حماسه چیست؟ — به زبان ساده

حماسه  در لغت به معنای دلاوری و شجاعت است اما در ادبیات، قدیمی‌ترین و هیجان انگیزترین سبک ادبی است که داستانی از تلاش‌های یک ملت برای ساخت تمدن و دلاوری آن‌ها برای حفظ سرزمین خود و جنگ با دشمنان را در بر دارد. مانند «شاهنامه» فردوسی که حماسه‌ای در ادبیات فارسی است. حماسه‌ها در زبان‌های مختلف به نظم و به نثر نوشته شده‌اند. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال یاد می‌گیریم که حماسه چیست و انواع حماسه، ویژگی‌های حماسه، مختصات سبک حماسی و حماسه‌های معروف جهان را بررسی می‌کنیم. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.

حماسه چیست؟

حماسه نوعی از انواع ادبی است که دربردارنده تلاش‌های یک ملت برای ساخت تمدن خویش و دلاوری و جنگ برای دفاع از خود یا کشورگشایی است. پس حماسه منحصر به روایت جنگ نیست و موارد گسترده‌تری چون پیشینه ملت‌ها، اولین کشفیات و اختراعات، فرهنگ‌های سنتی هر ملت و بسیاری مطالب دیگر را شامل می‌شود. به همین دلیل نیز گاهی برای شناخت درست یک حماسه باید از دانش‌های دیگری چون اسطوره‌شناسی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، روانشناسی و... استفاده کنیم.

برای یادگیری بیشتر حماسه و بررسی نمونه‌هایی از آن، می‌توانید از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس که لینک آن را در کادر پایین آورده‌ایم، استفاده کنید.

مثال حماسه

هر ملتی زبان و تاریخ خود را دارد بنابراین از هر ملتی، حماسه‌هایی یا به حالت شعر یا به حالت نثر وجود دارد. البته حماسه‌ها در ابتدا به صورت نوشته‌شده نبوده‌اند بلکه در هر قوم و ملتی، نسل به نسل به صورت دهان به دهان برای نسل بعدی گفته می‌شدند و به این ترتیب حیات خود را ادامه داده‌اند تا زمانی که یکی از افراد آن ملت، آن روایت‌های نقل‌شده را منظوم یا منثور کرده و به این طریق آن‌ها را ثبت کرده است. در جدول زیر، نمونه‌هایی از حماسه‌های ملت‌های مختلف را با هم می‌بینیم.

شعر حماسی چیست؟

تا اینجا یاد گرفتیم حماسه چیست و در این بخش و بخش بعدی با شعر و متن حماسی آشنا می‌شویم. حماسه‌های قدیمی بیشتر به صورت منظوم (شعر) هستند. شعر حماسی شعری است که محتوای آن تاریخ پیدایش یک قوم، ملت، نژاد یا دلاوری‌های آن‌ها در مسیر استقلال و حفظ وطن است. مانند «شاهنامه» که فردوسی در آن، داستان‌های کهن سرزمین ما را به صورت یک مجموعه شعر، سرود تا برای همیشه حفظ شود و باقی بماند زیرا پیش از آن، مردم این داستان‌ها را به صورت شفاهی از نسل پیش از خود می‌شنیدند و به نسل بعدی منتقل می‌کردند.

مثال شعر حماسی

در فهرست زیر برخی از آثار حماسی دنیا را که به صورت شعر ثبت شده‌اند، قرار داده‌ایم.

• «شاهنامه» فردوسی
• منظومه هندی «مهابهاراتا»
• منظومه یونانی «ایلیاد» از هومر
• منظومه «گرشاسپ‌نامه» اسدی طوسی
• «کمدی الهی» دانته

در کادر زیر بخشی از یک شعر حماسی را از شاهنامه فردوسی آورده‌ایم.

متن حماسی چیست؟

حماسه‌هایی وجود دارند که به صورت شعر نوشته نشده‌اند بلکه به صورت نثر، ثبت و تدوین شده‌اند. از آنجایی که ادیبان ارزش هنری و ادبی شعر را بیشتر از نثر می‌دانند، ثبت حماسه‌ها به صورت منظوم را نیز با ارزش‌تر از ثبت آن‌ها به صورت منثور حساب می‌کنند. «کارنامه اردشیر بابکان» که به زبان پهلوی نوشته شده است یا «شاهنامه ابومنصوری» که متاسفانه از بین رفته است، نمونه‌هایی از ثبت حماسه به صورت نثر هستند.

مثال متن حماسی

نمونه‌هایی از آثار حماسی ثبت شده به صورت نثر را در فهرست زیر آورده‌یم.

• «شاهنامه ابومنصوری»
• «شاهنامه ابوالمؤید بلخی»
• «ظفرنامه» حمدالله مستوفی

در کادر زیر، بخش از نمونه‌ یک متن حماسی را می‌بینیم:

مهم ترین زمینه‌های حماسه

حالا که دانستیم حماسه چیست به سراغ یادگیری اساسی‌ترین ویژگی‌های آن می‌رویم. مهم‌ترین زمینه‌های حماسه، داستانی بودن، وجود قهرمان، ملی-میهنی بودن و فوق طبیعی بودن آن است که در این بخش توضیح بیشتری درباره هریک از این موارد می‌دهیم و در بخش های بعدی، تمام ویژگی های حماسه را با ذکر نمونه، توضیح می‌دهیم تا درک کنید منظور از زمینه حماسه چیست.

زمینه داستانی

از آن‌جایی که محتوای حماسه، سرگذشت ابتدایی ملت‌ها است، طبیعی است که داستانی بودن و حالت روایت گونه در آن غالب است. زیرا هر گذشته و هر تاریخی، نوعی داستان و روایت است.

زمینه قهرمانی

وجود قهرمان و شرح دلاوری‌ها، جنگ‌ها، خصوصیت‌های جسمی و معنوی او و دیگر مسائل مربوط به او، بخش‌های عمده‌ای از حماسه را در بر می گیرد. بنابراین، قهرمان یا قهرمان‌ها، جزء جدا نشدنی حماسه‌های مختلف هستند.

زمینه ملی میهنی

هر حماسه‌ای بیانگر فرهنگ، عادات، گذشته و ویژگی‌های مثبت و منفی یک ملت است بنابراین، ملی بودن نیز یکی دیگر از زمینه‌ها یا ویژگی‌های بسیار مهم و حذف نشدنی در برخی از حماسه‌ها  است.

زمینه خرق عادت

شکستن محدودیت‌های طبیعی موجود در جهان یا همان زمینه خرق عادت، یکی دیگر از ویژگی‌های اساسی حماسه است زیرا در حماسه به دلیل آمیخته شدن واقعیت با تخیل و افسانه، همواره پدیده‌ها یا رخدادهای غیرطبیعی و دور از ذهن اتفاق می‌افتد. برای مثال، قهرمان‌های حماسه دارای ویژگی‌های خداگونه هستند یا در آن‌ها، موجوداتی با ظاهر و توانایی‌های عجیب و غریب وجود دارند و یا با استفاده از سحر و جادو، می‌توان در زندگی طبیعی تغییرات مثبت و منفی ایجاد کرد.

یادگیری انواع حماسه در ادبیات دهم

تا اینجا یاد گرفتیم حماسه چیست و مهم‌ترین زمینه‌های آن، چه هستند. در ادبیات فارسی، انواع ادبی دیگری چون، ادبیات غنایی، ادبیات داستانی، ادبیات تعلیمی و... نیز وجود دارد. حماسه و سبک حماسی به عنوان یکی از انواع ادبی، ویژگی‌های فکری، ادبی و زبانی مختلفی دارد که برای تشخیص آن‌ها باید دستور زبان فارسی را یاد گرفته‌ باشیم، با آرایه‌های ادبی آشنا باشیم و بتوانیم آن‌ها را تشخیص بدهیم و معنای شعر و نثر را نیز به خوبی درک کنیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که با استفاده از آن‌ها یادگیری خود را در همه این زمینه‌ها افزایش دهید.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس

در فیلم‌های آموزشی زیر علاوه بر توضیح کامل درس‌ها، نمونه سؤال و روش حل آن‌ها نیز وجود دارد:

• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس

همچنین برای یادگیری مباحث بیشتری از زبان و ادبیات فارسی، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

ویژگی های حماسه

تا اینجا یاد گرفتیم حماسه چیست و زمینه‌های اصلی آن را نیز شناختیم. در این بخش به معرفی تمام زمینه‌های حماسه می‌پردازیم. حماسه‌ها ویژگی‌های خاصی دارند که مختص به این نوع ادبی است و با یادگیری آن‌ها می‌توانیم تشخیص بدهیم که نوع ادبی یک شعر یا متن، حماسی است یا خیر.

ویژگی‌های حماسه را در فهرست زیر آورده‌ایم.

• جنگ‌‌آوری
• ویژگی‌های خاص قهرمان حماسه
• نقش غیرمعمولی حیوانات
• وجود گیاهان با خواص جادویی
• وجود نیروهای متافیزیکی
• سخن از آینده
• وجود دیو و جادو
• الفاظ سنگین و فاخر

در ادامه این بخش، هرکدام از این ویژگی‌ها یا زمینه‌های حماسه را با مثال بررسی کرده‌ایم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری بهتر ادبیات حماسی و زمینه‌های آن، از فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید.

جنگ‌‌آوری

جنگ، کشورگشایی، دفاع از وطن، دلاوری‌های قهرمانانه، خطر کردن، رشادت و... از جمله مضامینی هستند که حماسه‌ها باید دارای آن‌ها باشند. ممکن است این جنگ‌ها به قصد خوب یا بد انجام شوند اما وجود آن‌ها برای ساخت حماسه ضروری است. برای نمونه، در حماسه‌های ایرانی مانند شاهنامه، نیت انجام جنگ همواره مثبت است و جنگ‌ها برای حفظ وطن، دفع حمله دشمن، حفظ شرافت و... انجام می‌شدند اما برخی از جنگ‌های حماسه «ایلیاد» برای دستیابی به زنان زیبا انجام می‌شود.

ویژگی های خاص قهرمان حماسه

قهرمان‌ها، شخصیت‌های اصلی در حماسه هستند و ویژگی های خاصی دارند که آن‌ها را از یک انسان عادی متمایز می‌کند. در جدول زیر، ویژگی‌های قهرمان حماسه را آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها مثال یا توضیحی نیز قرار داده‌ایم تا بهتر درک کنید که ویژگی‌های قهرمان حماسه چیست.

نقش غیرمعمولی حیوانات

در حماسه‌، حیوانات نقش‌های مهمی دارند و جانوران معمولی نیستند. برخی از حیوان‌های اساطیری مانند اسب بالدار، مرغ سعادت، اژدها و... در حماسه‌ها وجود دارند. برای مثال در «شاهنامه»، «سیمرغ» که نوعی پرنده است، زال را از نوزادی تا جوانی پرورش می‌دهد و راه شکست دادن «اسفندیار» را نیز به پسر زال یعنی «رستم»، آموزش می‌دهد.

وجود گیاهان با خواص جادویی

در حماسه‌های مختلف، گیاهان عجیبی وجود دارند که خاصیت‌های مثبت و منفی غیرطبیعی دارند. برای مثال در حماسه «گیل‌گمش» گیاهی وجود دارد که خاصیتش جاودان کردن عمر انسان است. در حماسه «شاهنامه» از خون به ناحق ریخته شده «سیاوش»، گیاهی در زمین می‌روید که خاصیت دارویی و درمانی دارد. در حماسه آدم و حوا نیز، درختی ممنوعه وجود دارد که آدم و حوا با خوردن آن از بهشت به زمین رانده شدند.

وجود نیروهای متافیزیکی

در حماسه‌های مختلف، نیروهای فرازمینی متفاوتی وجود دارند که به قهرمان‌ها یا ضد قهرمان‌ها کمک می‌کنند. در عصر اساطیر، قهرمان به طور مستقیم با خدایان سخن می‌گوید یا در دوران عقل‌گرایی، قهرمان با سپهر و چرخ روزگار و.. صحبت می‌کند. برای مثال در جنگ یونانیان با مردم تروا در حماسه «ایلیاد»، برخی از خدایان مانند «زئوس» و «آفرودیت» طرفدار مردم تروا و برخی دیگر از خدایان مانند «هرا» و «آتنه» طرفدار یونانی‌ها هستند.

سخن از آینده

دیدن آینده و پیش‌بینی آن نیز از ویژگی‌های حماسه است. برای مثال، در «شاهنامه»، «جاماسب» کشته شدن «اسفندیار» به دست «رستم» را برای «گستاسب» پیش گویی کرده‌ بود. در «ایلیاد» نیز، کشته شدن «آشیل» در جنگ تروا پیش‌گویی شده بود و به همین‌خاطر، مادرش آشیل او را روئین‌تن (نامیرا) کرده بود.

وجود دیو و جادو

در حماسه‌ها موجوداتی مانند دیو و غول و... وجود دارند که در جادو مهارت دارند. برای مثال در «شاهنامه»، «اکوان دیو»، رستم را به آسمان می‌برد و در دریا می‌اندازد یا «طهمورث» با سپاه «دیوان و جادُوان» می‌جنگد. در حماسه‌های عرفانی نیز، انسان بعد از طی کردن مراحل سلوک عرفانی، بر دیو نفس خودش پیروز می‌شود.

الفاظ سنگین و فاخر

در حماسه‌ از لفظ‌ها و اسامی فاخر، زیبا و آهنگین استفاده می‌شود. برای مثال اسم یکی از شخصیت‌های «شاهنامه»، «اشکبوس کُشانی» است که خواندن نامش، کلمه «کشتن» و مرگ را به ذهن انسان می‌آورد.

انواع حماسه چیست؟

حالا که دانستیم حماسه چیست و چه ویژگی‌هایی دارد، در این بخش یاد می‌گیریم حماسه چه انواعی دارد. حماسه‌ها بر اساس قدمتی که دارند، بر اساس نوع موضوع و بر اساس واقعی بودن یا نبودن با هم تفاوت دارند. پس حماسه‌ها به انواع زیر تقسیم می‌شوند. پیش از آن، برای یادگیری بهتر این مبحث، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را مشاهده کنید. لینک این فیلم‌ها در زیر آورده شده است.

• حماسه سنتی
• حماسه ثانوی
• حماسه متأخر
• حماسه اساطیری
• حماسه پهلوانی
• حماسه دینی
• حماسه عرفانی
• حماسه طنز
• حماسه دروغ
• حماسه طبیعی
• حماسه مصنوعی

در ادامه هر یک از موارد بالا را با ذکر نمونه‌هایی از حماسه‌های دنیا، توضیح می‌دهیم.

حماسه سنتی یا ابتدایی

حماسه‌ها را از نظر قدیمی یا جدید بودن آن‌ها به سه نوع سنتی، ادبی و متأخر تقسیم کرده‌اند. حماسه‌های سنتی، ابتدایی یا شفاهی، در زمان‌های قدیم شکل گرفته‌اند و اصیل‌ترین نوع حماسه هستند زیرا شاعر یا نویسنده کمترین دخالت و تغییر را در روایت اصلی که به دستش رسیده، اعمال کرده است. «شاهنامه» فردوسی، «ایلیاد و ادیسه» از هومر، «گرشاسب‌نامه» از اسدی، «مهابهاراتا» و «بهمن‌نامه» نمونه‌هایی از حماسه سنتی هستند.

حماسه ثانوی یا ادبی

در حماسه‌های ثانوی یا ادبی شاعر یا نویسنده یا خودش موضوعی را خلق می‌کند یا از موضوعات حماسه‌های سنتی استفاده می‌کند اما حماسه خود را خلق می‌کند. برای مثال «انه‌ئید» نوعی حماسه ادبی است که «ویرژیل» آن را بر مبنای حماسه‌های سنتی «ایلیاد و ادیسه» هومر ساخته است. «بهشت گمشده» از میلتون نیز نمونه دیگری از این نوع حماسه است.

حماسه متأخر یا سومین

حماسه‌های متأخر یا سومین نیز بر اساس حماسه‌های ثانوی و در زمان‌های اخیر ساخته شده‌اند یعنی قدمت آن‌ها از هر دو حماسه قبلی، کم‌تر است. «شاهنامه کردی» از الماس خان و «نمایش‌نامه رستم و سهراب» از حسین کاظم‌زاده نمونه‌هایی از حماسه متأخر هستند.

حماسه اساطیری

حماسه‌ها متناسب با موضوع و محتوای اصلی که در بر گرفته‌اند، به انواع اساطیری، پهلوانی، دینی، عرفانی، طنز و دروغ تقسیم می‌شوند. قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین حماسه از نظر موضوع، اساطیری است که مربوط به دوران ماقبل تاریخ است و بر مبنای اساطیر شکل گرفته است. برای مثال در بخش اول «شاهنامه» فردوسی (تا داستان فریدون) از اولین‌ها صحبت شده است و اولین کسی که نوشتن را آموخت یا اولین کسی که حمام (گرمابه) را ساخت معرفی شده‌اند. بنابراین این بخش از شاهنامه، اساطیری است.

حماسه «گیل گمش» و بخش‌هایی از حماسه‌های «ایلیاد» و «ادیسه»، «رامایانا»، «مهابهاراتا» و «تورات» را می‌توانیم حماسه اساطیری بدانیم.

حماسه پهلوانی

محتوای اصلی حماسه پهلوانی، شرح زندگی پهلوان یا قهرمان یک ملت است. برای مثال، داستان‌های «رستم» در «شاهنامه»، حماسه‌های پهلوانی هستند. معمولاً ملت‌هایی که زندگی فعالی داشتند (یونانیان و ایرانیان) و با ملت‌های دیگر در ارتباط (جنگ یا صلح) بوده‌اند، دارای حماسه پهلوانی هستند.

حماسه پهلوانی ممکن است جنبه اساطیری داشته باشد و یا مانند حماسه «ظفرنامه از حمدالله مستوفی» و «شهنشاهنامه از صبا» که قهرمانان واقعی و تاریخی داشته‌اند، جنبه تاریخی داشته باشد.

حماسه دینی و اخلاقی

اگر قهرمان یک حماسه، مذهبی باشد یا داستان حماسه بر اساس اصول یکی از مذاهب ساخته شده باشد، حماسه دینی، مذهبی و اخلاقی وجود خواهد داشت. برعکس حماسه پهلوانی که متعلق به ملت‌های فعال است، حماسه دینی معمولاً در ملت‌هایی یافت می‌شود که با جهان خارج از فرهنگ و مرزهای خود ارتباط زیادی نداشته‌اند و بنابراین، بیشتر مشغول دین و مذهب، اخلاق و فلسفه خود بوده‌اند. چینی‌ها، مصری‌ها و هندی‌ها نمونه‌هایی از این نوع ملت‌ها هستند.

«کمد الهی» از دانته، «خاوران‌نامه» از ابن حسام، «خداوندنامه» از صبای کاشانی، «رامایانا» و «مهابهاراتا» نیز نمونه‌هایی از حماسه دینی هستند.

حماسه عرفانی

این نوع حماسه در ادبیات فارسی بسیار زیاد است و در آن، قهرمان داستان بعد از پیروزی بر نفس خودش، سفر شناخت خدا را آغاز می‌کند و بعد از گذراندن مرحله‌های مختلف عرفان، به پیروزی نهایی که نیست شدن در خدا است، می‌رسد. بعد از حمله‌های مغول‌ها به ایران، حماسه‌های عرفانی جای حماسه‌های پهلوانی را گرفتند و شدت بیشتری داشتند.

«منطق الطیر» از عطار و حماسه «حلاج» در «تذکرة الاولیاء» عطار، نمونه‌هایی از حماسه عرفانی ایرانی و «بهگوت گیتا» نیز حماسه عرفانی هند است.

حماسه طنز

این نوع حماسه در ادبیات اروپایی وجود دارد و برعکس حماسه‌های واقعی، از زندگی امروزی انسان‌ها ساخته می‌شود. در واقع در این نوع حماسه، زندگی انسان امروزی با چاشنی طنز و مسخره‌کردن، بیان می‌شود.

با وجود اینکه این نوع حماسه در فرهنگ و ادبیات ما حضور زیادی ندارد، اصطلاح «پهلوان‌پنبه» در ادبیات ما یا شخصیت «دایی جان» در رمان «دایی جان ناپلئون» از ایرج پزشک‌زاد، نمونه‌هایی از حماسه طنز هستند. «دون کیشوت» از سروانتس نیز از نمونه‌ حماسه‌ طنز در ادبیات غرب است.

حماسه دروغ

در این نوع حماسه، قهرمان داستان به دروغ پهلوان و قهرمان معرفی شده چون در واقعیت دارای چنین ویژگی‌هایی نبوده است. برای مثال در ادبیات فارسی بسیاری از قصاید طولانی درباره رشادت‌های شاهان مختلف و دلاوری آن‌ها سروده شده است که دروغ و خلاف واقعیت هستند.

حماسه طبیعی و ملی

حماسه‌ها از نظر واقعی بودن یا ساختگی بودن نیز به دو دسته طبیعی و مصنوعی تقسیم می‌شوند. سرچشمه و اصل حماسه‌های طبیعی، حادثه‌ای تاریخی است که کل افراد یک ملت، آن‌ را زندگی کرده‌اند و سپس سینه به سینه برای نسل‌های بعدی خود روایت کرده‌اند به همین دلیل به آن‌ها، حماسه ملی نیز گفته می‌شود. «ایلیاد»، «ادیسه»، «مهابهاراتا» و بخش‌هایی از «شاهنامه» از این نوع حماسه هستند.

حماسه مصنوعی

در ساخت و روایت حماسه‌های مصنوعی، همه افراد یک ملت نقش ندارند بلکه شاعر یا نویسنده به تنهایی این نوع حماسه را می‌سازد. در واقع، حماسه مصنوعی، نوعی بازآفرینی حماسه طبیعی است. «حمله حیدری» و «خاوران‌نامه» نمونه‌هایی از حماسه مصنوعی هستند.

سبک حماسی در ادبیات فارسی

حال که دانستیم حماسه چیست و انواع و زمینه‌های آن را نیز یاد گرفتیم، می‌توانیم ویژگی‌های سبک حماسی را نیز بشناسیم. ادبیات حماسی در سبک دوره خراسانی وجود دارد. این سبک از اوایل سده چهارم تا میانه‌های سده ششم رواج داشت. سبک خراسانی، مختصات و ویژگی‌های زبانی، فکری و ادبی مختلفی دارد که آن‌ها را در بیت‌های زیر از شاهنامه فردوسی که مربوط به بخش نخست شاهنامه و شروع قیام «کاوه» علیه «ضحاک» است، توضیح می‌دهیم.

همچنین برای یادگیری بیشتر درباره سبک خراسانی و حماسی، می‌توانید فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس را مشاهده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

مختصات زبانی

در این بخش مشخصات و ویژگی‌های زبانی سبک حماسی را در بیت‌های بالا از فردوسی، بررسی کرده‌ایم تا با یک نمونه، یاد بگیرید که ویژگی‌های زبانی حماسه چیست.

ساده و بدوی بودن

این سبک، جنبه مادی و ملموس دارد یعنی برای مثال، به‌جای توصیف شرافت، فرد شریف وصف می‌شود و به طور کلی، امور انتزاعی (ناملموس) و پیچیده را به صورت مادی و عینی (ملموس) توضیح می‌دهد. برای نمونه در بیت زیر از بیت‌های بالا، فردوسی برای اینکه «خدا ترس نبودن» را توصیف کند، از عبارت «بریدن دل از ترسِ خدای جهان» استفاده کرده است، یعنی «خداترسی» که یک مفهوم انتزاعی و ناملموس است را با یک توصیف ملموس و محسوس (بریدن دل از ترس) بیان کرده است.

عظمت در لفظ و معنی

همانطور که می‌بینید، الفاظ به کار رفته در این بیت‌ها، کهن و خشن هستند و معنای عالی و صلابت فوق العاده‌ای در آن‌ها وجود دارد.

کم‌بودن واژه‌های عربی

در این سبک، بیشتر کلمه‌های به‌کاررفته در نظم و نثر، فارسی هستند و نسبت‌ به سبک‌های دیگر، از لغات عربی کمتری استفاده شده است. شاهنامه نیز یکی از آثاری است که کمترین لغات عربی در آن‌ وجود دارد.

زیاد بودن فعل‌های پیشوندی

فعل‌های «برخواند»، «براندیشم»، «برجست» و «برخروشید» فعل‌های پیشوندی این ابیات هستند.

ساخت‌های دستوری قدیمی

برای مثال، آوردن «همی» به جای «می» در ساختار فعل ماضی و مضارع استمراری نمونه‌ای از این ویژگی است. فعل‌های «همی برخروشید» و «همی‌رفت» در ابیات بالا نیز همین ویژگی را نشان می‌دهند.

تقدم فعل در جمله

در فارسی معیار، فعل جمله در انتهای جمله می‌آید اما در ادبیات و سبک حماسی برای ایجاد قاطعیت و صلابت در کلام، فعل در ابتدا یا وسط جمله می‌آید. در همه ابیات بالا، می‌توانید این ویژگی را مشاهده کنید.

آوردن دو حرف اضافه برای یک اسم

در اشعار و متون حماسی گاهی برای فاخر شدن کلام، یک اسم دو حرف اضافه می‌گیرد. برای مثال در بیت زیر، هر دو حرف اضافه «بر» و «اندر» برای اسم «محضر» آورده شده‌اند.

مختصات فکری یا معنایی

در این بخش، ویژگی‌های فکری و معنایی سبک حماسی یا خراسانی را در ابیات ذکر شده از شاهنامه توضیح داده‌ایم.

عظمت و قاطعیت قهرمان

قهرمان در این ابیات از شاهنامه، کاوه است و همانطور که می‌توانیم ببینیم، آنچنان در برابر ضحاک ستمگر که پادشاهی قوی است، ایستادگی می‌کند که گویی تمام رشادت‌های جهان در او جمع شده است.

زیاد بودن سؤال و جواب

رجزخوانی که نوعی دیالوگ و گفتگو است، در حماسه‌ها رواج زیادی دارد. در این ابیات نیز، کاوه دستور و فرمان ضحاک برای گواهی دادن به عادل بودن او را نمی‌پذیرد و در بیت زیر، برای او رجز خوانده و می‌گوید که من هیچ ترسی از پادشاه (ضحاک) ندارم.

تا اینجا یاد گرفتیم حماسه چیست، چه انواعی دارد و ویژگی‌های زبانی و فکری سبک حماسی یا خراسانی چه هستند. در ادامه این بخش، به معرفی مختصات ادبی سبک حماسی می‌پردازیم.

مختصات ادبی

در این بخش نیز مختصات ادبی و آرایه‌های ادبی پرکاربرد در سبک حماسی یا خراسانی را در ابیاتی که از فردوسی آوردیم، بررسی می‌کنیم. برای یادگیری بهتر آرایه‌های ادبی می‌توانید فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم:

تشبیه‌

تشبیه‌ها بیشتر مرسل (با ادات شبه) و مفصل و محسوس به محسوس هستند. البته تشبیهات دیگری چون اضافه‌های تشبیهی نیز در سبک‌ حماسی دیده می‌شود. در بیت زیر، ضحاک (مهتر (بزرگ و شاه)) به شیطان (آهرمن (اهریمن)) تشبیه شده است.

استعاره از هر دو نوع مصرحه و مکنیه

قهرمان‌های حماسه به حیوان‌هایی چون نهنگ و شیر و اژدها و ببر و... تشبیه می‌شوند و آوردن نام این حیوان‌ها به‌جای آوردن نام خود این قهرمان‌ها، آرایه استعاره می‌سازد. این مورد برای ضد قهرمان‌ها نیز رخ می‌دهد. برای مثال در بیت زیر، «دیو» استعاره از «ضحاک» است.

استفاده از آرایه کنایه

در بیت چهارم از بیت‌های بالا، «دل سپردن» به کسی کنایه از همراهی با کسی است. در بیت ششم، «سپردن چیزی به پا» کنایه از زیر پا گذاشتن و بی‌احترامی به چیزی است. در بیت هشتم، «جهان را سوی داد خواندن» کنایه از دعوت مردم به عدالت‌خواهی است. در بیت دهم، «گَرد برخاستن از بازار» کنایه از شورش و هیاهوی مردم است. در بیت دوازدهم نیز دو کنایه داریم که اولی «هوای کسی را کردن» و کنایه از طرفداری کردن از کسی است و دومی یعنی «دل از بند کسی بیرون کردن»، کنایه از رها کردن کسی است.

در مطلب زیر از مجله فرادرس به طور کامل درباره کنایه توضیح داده‌ایم و مثال‌های زیادی از آن را بررسی کرده‌ایم:

استفاده از آرایه مجاز

در بیت‌هایی که از شاهنامه آورده‌ایم، هرجا «بازار» و «بازارگاه» و «جهان» وجود دارد، صنعت مجاز نیز وجود دارد زیرا منظور از بازار، مردم بازار و منظور از جهان، مردم جهان هستند. در بیت زیر نیز کلمه «چرم» مجاز از لباس چرمی کاوه است.

زیاد بودن اغراق و غلو

اغراق و غلو از ذات حماسه سرچشمه می‌گیرد زیرا در حماسه با چیز عادی و معمولی سروکار نداریم و همه‌چیز و همه‌کس عجیب و دارای ویژگی‌های غیرطبیعی هستند. پس کاملاً طبیعی است که در آثار چنین سبکی، اغراق و غلو زیادی وجود داشته باشد. برای مثال در بیت زیر، اینکه همه مردم جهان با کاوه همراه شدند تا علیه ضحاک قیام کند، اغراق‌آمیز است.

حماسه های مشهور جهان

حالا که یاد گرفتیم حماسه چیست و انواع و ویژگی‌هایش را نیز شناختیم در این بخش به معرفی برخی از معروف‌ترین حماسه‌های دنیا می‌پردازیم تا بدانید که در نقاط مختلف دنیا، مشهورترین حماسه چیست.

پیشنهاد می‌کنیم با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس، نمونه‌هایی از انواع حماسه را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

حماسه های هند

در ادبیات سانسکریت که مخصوص به هندی‌ها است، دو حماسه معروف زیر را داریم:

• مهابهاراتا: در زمان‌های مختلف و توسط صدها شاعر گمنام نوشته شده است و محتوای آن، نزدیک به صدهزار بیت از پهلوانی‌ها و پیروزی‌های قهرمان‌های مذهبی است.
• رامایانا: «والمیکی» آن را در قرن سوم قبل از میلاد، در چهل‌وهشت‌هزار بیت به نظم درآورده است. این حماسه، جزء کتاب‌های مذهبی است و در مراسم‌های دینی خوانده می‌شد.

حماسه های یونان

مهم‌ترین حماسه‌های ادبیات یونان، ایلیاد و ادیسه از هومر هستند که در ادامه درباره هرکدامشان توضیح داده‌ایم:

• ایلیاد: هومر در آن، هفته‌های آخر جنگ ده‌ساله میان یونان و تروا را در ۲۴ فصل شرح می‌دهد.
• ادیسه: شرح گرفتاری‌های «اولیس»، یکی از قهرمان‌های یونانی در جنگ تروا، در برگشت به وطن خود در ۲۴ سرود

حماسه های روم

مشهورترین حماسه روم، حماسه زیر است.

• اِنه‌ئید: «ویرژیل»، نویسنده معروف رومی در قرن اول قبل از میلاد، در این حماسه، داستان «اِنه‌آس» که جد افسانه‌ای رومیان است را روایت می‌کند. انه‌آس شاهزاده‌ای از تروا است که از جنگ تروا فرار کرده و سفر پر ماجرایی را آغاز می‌کند.

حماسه های عربی

در ادبیات عرب، دو حماسه مهم داریم که آن‌ها را در ادامه آورده‌ایم:

• الحماسه ابوتمام: کتابی شامل ده بخش از شاعران عرب جاهلی و مسلمان که فقط بخش اول آن حماسه است.
• الحماسه بُحتری: شامل چندین بخش است و هربخشی، شامل اشعاری از نزدیک به پانصد شاعر است.

حماسه های اروپا

مهم‌ترین حماسه‌های کشورها و ملیت‌های مختلف در اروپا را در این بخش آورده‌ایم و درباره آن‌ها توضیح داده‌ایم:

• سرود رولان: این حماسه معروف فرانسوی در اواخر قرن یازدهم میلادی نوشته شده است و محتوای آن، پهلوانی‌های رولان (از قهرمانان قرن هشتم فرانسه) است.
• بهشت گمشده: این حماسه انگلیسی، اثری از «جان میلتون» است و قهرمان آن، حضرت آدم است.
• بییولف: قدیمی‌ترین حماسه انگلیسی است که به صورت منظوم نوشته شده است و مفاهیمی چون کشتن غول دریایی و اژدها در آن وجود دارد.
• نیبِلونگِن: حماسه‌ای آلمانی است که شاعر آن مشخص نیست و قهرمان آن، «زیگفرید» روئین‌تن است.
• کمدی الهی: «دانته» این حماسه ایتالیایی را در اوایل قرن چهاردم، نوشته است. دانته در این کتاب، سفر خیالی خود به سه مکان را روایت می‌کند. بخش اول این کتاب، داستان دوزخ، بخش دوم آن، داستان اعراف و بخش سوم و نهایی آن، داستان بهشت است.

حماسه های ایران

تا اینجا یاد گرفتیم حماسه چیست و زمینه‌های آن را نیز بررسی کردیم، در ادامه با آثار حماسی مشهور جهان آشنا شدیم و در این بخش، به معرفی آثار حماسی منظوم و منثور فارسی می‌پردازیم. در زبان و ادبیات فارسی انواع مختلفی از حماسه وجود دارد که در ادامه آن‌ها را بیان می‌کنیم اما مشهورترین آن‌ها، «شاهنامه» اثر فردوسی است که ابتدا توضیحی درباره آن می‌دهیم.

• شاهنامه: در قرن چهارم هجری قمری فردوسی شروع به ثبت افسانه‌ها و داستان‌های ملی ایرانی به صورت شعر کرد و بعد از سی‌سال، با سرودن حدود شصت‌هزار بیت، آن را کامل کرد. شاهنامه فردوسی شامل سه بخش است. بخش اساطیری: از زمان کیومرث تا فریدون، بخش پهلوانی: از زمان کاوه تا قتل رستم و بخش تاریخی که از اواخر عهد کیانی (آمدن اسکندر) تا شکست ایرانیان از اعراب را در بر دارد.

حماسه اساطیری منظوم

حماسه‌های ایرانی مربوط به زمان ماقبل دوره تاریخی که به صورت شعر نوشته شده‌اند را در فهرست زیر آورده‌ایم:

• منظومه‌های «مهریشت» و «زامیادیشت» در اوستا
• منظومه «ایاتکار زریران» به زبان پهلوی
• «شاهنامه» فردوسی (بخش نخست)
• «گرشاسپ‌نامه» از اسدی طوسی

حماسه اساطیری منثور

در فهرست زیر، حماسه‌های ماقبل تاریخ نوشته شده به صورت نثر را می‌بینید:

• «کارنامه اردشیر بابکان» به زبان پهلوی
• «شاهنامه ابوالمؤید بلخی» (از میان رفته است.)
• «شاهنامه ابومنصوری» (از میان رفته است.)
• «اسکندرنامه» (داستان‌های مربوط به اسکندر)
• «داراب‌نامه»

حماسه پهلوانی منظوم

بخش زیر از شاهنامه به شرح دلاوری‌های پهلوانان ایرانی اختصاص دارد.

• بخش دوم «شاهنامه» فردوسی (از زمان کاوه تا قتل رستم)

حماسه پهلوانی منثور

حماسه‌های زیر، شامل رشادت‌ها و جنگ‌آوری‌های پهلوانان ایرانی است که به صورت نثر، ساخته شده‌اند.

• داستان‌های «سمک عیار»
• داستان‌های «حسین کرد شبستری»

حماسه تاریخی منظوم

حماسه‌های زیر نیز، به صورت شعر نوشته شده‌اند و شخصیت‌های آن‌ها مربوط به دوران تاریخی هستند.

• «ظفرنامه» از حمدالله مستوفی
• «شهنشاه‌نامه» از فتح‌علی‌خان صبا

نمونه سؤال حماسه

حالا که یاد گرفتیم حماسه چیست و زمینه‌ها و انواعش را نیز بررسی کردیم، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های زیر، تمرین کنید. کافی است در هر پرسش، روی گزینه صحیح مورد نظر خود کلیک کنید و سپس با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را خواهید دید. با ثبت هر جواب درست، یک امتیاز می‌گیرید که در پایان تمرین و بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها می‌توانید با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را ببیند.