فرادرس
جمله شرطیه در عربی — به زبان ساده + مثال و تمرین
جمله شرطیه در عربی با استفاده از ادوات شرط ساخته می‌شود. با وارد شدن یکی از این ادوات به ابتدای جمله تغییراتی در آن ایجاد می‌شود که در این نوشته توضیحات مربوط به آن را خواهید خواند. همچنین حضور این ادوات در جمله تغییراتی در معنای آن ایجاد می‌کند. از این رو، هنگام ترجمه افعال به کار رفته در این جمله‌ها، باید نهایت دقت را به کار برد. فرمول ترجمه صحیح افعال در کنار ادوات شرط از دیگر مطالبی است که در ادامه این مطلب درباره‌اش می‌خوانید. در انتها، برای سنجش میزان یادگیری مبحث جمله شرطیه در عربی می‌توانید از تمرین‌های پایان مبحث استفاده کنید.
جمله شرطیه در عربی چیست ؟
در همه زبان‌ها، هرگاه وقوع یک کاری به وقوع کار دیگری بستگی داشته باشد، باید از اسلوب شرط برای بیان مفهوم موردنظر استفاده کرد. در زبان فارسی با آوردن کلمه «اگر» در ابتدای جمله به مخاطب نشان می‌دهیم که یک کار در چه حالتی وقوعش به انجام شدن کار دیگری مشروط است.
اما در زبان عربی بیان شرط و شروط در انجام کارها اسلوب خاصی دارد که در ادامه درباره آنها توضیح خواهیم داد.
حرف شرط یا ادات شرط چیست؟
در زبان عربی، وارد شدن حرف شرط یا به عبارتی دیگر، با وارد شدن یکی از «ادات شرط» به ابتدای جمله، آن را به جمله شرطیه تبدیل می‌کند. تعداد حروف شرط یا ادوات شرط در عربی همچون دیگر مباحث آن گسترده و زیاد است. اما خبر خوب این است که ما تنها با تعداد کمی از آنها مثل «من، ما، إذ، إذا و إن» سر و کار داریم. در جدول زیر تعدادی از ادوات شرط و معنی آنها را می‌خوانید.
| جدول برخی از اداوات شرط و معنی آنها | |
| اسم شرط | معنی |
| أیْنَ، أینما / حیثُ، حیثما | هر جایی که |
| کلَّما | هر وقتی که |
| متی / متی ما | هر زمانی که |
| ما | آنچه که |
| من | کسی که |
| إذ / إذا | حتی اگر |
| إن | اگر |
اسلوب ساخت جمله شرطیه در عربی
تا اینجا یاد گرفتیم که جمله‌های شرطیه در زبان عربی به ادوات شرط نیاز دارند. اما نکته اینجاست که با وارد شدن ادوات شرط به جمله اسلوب آن تغییر می‌کند.
به طور کلی فرمول ساخت جمله شرطیه به شرح زیر است.
ادوات شرط + فعل شرط + جواب شرط = جمله شرطیه
برای فهم بهتر این فرمول به مثال زیر توجه کنید.
إن تَنصروا اللهَ ینصرْکم.
اگر به خدای خود کمک کنید، شما را یاری می‌دهد.
(در این جمله إن حرف شرط، تَنصُروا، فعل شرط و یَنصُرکُم جواب شرط است.)
نکته: همیشه و همه جا بعد از ادوات شرط بدون فاصله و بی‌واسطه فعل می‌آید. به فعلی که بعد از ادوات شرط بیاید فعل شرط میگویند. مانند مثال زیر:
إن تتدرَّبْ تتعلَّمْ.
اگر تمرین کنی یاد می‌گیری.
با در نظر گرفتن مثال‌های بالا می‌توانیم نتیجه بگیریم که «ادوات شرط» بر سر جمله‌هایی می‌آیند که دو فعل داشته باشد. به فعل اول، «فعل شرط» و به فعل دوم «جواب شرط» گفته می‌شود. در حقیقت، فعل شرط، پیش درآمد و پیش نیاز انجام یک کار است و جواب شرط، همان کاری است که در صورت به وقوع پیوستن فعل شرط به دست می‌آید. برای فهم بهتر این موضوع به مثال‌های زیر توجه کنید.
إذا تَقرأ کتباً عربیةً فسوف تَتعلَّم هذه اللغة.
اگر کتاب‌های عربی را بخوانی این زبان را یاد می‌گیری.
(در این جمله «تقرأ» فعل شرط است که در صورت عمل به آن، نتیجه «تتعلَّم» که جواب شرط است اتفاق می‌افتد.)
من یُفکِّرْ قبلَ الکلامِ یسلمْ مِن الخطأ غالباً.
هر کسی قبل از سخن گفتن فکر کند غالبا از خطا در امان است.
(در این جمله «یُفکِّرْ» فعل شرطی است که بلافاصله بعد از کلمه شرط «من» آمده و «یسلم» جواب فعل شرط است.)
در مثال‌های قبل دیدیم که با وارد شدن اسم شرط بر سر جملهای که دو فعل مضارع داشته باشد هر دوی آنها را مجزوم می‌کند. در نتیجه می‌توانیم بگوییم که حرف شرط از جمله حروفی است که مجزوم‌ساز است و با وارد شدن بر سر افعال مضارع آنها را مجزوم و حرکت انتهایی آنها را ساکن می‌کند. (افعال ماضی به خاطر مبنی بودن تغییری نمی‌کنند.) به مثال زیر توجه کنید.
و من یَتَوکَّلْ علی الله فهو حسبه.
هر کسی که به خدا توکل کند، پس برای او کافی است.
(در این جمله یتوکَّلْ فعل مضارع و فعل شرطی است که با آمدن کلمه شرط «مَن» پیش از آن، انتهایش مجزوم شده است و جمله اسمیه «هو حسبه» جواب فعل شرط در این اسلوب است.)
نکته: جواب فعل شرط این امکان را دارد که به جای یک فعل، یک جمله اسمیه باشد. در این صورت مبتدا و خبر در جمله می‌توانند با هم به عنوان جواب فعل شرط در نظر گرفته شوند. به طور کلی پیش از آمدن جمله اسمیه در جواب فعل شرط یک «ف» که به آن «فای جزای شرط» یا «ف جواب شرط» میگویند گذاشته می‌شود. به مثال زیر توجه کنید.
من تَدرسْ فهی ناجحةٌ.
هر کسی که درس بخواند، موفق است.
در مواردی هم اگر جمله نتیجه و جواب شرط با کلماتی مثل قد، سوف، فعل لیس، حرف ربط أنَّ، حرف اضافه، ضمیر یا اسم، فعل امر یا نهی شروع شده باشد از «ف» در ابتدای آن استفاده می‌کنید. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
إذا أعطیتنی القلم فأنََنی أُعطیک الکتاب.
اگر قلم را به من بدهی، آنگاه کتاب را به تو می‌دهم.
إذا زرتَه مرةً فَلن تنساهُ أبداً.
اگر او را یک بار ببینی، دیگر هرگز فراموش نخواهی کرد.
جمله شرطیه غیر حقیقی با لَوْ
فرض کنید قرار است یک موقعیتی را با جملات شرط ترسیم کنیم که غیر حقیقی هستند و امکان به وقوع پیوستن آنها کم است. برای ساخت این جملات شرطی غیر حقیقی به طور معمول از حرف ربط «لو» استفاده می‌شود. در این ترکیب هر دو بند فعل شرط و جواب شرط «ماضی» هستند.
برای ترجمه نیز باید ابتدا به بافت جمله در متن توجه و سپس برای ماضی یا مضارع ترجمه کردن آن تصمیم بگیریم. برای فهم بیشتر بهتر است به مثال‌های زیر توجه کنیم.
لو سِرتَ فی هذه المدینةِ لعرفتَ کیفَ یعیشُ الناسُ فیها.
اگر در این شهر گشت‌وگذار می‌کردی، آنگاه می فهمیدی که مردم در آنجا چطور زندگی می‌کنند.
(در این جمله مشخص است که دیگر امکان گشت و گذار در شهر وجود ندارد. در نتیجه، جمله با حرف ربط لو ساخته شده است.)
لو أعطیتنی هذا الکتاب لَقرأتهُ فوراً.
اگر تو کتاب را به من می‌دادی آن را فوراُ می‌خواندم.
( در این جمله دیگر امکان اینکه کتاب به شخص درخواست کننده داده شود، وجود ندارد. پس برای ساخت این جمله شرطی غیر حقیقی و نشان دادن جواب شرط احتمالی آن از حرف ربط لو استفاده شده است.)
جمله شرطیه با حرف إذا
مهم‌ترین نکته درباره حرف شرط إذا است که هر وقت به معنای «اگر» یا «هرگاه» در جمله به کار برود، از ادوات شرط است. در غیر این صورت یکی از ظروف زمانی در زبان عربی است و به صورت قیدگونه در زبان فارسی ترجمه می‌شود.
نکته ۱: کلمه «إذا» با وارد شدن به جملات برای شرطی کردن آنها تغییری در افعال آن جمله ایجاد نمی‌کند. چرا که باید بر سر فعل ماضی آورده شود.
إذا أنهَیْتُ عملی حتّی یوم السبت فقد أنجزتُ واجبی.
اگر من کارم را تا شنبه به پایان برسانم، (آنگاه) وظیفه‌ام را انجام داده‌ام.
(در این مثال هر دوی فعل شرط و جواب آن با فعل ماضی ساخته شده‌است. جواب شرط چون با حرف «قد» شروع شده، پیش از آن از فای جزای شرط استفاده شده است. همچنین دیدیم که با آمدن إذا بر سر دو فعل ماضی، تغییری در معنی حال و مضارع جمله ایجاد نشد.)
نکته ۲: جملات شرطیه در عربی که معنی گذشته بدهند بسیار کم و نادر هستند. برای ساخت چنین جمله‌هایی از فرمول «إذا + کان قد فعل» استفاده می‌شود. همچنین برای منفی کردن باید و حتما از حرف «لم» بعد از کان و پیش از فعل مضارع استفاده کرد. مانند مثال زیر:
إذا کنتَ لم تقرأ هذا التقریر فإنَّک لا تَعرِفُ القضایا.
اگر تو این گزارش را نخواندی، پس قضایا را نمی‌دانی.
نکته ۳: در صورتی که هدف، استفاده از فرمول «إذا+ کان یفعل» باشد، برای منفی کردن باید از حرف «لا» استفاده کنیم. به این ترتیب که حرف لا را بعد از کان و قبل از فعل در جمله بگنجانیم. مانند مثال زیر:
إذا کنتَ لاتریدُ أن تُسافرَ فَإحکِ مع المدیر.
اگر نمی‌خواهی سفر کنی، پس با مدیر صحبت کن.
نکته ۴: در صورتی که إذا حرف شرط نباشد و تغییری در آن معنای آن ایجاد نکند، ظرف زمان است و معنی «زمانی که» و «هنگامی که» به جمله می‌دهد. مانند مثال زیر:
إذا ذهبتُ إلی المدرسة، رأیتُ صدیقاتی.
وقتی که به مدرسه رفتم دوستانم را دید.
جمله شرطیه با من و ما
اگر بر سر جمله شرطیه «من» بیاید، معنای «کسی که» و «هرکسی که» می‌دهد. همچین اگر بر سر جمله شرطیه «ما» بیاید ،معنای «هر چیزی» و «چیزی که» می‌دهد. از آنجا که این حروف فعل مضارع را در جمله شرطیه مجزوم می‌کنند به آنها من و مای جازمه هم میگویند. به مثال‌های زیر توجه کنید.
و ما تقدِّموا لأنفسکم من خیرٍ تجدوهُ عند اللهِ.
و آنچه را که از نیکی برای خودتان پیش بفرستید آن را نزد خداوند پیدا می‌کنید.
من یُحاولْ کثیراُ، یصلْ إلی هدفه.
هر کسی که بسیار تلاش کند، به هدفش می‌رسد.
نکته: من شرط در جمله عموما نقش «مبتدا» را دارد و جمله شرط و جواب شرط خبر آن هستند. از «ما» نیز به عنوان مفعول‌به در جملات شرطیه استفاده می‌شود.
ما تَزرع فی الدنیا، تحصد فی الآخرة.
هر چه را در دنیا بکاری در آخرت برداشت می‌کنی.
(در این جمله ما مفعول‌به برای فعل تَزرع است که پیش از آن آمده‌است.)
من فکَّرَ قبل الکلام قلَّ خطَؤُهُ.
هر کسی که قبل از سخن گفتن فکر کند، خطایش کم می‌شود.
(من در این جمله مبتداست و مابقی جمله یعنی فعل شرط و جواب آن هر دو، خبر آن محسوب می‌شود.)
ترجمه جمله شرطیه
کمی پیش‌تر درباره ماضی یا مضارع بودن فعل شرط و جواب شرط در عربی صحبت کردیم. ممکن است در جملهای فعل شرط ماضی و جواب آن مضارع باشد. یا بالعکس، فعل شرط، مضارع و جواب آن ماضی باشد. یا هر دو ماضی یا مضارع باشند. برای ترجمه این جملات به فارسی فرقی در اصل قضیه ایجاد نمی‌شود، چرا که معمولا اولویت با ترجمه این افعال به مضارع است تا حقیقتی را برای گوینده یا شنونده ملموس و قابل فهم کند. برای درک بیشتر در ادامه به فرمول‌های ترجمه و مثال‌های آنها توجه کنید.
فعل شرط (ماضی یا مضارع) --> ترجمه به فارسی --> مضارع التزامی
جواب شرط (مضارع یا ماضی) --> ترجمه به فارسی --> مضارع اخباری یا مستقبل
برای درک بهتر موارد بالا به مثال‌هایی زیر توجه کنید.
إن أحسنتم أحسنتم لأنفسکم.
اگر نیکی کنید به خودتان نیکی می‌کنید.
من سأل فی صَغَره، أجاب فی کَبره.
هر کسی در کودکی بپرسد در بزرگسالی جواب می‌گیرد.
من زَرَع العُدوان، حَصَد الخُسران.
هر کسی دشمنی بکارد، زیان برداشت می‌کند.
کسی که دشمنی کاشت، زیان برداشت کرد.
(در این مثال جمله شرطیه به هر دو صورت مضارع و ماضی ترجمه شده است.)
نکته: اگر فعل شرط و جواب آن ماضی باشد، این اجازه را داریم تا آنها را به دو صورت ماضی یا مضارع ترجمه کنیم. اما اگر فعل شرط و جواب آن مضارع باشد، تنها اجازه داریم که آن را به صورت «مضارع التزامی» ترجمه کنیم.
سوالات رایج درباره جمله شرطیه در عربی
در این بخش به برخی از سوالات رایجی که ممکن است برای برخی پیرامون موضوع جمله شرطیه در عربی ایجاد شود به اختصار پاسخ می‌دهیم.
جمله شرطیه چیست؟
به طور کلی هر جملهای که با یکی از ادوات شرط «من، ما، إن و إذا» آغاز شود جمله شرطیه میگویند. در این دست جملات تحقق یک کاری وابسته و منوط به انجام کاری دیگر است.
جواب شرط چیست؟
هر جمله شرطیه سه قسمت دارد. الف- حرف شرط. ب- فعل شرط. ج- جواب شرط. جواب شرط می‌تواند یک فعل با فاعل ظاهری یا مستتر و یا یک جمله اسمیه باشد. اگر شرایطی که فعل شرط در جمله ایجاد کرده محقق شود، در نهایت «جواب شرط» به دست می‌آید.
«ف» شرط یا فای جزای شرط چیست؟
اگر جواب فعل شرط یک جمله اسمیه باشد پیش از شروع این جمله باید از حرف ف برای اتصال آن به جمله شرط استفاده کرد. به بیانی دیگر، این حرف می‌تواند راهنمایی برای شناختن جواب فعل شرط باشد.
تمرین جمله شرطیه در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «جمله شرطیه در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون شامل چهار سوال است. پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. جواب شرط در آیه «فمن یعمل مثال ذرةٍ خیراً یره» کدام است؟
یعمل
مثقال
یره
خیراً
۲. ... تتعلَّمِ الیوم ینفعْکَ غداُ.
متی
ما
ماذا
من
۳. در کدام جمله «من» از نوع شرطیه است؟
شاهدتُ تارةً من کان مشاغیاً.
من دنا من البیت قبل الضیفِ.
من فرَّ من أداءَ واجبه رسب جداً.
سألنی من هو أحسن منکَ علماً و ادباً.
۴. در این جمله جواب شرط کدام است؟ «إن تقرأ إنشاءک أمام الطلاب تنبُّهَ زمیلُک المشاغب»
تنبَّه
طلاب
تقرأ
زمیل
جمع‌بندی
در صورتی که انجام شدن کاری به کاری دیگری وابسته باشد یا یک کار پیش‌نیاز و پیش‌درآمد کار دیگری باشد، از جمله شرطیه استفاده می‌کنیم. در این نوشته یاد گرفتیم که جمله شرطیه در زبان عربی سه رکن دارد. نخستین رکن آن، حرف شرط یا ادات ربط است که در ابتدای جمله می‌آید. این ادات از حروف جازمه هستند و اگر بر سر فعل مضارع بیایند آنها را مجزوم می‌کنند. در صورتی که فعل ماضی باشد، دست نخورده باقی می‌ماند. چرا که فعل ماضی در عربی مبنی است و اعرابش تغییری نمی کند.
دومین رکن جمله شرطیه، فعل شرط و سومین رکن جواب شرط است. بر اساس این اسلوب، هر گاه کاری که مربوط به فعل شرط انجام پذیرد، نتیجه‌ای که در جواب شرط است به دست می‌آید. مهم‌ترین نکته در ترجمه این جملات این است که افعال جمله چه ماضی باشند و چه مضارع در هر حالتی در فارسی به حالت مضارع التزامی و اخباری ترجمه می‌شوند.
