خرق عادت چیست؟ – در ادبیات به زبان ساده + مثال

خَرْقِ عادت به معنای آشنایی‌زدایی است و در ادبیات فارسی، یکی از زمینه‌های حماسه است. خرق عادت یعنی شاعر یا نویسنده با به تصویر کشیدن انسان‌ها، موجودات و حوادث خارق‌العاده و غیرممکن، دنیایی جدید و ناآشنا را برای مخاطب خود خلق کند و از این طریق، ارزش هنری اثر خود را افزایش دهد. برای مثال، پرورش «زال» به دست «سیمرغ» در شاهنامه فردوسی، خرق عادت است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم خرق عادت چیست و خرق عادت در سبک ادبی حماسی و غیر حماسی را با مثال بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که در زمینه خرق عادت، تمرین کنید.

علاوه بر مباحث گفته‌شده، به بررسی دیگر زمینه‌های حماسه، روش تشخیص زمینه خرق عادت و دیگر ویژگی‌های حماسه و تفاوت خرق عادت و اغراق نیز می‌پردازیم.

خرق عادت چیست؟

منظور از خرق عادت، طرح حوادث، انسان‌ها و موجودات خارق‌العاده و غیرطبیعی است که با عقل و منطق همخوانی ندارند. برای مثال، رویین‌تن (نامیرا) بودن «اسفندیار» در شاهنامه فردوسی، خرق عادت است زیرا نامیرا بودن انسان، از لحاظ عقلی و منطقی ممکن نیست. خرق عادت در کنار، زمینه داستانی، زمینه قهرمانی و زمینه قومی ملی، یکی از زمینه‌های حماسه و ادبیات حماسی است.

در ادامه مطلب، خرق عادت در ادبیات فارسی را با مثال توضیح می‌دهیم و دیگر زمینه‌های حماسه را نیز معرفی می‌کنیم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری خرق عادت و دیگر زمینه‌های حماسه، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال برای خرق عادت

در جدول زیر، نمونه‌هایی از خرق عادت را آورده‌ایم تا با این مفهوم بیشتر آشنا شوید.

خرق عادت های معروف

در جدول زیر، برخی از معروف‌ترین نشانه‌های وجود زمینه خرق عادت را آورده‌ایم تا شناسایی آن در ابیات و متون، برای شما راحت‌تر شود.

کاربرد خرق عادت

شاعر یا نویسنده با استفاده از خرق عادت، از ذهن مخاطب آشنایی زدایی می‌کند و او را به جهان جدید و ناشناخته‌ای دعوت می‌کند. خرق عادت می‌تواند نشان‌دهنده خلاقیت شاعر و نویسنده باشد زیرا برای آفرینش آن، باید از کلیشه‌های آشنا گذشت و به‌نوعی ابداع و خَلق جدید دست زد. علاوه بر این، گاهی نویسنده یا شاعر برای تأکید بر موضوعی و برجسته کردن آن در ذهن مخاطب، دست به خرق عادت می‌زند. پس خرق عادت یکی از ویژگی‌های آثار حماسی است که خلق آن نیازمند خلاقیت بسیار زیادی است و باعث ادبی‌تر شدن و بیشتر شدن ارزش هنری اثر می‌شود.

زمینه‌های حماسه

حماسه، زمینه‌های دیگری جز خرق عادت نیز دارد که در این بخش، آن‌ها را معرفی می‌کنیم.

• زمینه حماسی داستانی: هر حماسه‌ای داستانی دارد و برای بیان حماسه، خواه ناخواه باید آن را در بستری از حوادث مطرح کنیم. پس داستانی بودن، از ویژگی‌های همه حماسه‌ها است.
• زمینه حماسی قهرمانی: یکی دیگر از مشخصات حماسه‌ها، وجود انسانی فوق طبیعی و با توانایی‌های عجیب است که برای وطن، خانواده و سایر ارزش‌های والای انسانی می‌جنگد.
• زمینه حماسی قومی و ملی: اساساً حماسه‌ها، شرح تلاش‌های یک ملت برای ساخت تمدن خود و دلاوری‌های آن‌ها برای حفط تمدن و ارزش‌های خود هستند. پس قومی و ملی بودن نیز یکی از ویژگی‌های حماسه است.
• زمینه حماسی خرق عادت: معمولاً در حماسه‌ها با اتفاقات، موجودات و انسان‌های عجیب و غیر واقعی روبه‌رو هستیم که وجود آن‌ها مطابق با عقل و منطق ممکن نیست اما در بستر حماسه وجود دارند و یکی از مشخصات حتمی حماسه‌ها هستند.

تا اینجا دانستیم خرق عادت چیست و دیگر زمینه‌های حماسه را نیز بررسی کردیم. در ادامه، روش تشخیص خرق عادت و دیگر ویژگی‌های حماسه را یاد می‌گیریم.

تشخیص خرق عادت

برای تشخیص خرق عادت از دیگر زمینه‌های حماسه، کافی است به نکات زیر دقت کنیم.

خرق عادت در ادبیات فارسی

تا اینجا متوجه شدیم که خرق عادت چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کردیم. در این بخش، چند نمونه مشهور از خرق عادت در ادبیات فارسی حماسی را معرفی می‌کنیم تا این مفهوم را به طور کامل درک کنید. به طور کلی، در ادبیات حماسی هرجا سخن از اتفاق، حادثه، انسان، جانور و گیاهی خارق‌العاده، غیرمنطقی، غیرعادی و عجیب بود، خرق عادت صورت گرفته است. البته خرق عادت در ادبیات غیرحماسی نیز وجود دارد که آن را در بخش‌های بعدی همین مطلب، توضیح می‌دهیم.

• زال و سیمرغ
• خوان چهارم رستم
• خوان سوم اسفندیار
• گذر سیاوش از آتش
• ماردوش شدن ضحاک

در ادامه، نمونه‌های مشهوری از خرق عادت در ادبیات حماسی را توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، با نمونه‌هایی از خرق عادت در آثار حماسی آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال ۱: زال و سیمرغ

زال، پدر رستم، یکی از پهلوانان ایرانی و پسر پهلوانی دیگر به نام سام است. زال در هنگام تولد سپیدمو است و سام از ترس حرف مردم او را در دامنه کوه البرز رها می‌کند. موجودی افسانه‌ای به نام سیمرغ، در قله همان کوه آشیانه دارد و به زال خردسال محبت پیدا می‌کند و او را مانند فرزندان خود بزرگ می‌کند. در ادامه زندگی زال، سیمرغ دوبار به کمک زال می‌آید.

یکبار برای به دنیا آمدن فرزند او یعنی رستم، روش زایمان با سبکی شبیه به سزارین را به او آموزش می‌دهد. یکبار دیگر نیز، در جنگ رستم و اسفندیار، نقطه ضعف اسفندیار و روش شکست‌دادن او را به رستم می‌آموزد. وجود چنین پرنده افسانه‌ای که ظاهر غیرطبیعی دارد و دارای دانش و خرد فوق بشری است، خرق عادت است. در کادر زیر، مکالمه سیمرغ با زال و آموختن روش به دنیا آورن رستم به او را می‌خوانیم.

مثال ۲: خوان چهارم رستم

شاهنامه فردوسی به عنوان مهم‌ترین اثر حماسی فارسی‌زبانان، پر از خرق عادت‌های زیبا است. فردوسی با قدرت بی‌نظیر خود، جهانی از عجایب را برای مخاطب تصویر می‌کند. یکی از معروف‌ترین بخش‌های شاهنامه نیز، هفت‌خوان رستم است که در آن، رستم برای نجات کاووس‌شاه و پهلوانان ایرانی از اسارت دیو سپید، راهی مسیری سخت می‌شود و هفت مرحله خارق‌العاده را پشت سر می‌گذارد.

در خوان چهارم، رستم به چشمه‌ای می‌رسد و در کنار چشمه، انواع نوشیدنی و خوراکی را می‌بیند. او مشغول نواختن ساز تنبور می‌شود که ناگهان زنی زیبا به سمتش می‌آید. رستم خدا را برای این نعمت‌ها شکر می‌گوید و به محض آوردن نام خدا، آن زن تبدیل به جادوگری بزرگ و پیر می‌شود. فردوسی، این خرق عادت را این‌چنین توصیف کرده است:

تا اینجا یاد گرفتیم خرق عادت چیست و نمونه‌هایی از آن در ادبیات فارسی را شناختیم. در ادامه با نمونه‌های دیگری نیز آشنا می‌شویم. در مطلب زیر از مجله فرادرس، ادبیات حماسی و ویژگی‌های آن را به‌طور کامل توضیح داده‌ایم.

مثال ۳: خوان سوم اسفندیار رویین تن

اسفندیار پهلوانی ایرانی و پسر «گشتاسپ‌شاه» است. او نیز در شاهنامه فردوسی برای نجات خواهران خود از اسارت تورانیان، هفت خوان سخت را می‌گذراند که با هفت‌خوان رستم تفاوت دارد. اما هفت‌خوان اسفندیار نیز پر از خرق عادت است. اسفندیار قهرمانی رویین‌تن است و همین نامیرا بودن او، خرق عادت است زیرا انسان‌ها به‌طور طبیعی بعد از عمر کوتاه یا بلند خود، می‌میرند. اما آنچه در اینجا آورده‌ایم، روایت یکی از مراحل هفت‌خوان او است.

در خوان سوم، اژدهایی مانع اسفندیار می‌شود و او باید با این موجود افسانه‌ای بجنگد. فردوسی، این اژدها را چنین توصیف می‌کند:

در نهایت اسفندیار با تفکر و ساخت سلاح مناسب، موفق  به شکست اژدها و کشتن او می‌شود. هم وجود چنین موجودی و هم توانایی یک انسان برای شکست این موجود، خرق عادت است. تا اینجا یاد گرفتیم خرق عادت چیست و چند خرق عادت معروف در ادبیات را بررسی کردیم. در ادامه، گذر سیاوش از آتش و ماردوش شدن ضحاک را نیز توضیح می‌دهیم.

مثال ۴: گذر سیاوش از آتش

سیاوش شاهزاده‌ای ایرانی و از پهلوانان ایران‌زمین است. او پسر «کیکاووس‌شاه» است. نامادری سیاوش، سودابه، به او علاقه پیدا می‌کند و قصد فریب او را دارد اما سیاوش پاک‌دامن هرگز حاضر به پذیرفتن چنین ننگی نمی‌شود. سودابه نیز برای حفظ آبروی خود، سیاوش را متهم به ناپاکی می‌کند. وقتی کاووس از این ماجرا خبردار می‌شود، برای مشخص شدن راستی و ناراستی، به سیاوش و سودابه فرمان گذشتن از آتش می‌دهد. زیرا طبق باور آن‌ها هرکس زنده از آتش بیرون بیاید، پاکدامن و راستگو است.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری نکات روایت گذر سیاوش از آتش، فیلم‌ آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

سودابه نمی‌پذیرد که از آتش بگذرد اما سیاوش برای اثبات پاکی خود، با دل و جان فرمان پدرش را می‌پذیرد. فردوسی چنین روایت می‌کند که برای آماده کردن آن آتش، هیزم‌هایی به اندازه دو کوه جمع‌آوری کردند که خود این موضوع، خرق عادت است. فردوسی ادامه می‌دهد که برای روشن کردن چنین آتشی، دویست مرد، در آتش دمیدند. در نهایت، سیاوش از چنین آتش سهمگینی می‌گذرد و به شکل شگفت انگیزی زنده بیرون می‌آید. ابیات زیر را بخوانید.

مثال ۵: ماردوش شدن ضحاک

ضحاک یکی از مشهورترین ضدقهرمان‌های اسطوره‌ای ایرانی است. او پسر پادشاه سرزمین میان‌رودان است و با دسیسه‌های ابلیس پدر خود را می‌کشد و به جای او می‌نشیند. در همان زمان، پادشاه ایران یعنی «جمشید» دچار غرور شده و خود را خدا می‌خواند. با این کار، فره ایزدی از جمشید خارج می‌شود و مردم ایران از پادشاهی او ناراضی و ناخشنود می‌شوند. ضحاک از این موقعیت استفاده کرده و به ایران حمله می‌کند و بر تخت جمشید می‌نشیند و بر مردم ایران نیز حکومت می‌کند. ابلیس بارها و به شکل‌های مختلفی ضحاک را فریب می‌دهد. یکبار او با بهانه‌ای به دو کتف ضحاک بوسه می‌زند و بلافاصله، از محل بوسه‌های او، دو مار بر شانه‌های ضحاک می‌روید. این مارها، نامیرا بوده‌اند و خوراک آن‌ها مغز سر جوانان بوده است. در کادر زیر بخشی از روایت فردوسی از این خرق عادت را مشاهده می‌کنیم.

تا اینجا یاد گرفتیم خرق عادت چیست و نمونه‌هایی از خرق عادت در ادبیات فارسی را بررسی کردیم. در ادامه، فرق خرق عادت و اغراق را توضیح می‌دهیم.

یادگیری خرق عادت در ادبیات دوازدهم با فرادرس

تا اینجا یاد گرفتیم خرق عادت چیست و نمونه‌هایی از آن را در ادبیات فارسی شناختیم. خرق عادت یکی از زمینه‌های ادبیات حماسی است. خود ادبیات حماسی نیز یکی از سبک‌های ادبی است و سبک‌های دیگری چون ادبیات غنایی و... نیز در زبان و ادبیات فارسی وجود دارند. هرکدام از سبک‌های ادبی، مشخصات فکری، ادبی و زبانی مخصوص خود را دارند که با یادگیری آن‌ها می‌توانیم نوع سبک یک اثر ادبی را به راحتی تشخیض دهیم. برای مثال، با شناخت سبک آثار حماسی، می‌توانیم آرایه‌های پرکاربرد در آثار حماسی را به‌ راحتی تشخیص دهیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی مفید فرادرس در این حوزه را آورده‌ایم.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی در فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم فرادرس

همچنین پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری همه سبک‌های ادبی و تمام مباحث ادبیات فارسی دوره متوسطه، از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

فرق خرق عادت و اغراق

اغراق آرایه‌ای ادبی است که شاعر یا نویسنده برای ساختن آن دست به بزرگ‌نمایی می‌زند. برای مثال فردوسی در شاهنامه، رستم و سهراب را چنین توصیف می‌کند که در یک ماهگی به‌درشتی یک کودک یک ساله بوده‌اند. اغراق یا بزرگ‌نمایی به سه نوع آرایه مبالغه، آرایه اغراق و آرایه غلو تقسیم می‌شود. در ادامه تفاوت این سه نوع بزرگ‌نمایی را توضیح می‌دهیم و به بررسی تفاوت خرق عادت و اغراق می‌پردازیم.

پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری انواع اغراق و دیگر آرایه‌های ادبی، فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول تفاوت اغراق و خرق عادت

اغراق و انواع آن یعنی آرایه اغراق، آرایه مبالغه و آرایه غلو، همگی از صنایع و آرایه‌های ادبی هستند که ممکن است در هر نوع و سبکی از آثار ادبی وجود داشته باشند. اما خرق عادت، یکی از ویژگی‌ها و زمینه‌های ادبیات حماسی است. یعنی اگر در اثری حماسی، بزرگ‌نمایی صورت بگیرد، ویژگی ذاتی حماسه است. در جدول زیر، شباهت‌ها و تفاوت‌های اغراق و خرق عادت را آورده‌ایم.

جدول انواع اغراق

در جدول زیر، سه نوع اغراق موجود در ادبیات فارسی را آورده‌ایم تا بتوانید آن‌ها را با هم مقایسه کنید.

جدول مثال انواع اغراق

در جدول زیر برای هریک از انواع اغراق، یک مثال آورده‌ایم.

خرق عادت در ادبیات غیرحماسی

تا اینجا یاد گرفتیم خرق عادت چیست و آن را در ادبیات حماسی بررسی کردیم. اما خرق عادت در یک مفهوم کلی‌تر، می‌تواند در هر نوعی از آثار ادبی وجود داشته باشد. منظور از این نوع خرق عادت، توصیف چیزهای معمول به شیوه غیرمعمول و غیرکلیشه‌ای است. برای مثال اگر به جای فعل «شکست» در جمله «دلم شکست.»، از فعل «ویران شد» استفاده کنیم، خرق عادت کرده‌ایم. همچنین ممکن است شاعر یا نویسنده از خرق عادت‌های حماسی در اثر غیرحماسی خود استفاده کند. استفاده از این نوع خرق عادت، برای افزایش ارزش هنری سخن از طریق افزایش تأثیر کلام بر مخاطب است.

پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، خرق عادت را به سادگی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مثال ۱

در بیت زیر، شاعر با آوردن مصرع دوم، نوعی خرق عادت ایجاد کرده است. در مصرع اول، گویی او از مِی‌خواری خود در شب قدر، پشیمان است و مخاطب شعر، گمان می‌کند که شاعر در مصرع دوم به بیان پشیمیانی یا توبه می‌پردازد. اما حافظ به زیبایی، نه‌تنها در مصرع دوم، اظهار پشیمانی نمی‌کند بلکه به حضور یار نیز اعتراف می‌کند و آن را دلیل موجهی برای اشتباه خود می‌داند.

مثال ۲

شاعر در بیت زیر، بیان می‌کند که در میان سالی باز هم جوان شده و این اتفاق، حادثه‌ای غیر منطقی و ناممکن است. پس شاعر در شعری غنایی و عاشقانه، خرق عادت کرده است.

جدول خلاصه نکات خرق عادت در ادبیات فارسی

در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم خرق عادت چیست و دیگر زمینه‌های حماسه را نیز شناختیم. سپس روش تشخیص ویژگی خرق عادت حماسه را توضیح دادیم. در ادامه، خرق عادت در ادبیات فارسی را بررسی کردیم و نمونه‌های مشهوری از آن را معرفی کردیم. همچنین به بررسی تفاوت خرق عادت و اغراق پرداختیم. در پایان، منظور از خرق عادت در ادبیات غیرحماسی را توضیح دادیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار دادیم تا میزان یادگیری خود را بسنجید.

در جدول زیر، خلاصه‌ای از مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم اما پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل خرق عادت، کل مطلب را مطالعه کنید.

نمونه سؤال خرق عادت در ادبیات فارسی

حالا که یاد گرفتیم خرق عادت چیست و نمونه‌هایی از آن در ادبیات فارسی را بررسی کردیم، می‌توانید با انجام تمرین زیر، میزان یادگیری خود را افزایش دهید. برای انجام این تمرین، کافی است در هرکدام از سؤال‌ها، روی گزینه درست مورد نظر خود کلیک کنید سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. با هر جواب درست، یک امتیاز خواهید گرفت و امتیاز نهایی خود را بعد از کامل کردن تمرین، یعنی پس از پاسخ دادن به همه سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، خواهید دید.