زمین‌شناسی علوم تجربی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش زمین‌شناسی علوم تجربی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش زمین‌شناسی پایه یازدهم فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش زمین‌شناسی فرادرس

دانه بندی رسوبات تشکیل دهنده دلتا چگونه است؟

دلتاها، از انواع عوارض نهشته‌ای زمین هستند که هنگام تخلیه جریان رود به دریا و بر اثر ته‌نشینی ذرات معلق در آب به وجود می‌آیند. ذرات معلق در آب، با توجه به ابعادشان ته‌‌نشین می‌شوند. طبیعتا ذرات ریز با وزن کم، تا انتهای مسیر رود، در جریان آب معلق باقی می‌مانند. این ذرات، بر اثر کاهش سرعت جریان و در نزدیک‌ترین موقعیت نسبت به مصب ته‌نشین می‌شوند.

ته‌نشینی ذرات متوسط، کمی عقب‌تر و زودتر از ذرات ریز صورت می‌گیرد. ذرات درشت نیز، اولین رسوبات ته‌نشین شده هستند که در دورترین فاصله از مصب قرار دارند. با تشکیل دلتا و پیشروی خشکی به سمت دریا، سرزمین‌هایی به وجود می‌آیند که لایه‌های پایینی آن‌ها از ذرات ریز تشکیل شده‌اند.

هرچه به بالا برویم، ابعاد ذرات لایه‌ها، درشت‌تر می‌شود. بنابراین، لایه‌بندی رسوبات دلتا از بالا به پایین به صورت زیر است:

• «سرلایه» (Topset Bed): بالاترین لایه دلتا، دارای شیب تقریبا افقی است. با کاهش انرژی رود در مصب، رسوبات بزرگ و سنگین مانند شن، پیش از دیگر رسوبات ته‌نشین می‌شوند و سرلایه را به وجود می‌آورند. سرلایه، در دورترین فاصله نسبت به مصب قرار دارد.
• «پیش‌لایه» (Foreset Bed): لایه میانی دلتا، شیب‌دار است. این لایه، از رسوبات متوسط‌دانه مانند ترکیب شن و ماسه تشکیل می‌شود. به همین دلیل، فاصله آن تا مصب، نسبت به سرلایه کمتر است و در بخش جلوی دلتا قرار دارد.
• «ته‌لایه» (Bottomset Bed): پایین‌ترین لایه دلتا و نزدیک‌ترین لایه به مصب، بر اثر نهشت ذرات ریز و سبک مانند سیلت و رس به وجود می‌آید. این لایه نسبتا افقی یا کم‌شیب، جلوتر از پیش‌لایه و زیر آب قرار گرفته است.

دلتاها معمولا به دو بخش زیرآبی و خشکی تقسیم می‌شوند. بخش زیرآبی این عوارض زمین‌شناسی، معمولا حاوی سیلت ریز و دارای شیب زیاد نسبت به بخش خشکی است. به این بخش، «پیش‌لتا» (Prodelta) نیز می‌گویند.

بخش خشکی دلتا (ناحیه بالای آب)، به دو قسمت تقسیم می‌شود. به قسمتی که بیشتر تحت تاثیر امواج دریا و جزر و مد قرار دارد، «دلتای پایین» (Lower Delta) می‌گویند. قسمتی که بیشتر تحت تاثیر جریان رود قرار دارد نیز با عنوان «دلتای بالا» (Upper Delta) شناخته می‌شود. بخش خشکی دلتا می‌تواند به صورت ادامه بستر رود یا چندین جزیره باریک بین شبکه توزیع جریان رود باشد.

در مطلب «جلگه چیست؟ – به زبان ساده + نحوه تشکیل»، به طور کامل در رابطه با ویژگی‌های جلگه، یکی از حاصل‌خیزترین عوارض زمین‌شناسی صحبت کردیم. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس، تفاوت دلتا با جلگه و دیگر عوارض جغرافیایی و زمین‌شناسی را مورد بررسی قرار می‌دهیم.

تفاوت دلتا با دیگر عوارض جغرافیایی و زمین شناسی

دلتا، تنها یکی از عوارض زمین‌شناسی و جغرافیایی مهم است. فلات، فلات قاره، دشت، جلگه و خلیج، از دیگر عوارض زمین‌شناسی مهم به شمار می‌روند. در این بخش، قصد داریم تفاوت بین دلتا با برخی از عوارض زمین‌شناسی مشابه را توضیح دهیم.

تفاوت جلگه و دلتا چیست؟

جلگه، سرزمین کم‌ارتفاع و نسبتا صافی است که از یک طرف به نواحی کوهستانی و از طرف دیگر به پهنه‌های آبی راه دارد. جلگه و دلتا، شباهت‌های زیادی به یکدیگر دارند. هم جلگه و هم دلتا، دارای زمین پست، هموار، حاصلخیز و قابل سکونت هستند. جلگه‌ها نیز می‌توانند بر اثر ته‌نشینی رسوبات موجود در رود (مانند دلتا) تشکیل شوند.

با وجود شباهت‌های زیاد، ظاهر مثلثی‌شکل، حضور شاخه‌های انشعابی رود و ارتباط مستقیم با آب دریا یا دیگر پهنه‌های آبی، تفاوت اصلی دلتا با جلگه است. دلتاها، معمولا بین پهنه‌های آبی و جلگه‌ها قرار دارند.

تفاوت دلتا و مخروط افکنه چیست؟

مخروط افکنه یا بادبزن آبرفتی، عارضه‌ای است که در اثر برخورد جریان‌های آبی مرتفع با زمین‌های مسطح به وجود می‌آید. جریان آب در ارتفاعات، به دلیل شیب زیاد، سرعت نسبتا بالایی دارد. با رسیدن جریان به دامنه کوه و نواحی مسطح با شیب کم، سرعت آن به طور ناگهانی کاهش می‌یابد. این موضوع، باعث پخش شدن رسوبات در دامنه کوه و تشکیل یک ناحیه مخروطی‌شکل می‌شود.

مخروط افکنه و دلتا، بر اثر ته‌نشینی رسوبات بر اثر تغییر سرعت جریان به وجود می‌آیند. به علاوه، هر دوی این عوارض زمین‌شناسی، شکل مثلثی به خود می‌گیرند. با این وجود، آب جاری در دلتاها از طرف جلگه یا دشت به دریا می‌ریزد اما آب جاری در مخروط افکنه‌ها، از طرف کوهستان به دشت می‌ریزد.

تفاوت خلیج و دلتا چیست؟

«خلیج» (Gulf)، از پیشروی آب دریا در خشکی‌ها به وجود می‌آید. این عارضه، باعث ایجاد یک تورفتگی بسیار بزرگ در نواحی ساحلی می‌شود. در طرف مقابل، دلتاها، بر اثر پیشروی انباشته‌های رسوبی در ساحل دریا شکل می‌گیرند. از نظر فرآیند کلی تشکیل، می‌توان خلیج و دلتا را در مقابل هم قرار داد. البته توجه داشته باشید که امکان حضور دلتا در سواحل خلیج وجود دارد. به عنوان مثال، تصویر زیر، خلیج فارس و خلیج عدن را نمایش می‌دهد. دلتای منتهی به رود اروند، در خلیج فارس واقع شده است.

انواع دلتا چیست؟

معیارهای مختلفی برای دسته‌بندی انواع دلتا وجود دارد که از متداول‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• بر اساس عامل کنترل کننده
  • «دلتای تحت کنترل موج» (Wave Dominated Delta)
  • «دلتای تحت کنترل جزر و مد» (Tide Dominated Delta)
  • «دلتای تحت کنترل رود» (River Dominated Delta)
  • «دلتای گیلبرت» (Gilbert Delta)
  • «خورِ رودخانه‌ای» (Estuary)
• بر اساس شکل
  • «دلتای قوسی» (Arcuate Delta)
  • «دلتای هلالی» (Cuspate Delta)
  •  «دلتای پنجه مرغی» (Bird Foot Delta)
  • «دلتای معکوس» (Inverted Delta)
• حالت‌های خاص
  • «دلتای خشکی» (Inland Delta)
  • «دلتای متروکه» (Abandoned Delta)

در ادامه، در مورد هر یک از انواع دلتا به طور مختصر صحبت می‌کنیم.

دلتای تحت کنترل موج

در برخی از موارد، موج دریا، عامل اصلی تعیین اندازه و شکل دلتا است. در این شرایط، دلتای تحت کنترل موج به وجود می‌آید. این نوع دلتا، معمولا دهانه نامنظم و تغییرشکل‌یافته‌ای دارد. بر اثر برخورد امواج با دهانه رود، ساختارهایی موازی با خط ساحل نیز تشکیل می‌شوند. به عنوان مثال، دلتای نیل، بر اثر موج‌های دریای مدیترانه شکل گرفته است. موج‌های اقیانوس اطلس نیز بر روی شکل دلتای سنگال تاثیر گذاشته‌اند.

دلتای تحت کنترل جزر و مد

در نواحی دارای جزر و مدهای بزرگ یا نواحی بین جزر و مدهای بلند و کوتاه، شکل دلتا از شرایط جزر و مد تبعیت می‌کند. در این شرایط، دلتای تحت کنترل جزر و مد به وجود می‌آید. رخ دادن مد (بالا آمدن آب)، مانع پیشروی رسوبات از خشکی به دریا می‌شود. در طرف مقابل، رخ دادن جزر (پایین آمدن آب)، رسوبات را به سمت دریا می‌کشد. در هر حالت، غلبه نیروی جزر و مد بر رسوبات، کوچک و محدود شدن ابعاد دلتا را در پی دارد. در دلتاهای تحت کنترل جزر و مد می‌توان ساختارهای خطی و عمود بر خط ساحل را مشاهده کرد.

دلتای تحت کنترل رود

دلیل اصلی تشکیل دلتای تحت کنترل رود، اختلاف چگالی آب رود با پهنه آبی است. البته نوع جریان نیز بر روی نحوه شکل‌گیری این نوع دلتا تاثیر می‌گذارد. اغتشاشات، اصطکاک و بسیاری از پارامترهای مرتبط با مشخصات جریان رود می‌توانند شکل دلتا و مواد ته‌نشین شده در آن‌ها را مشخص کنند. دلتای رود می‌سی‌سی‌پی، یکی از مثال‌های خوب برای نمایش ساختار دلتاهای تحت کنترل رود است. هفت کانال مجزا از این دلتا در طی پنج هزار سال گذشته فعال بوده‌اند.

دلتای گیلبرت

دلتای گیلبرت، بر اثر ته‌نشینی رسوبات درشت و بزرگ رود و به شکل گُوِه تشکیل می‌شود. این نوع دلتا، در محل ریزش رود به رودخانه‌های آب شیرین به وجود می‌آید. شیب دلتای گیلبرت، معمولا بیشتر از دلتاهای تحت کنترل موج و جزر و مد است. به دلیل شناسایی این عارضه زمین‌شناسی خاص، توسط زمین‌شناسی به نام «کارل گیلبرت» (Karl Gilbert) تشخیص داده شد. دلتای گیلبرت در دریاچه نمک یوتا یا دریاچه نمک بزرگ در آمریکا قابل مشاهده است.

خور رودخانه ای

اگر آب رود به طور مستقیم در دریا و اقیانوس تخلیه نشود، امکان تشکیل خورد رودخانه‌ای وجود دارد. به این ترتیب، یک ناحیه نسبتا محصور به وجود می‌آید که بخشی از آن را آب شیرین و بخش دیگر را آب شور تشکیل می‌دهد. رود زرد، دومین رود بلند چین، در محل برخورد با دریای بوهای در شمال این کشور، یک خور رودخانه‌ای را تشکیل داده است.

دلتای قوسی

حرف دلتای بزرگ در زبان یونانی، به شکل یک مثلث است. به دلتاهای مثلثی یا بادبزنی، دلتای قوسی یا کمانی می‌گویند. دلتای رود نیل در محل تخلیه به دریای مدیترانه، چنین شکلی را به وجود آورده است.

دلتای هلالی

هرچه شدت امواج برخوردی به ساحل بیشتر باشد، قسمت بیرونی دلتا، شکل تیزتری به خود می‌گیرد. در این شرایط، دلتای هلالی‌شکل به وجود می‌آید. دلتای رود تیبر در محل تخلیه در دریای تیرنی در شهر رم ایتالیا، ساختار هلالی دارد.

دلتای پنجه مرغی

همه دلتاها شبیه به مثلث نیستند. در برخی از موارد خاص، دلتاهایی مانند دلتای پنجه مرغی به وجود می‌آیند. این نوع دلتا، چند شاخه انشعابی محدود دارد که شکل پنجه مرغ را تداعی می‌کنند. رود می‌سی‌سی‌پی در محل تخلیه به خلیج مکزیک، یک دلتای پنجه مرغی را تشکیل داده است.

دلتای مکعوس

دلتای مکعوس، یکی دیگر از دلتاهای دارای ظاهر غیرمتداول است. در این نوع دلتا، شاخه‌های انشعابی در خشکی قرار دارند و با نزدیک شدن به دریا یا دیگر پهنه‌های آبی، این شاخه‌ها به هم می‌پیوندند و شاخه اصلی را به وجود می‌آورند. دلتای رود ساکرامنتو-سن خواکین در کالیفرنیای شمالی، یکی از نمونه‌های دلتای معکوس است. شاخه‌های این دلتا در خور سویسان‌ به یکدیگر می‌رسند و به سمت اقیانوس آرام جریان می‌یابند.

دلتا درون خشکی

برخی از دلتاها، هیچگاه به دریا نمی‌رسند. این دلتاهای نادر، درون خشکی و به دور از آب‌های آزاد تشکیل می‌شوند. به عنوان مثال، دلتای اُوکاوانگو در بوتسوانا، بزرگ‌ترین دلتای درون خشکی جهان است که یکی از عجایب هفت‌گانه طبیعی قاره آفریقا به شمار می‌رود. آب رود اوکاوانگو، به هیچ پهنه آبی دیگری نمی‌رسد. این آب، به صورت چندین شاخه بر روی دشت مسطح در بیابان کالاهاری گسترش می‌یابد و سپس تبخیر می‌شود.

دلتای متروکه

در برخی از رودها، بنا به دلیل مختلف، جریان اصلی رود منحرف می‌شود و یک شاخه جدید را به وجود می‌آورد. در این شرایط، اگر شاخه قبلی خشک شود یا راکد بماند، دلتای متروکه تشکیل می‌شود. با کاهش شیب کانال اصلی رود و افزایش ته‌نشینی رسوبات در آن، جریان آب به دنبال مسیری پرشیب‌تر و مستقیم‌تر به سمت پهنه آبی می‌گردد. به این ترتیب، یک ساختار دلتایی با انشعابات خشک یا راکد به وجود می‌آید. دلتای رود می‌سی‌سی‌پی، با هفت یا هشت تغییر انشعاب اصلی طی پنج هزار سال گذشته تشکیل شده است.

معروف ترین دلتا در جهان چیست؟

از معروف‌ترین دلتاهای جهان می‌توان به دلتای رود نیل، دلتای می‌سی‌سی‌پی، دلتای رود زرد و گنگ-براهماپوترا اشاره کرد. در ادامه، به معرفی مختصر هر یک از این دلتاها می‌پردازیم.

دلتای رود نیل

هرودوت، مورخ بزرگ یونانی، از دهانه رود نیل در دریای مدیترانه با عنوان دلتا یاد کرده است. دلیل این نامگذاری، شباهت این ناحیه با حرف یونانی $$\Delta$$ است. به این ترتیب، اصطلاح دلتا، به مدت چند هزار سال برای اشاره به عوارض زمین‌شناسی مشابه مورد استفاده قرار گرفت. دلتای رود نیل را می‌توان به عنوان شناخته شده‌ترین دلتای تاریخ در نظر گرفته می‌شود. این دلتا، مهد تمدن مصر باستان است.

دلتای رود نیل، زمین بسیار حاصلخیزی دارد که امکان کشاورزی و تولید محصولات متنوع را فراهم می‌کند. مساحت این دلتا به حدود 22 هزار کیلومتر مربع می‌رسد. گونه‌های آب شور و شیرین و برخی از پستانداران نظیر روباه قرمز و خدنگ مصری، از حیوانات شناخته شده در این ناحیه به شمار می‌روند.

دلتای گنگ-براهماپوترا

دلتای گنگ-براهماپوترا، از ریختن آب رودهای گنگ و رود براهماپوترا به خلیج بنگال (خور بنگال) در شمال شرقی اقیانوس هند تشکیل می‌شود. این دلتا، با مساحت بیش از صد هزار کیلومتر مربع، بزرگ‌ترین دلتای جهان به شمار می‌رود. دلتای گنگ-براهماپوترا، یکی از حاصل‌خیزترین خاک‌های زمین را دارد. همین موضوع، باعث توسعه کشاورزی و زندگی جمعیت بسیار زیادی از انسان‌ها در آن (زندگی بیش از 100 میلیون نفر) شده است. با وجود جمعیت بسیار زیاد دلتای گنگ-براهماپوترا، این دلتا هنوز هم یکی از بزرگ‌ترین باتلاق‌های درخت کرنا (حرا) را در خود جای می‌دهد. این باتلاق، زیستگاه معروف‌ترین ببر دنیا، یعنی ببر بنگال است.

دلتای رود می سی سی پی

رود می‌سی‌سی‌پی، بزرگ‌ترین رود آمریکای شمالی است که قدمت آن به بیش از پنج هزار سال می‌رسد. این رود، با گذشت زمان به چندین شاخه تبدیل شد و با ریختن به اقیانوس اطلس می‌ریزد و یک دلتای منحصر به فرد با شکل پنجه را به وجود می‌آورد. مساحت دلتای می‌سی‌سی‌پی به حدود 18 هزار کیلومتر مربع می‌رسد. البته در دهه‌های گذشته، به دلایل مختلفی نظیر فرونشست زمین، افزایش سطح آب دریا، فعالیت‌های انسانی و طوفان‌های مقطعی، محدوده این دلتا در حال عقب‌نشینی به سمت خشکی بوده است.

دلتای رود زرد

رود زرد یا رود هوانگ هی در کشور چین، سالانه میلیون‌ها تن سیلت (بیشترین میزان رسوبات رودخانه‌ای در جهان) را در خود جای می‌دهد. این ویژگی، رود زرد را به یکی از غنی‌ترین رودهای جهان تبدیل کرده است. این رود به دریای بوهای می‌ریزد و یک دلتا را به وجود می‌آورد. طول سواحل دلتای رود زرد، به دلیل فرآیندهای طبیعی در دو هزار سال گذشته، به طور پیوسته با افزایش و کاهش همراه بوده است. کشاورزی، صنعت و مهندسی، وضعیت این دلتا را با تغییرات زیادی مواجه کرده‌اند. یکی از مشکلاتی که دلتای رود زرد را تهدید می‌کند، افزایش احتمال رخ دادن سیل است. کاهش جریان ورودی از رود هوانگ هی به دریا و افزایش سطح آب در بستر رود به دلیل انباشت زیاد رسوبات، این مشکل را به وجود می‌آورد.

تاثیر دلتا بر روی زندگی مردم چیست؟

موقعیت جغرافیایی و ترکیب زمین‌شناسی دلتاها، آن‌ها را به یکی از استراتژیک‌ترین مناطق روی زمین تبدیل کرده است. در این بخش، به معرفی اثرات مثبت دلتا بر روی زندگی انسان می‌پردازیم.

نقش دلتا بر رشد اقتصادی و تجارت جهانی چیست؟

دلتاها، تاثیر شگفت‌انگیزی بر روی جغرافیای انسانی یک منطقه دارند. به عنوان مثال، این سرزمین‌ها می‌توانند مرکزی برای تجارت باشند. شهر ونکوور کانادا را در نظر بگیرید. این شهر، بر روی دلتای رود فریزر در محل تخلیه جریان این رود به بخشی از اقیانوس آرام بنا شده است. دلتای فریزر، امکان انجام مبادلات تجاری بین ونکوور و دیگر کشورهای جهان را فراهم می‌کند. اینگونه، یک پدیده جغرافیایی، کیفیت زندگی مردم را بهبود می‌بخشد.

«دلتای پِرل ریور» (The Pearl River Delta) یا «دلتای گوانگ‌دونگ» (Delta of Guangdong) در جنوب شرقی چین، یکی از دلتاهای پرجمعیت جهان محسوب می‌شود که سرعت رشد اقتصادی آن بسیار بالا است. دلتای پرل ریور، هنگ‌کنگ و ماکائو را نیز دربرمی‌گیرد. این دو منطقه، از مهم‌ترین مراکز تجاری بین چین با کشورهای غربی هستند. سرعت رشد اقتصادی دلتای پرل ریور به قدری زیاد است که به طور مداوم، با کمبود نیروی کار مواجه می‌شود.

نقش دلتا بر توسعه صنعت کشاورزی چیست؟

خاک دلتا، مملو از سیلت و دیگر سنگدانه‌های ریز است. به همین دلیل، دلتاها معمولا از خاک حاصلخیز برای کشاورزی برخوردارند. دلتای گنگ-براهماپوترا، بزرگ‌ترین دلتای دنیا، تقریبا تمام بنگلادش و بخشی از هند را دربرمی‌گیرد. امکان پرورش ماهی، غذاهای دریایی، برنج، چای و دیگر محصولات کشاورزی در این دلتا، توسعه صنعت کشاورزی کشورهای موجود در آن را به میزان قابل‌توجهی تحت تاثیر قرار داده است. تا به اینجا، راجع به تاثیر مثبت دلتا بر زندگی انسان‌ها صحبت کردیم. در آخرین بخش این مطلب از مجله فرادرس، به تاثیر منفی فعالیت‌های انسانی بر روی وضعیت دلتاها نگاهی می‌اندازیم.

تاثیر انسان بر روی ناپدید شدن دلتا چیست؟

یکی از پیامدهای منفی رشد صنعتی کشورها، مدیریت بیش از حد منابع آبی رودها و سدسازی بی‌رویه در آن‌ها است. سدسازی و مدیریت رودها، میزان زمین‌های دردسترس برای کشاورزی یا فعالیت‌های صنعتی و دسترسی به آب آشامیدنی، صنعتی و کشاورزی را افزایش می‌دهد. این موضوع می‌تواند ایمنی و سلامت انسان‌ها را با خطر مواجه کند. به عنوان مثال، «سد اسوان» (Aswan Dam)، در دهه 1960 میلادی (دهه ۱۳۶۰ شمسی) بر روی رود نیل ساخته شد. این سد، روش کشاورزی زمین‌های اطراف دلتای نیل را به طور قابل‌توجهی تغییر داد.

با احداث سد اسوان، ظرفیت سالانه تخلیه آب به دلتای نیل کاهش یافت. همین موضوع، نحوه توزیع سیلت و دیگر مواد مغذی مورد نیاز برای کشاورزی را مختل کرد. به این ترتیب، کشاورزان، مجبور به استفاده از کود شدند. این تنها مشکل سدسازی و مدیریت نادرست منابع آبی در دلتای نیل نبود. کاهش نرخ ته‌نشینی سیلت و دیگر سوبات در محل ورود آب از رود نیل به درون دریای مدیترانه (پیش‌دلتای نیل)، افزایش فرسایش این دلتا توسط امواج دریا را در پی داشت. بنابراین، با گذشت زمان، دلتای نیل شروع به عقب‌نشینی کرد.

سدهای ساخته شده در مسیر رود کلرادو در ایالات متحده، از رسیدن آب این رود به دلتای خود در دریای کورتز مکزیک جلوگیری کردند. به این ترتیب، اکوسیستم دلتا به میزان قابل‌توجهی متحول شد و زندگی بسیاری از گونه‌های بومی در معرض آسیب‌پذیری و خطر قرار گرفت.

مدیریت غیراصولی آب در رود می‌سی‌سی‌پی نیز مانند دو مثال قبلی، دلتای می‌سی‌سی‌پی را با خطر فرسایش و از بین رفتن مواجه کرد. بر اساس تحقیقات صورت گرفته، در بین سالیان 1990 تا 2000 میلادی (بین سال‌های ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۹ شمسی)، دلتای می‌سی‌سی‌پی هر ساله حدود 62 کیلومتر مربع به عقب رانده شده است. این یعنی در 38 دقیقه، رسوباتی به اندازه یک زمین فوتبال، در دریا شسته شدند. به عقیده برخی از کارشناسان، یکی از دلایل شدت آسیب‌های ناشی از طوفان مهلک کاترینا در سال 2005 میلادی (سال ۱۳۸۴ شمسی)، عقب رفتن دلتای می‌سی‌سی‌پی بوده است.