تفاوت رباعی و دوبیتی چیست؟ – توضیح به زبان ساده

تفاوت رباعی و دوبیتی این است که قالب رباعی با یک هجای بلند آغاز می‌شود و درون‌مایه فلسفی دارد اما دوبیتی با هجای کوتاه شروع می‌شود و از درون‌مایه غنایی برخوردار است. تعداد هجاهای آن‌ها نیز متفاوت است. در این مطلب از مجله فرادرس، ضمن معرفی قالب‌های رباعی و دوبیتی، شباهت‌ها و تفاوت‌های رباعی و دوبیتی را بررسی می‌کنیم. همچنین روش تشخیص آن‌ها را از یکدیگر توضیح می‌دهیم. درنهایت نمونه‌سؤال‌هایی در پایان این مطلب ارائه کرده‌ایم که موجب درک و یادگیری بهتر این مبحث می‌شود.

تفاوت رباعی و دوبیتی چیست؟

رباعی و دوبیتی از قالب‌های پرکاربرد شعر فارسی هستند که علی‌رغم شباهت‌های قابل توجه، تفاوت‌های مهمی هم با یکدیگر دارند. در ادامه، تفاوت‌های اصلی این قالب‌ها را مشخص کرده‌ایم.

• رباعی با وزن «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» سروده می‌شود اما وزن عروضی دوبیتی‌ها «مَفاعیلُن مَفاعیلُن فَعولُن» است.
• در هر مصراع از رباعی، ۱۳ هجا وجود دارد اما هر کدام از مصراع‌های دوبیتی، دارای ۱۱ هجا هستند.
• هجای اول هر کدام از مصراع‌های رباعی بلند (ـ) است اما اولین هجای هر کدام از مصراع‌های دوبیتی کوتاه (U) است.
• مضمون رایج در بین رباعی‌ها، موضوعات فلسفی است اما در بین دوبیتی‌ها، بیشتر مضمون غنایی رواج دارد.

برای یادگیری قالب‌های شعر فارسی، مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را توصیه می‌کنیم. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

البته مضامین دیگری هم بین رباعی‌ها و دوبیتی‌ها به چشم می‌خورد اما مضامین فلسفی معمولاً در بین رباعی‌ها کاربرد بیشتری دارد. در بین دوبیتی‌ها هم مضامین غنایی بیشتر به کار می‌رود.

هنگام بررسی تفاوت رباعی و دوبیتی، لازم است بیشتر به وزن عروضی و هجاهای آن‌ها دقت کنید، زیرا مرز دقیقی بین محتوای این قالب‌ها و درون‌مایه آن‌ها وجود ندارد.

برای اینکه تفاوت این قالب‌های شعری را بهتر درک کنید، در ادامه مثال‌هایی را ارائه کرده‌ایم. ابتدا به شعر زیر و مشخصه‌های آن توجه کنید.

ویژگی‌های اصلی این شعر را در ادامه نشان داده‌ایم.

• نوع هجاها: «گُف | تَم | کِ | بِ | رو | یَت | چِ | کُ | نَم | گفت | نَ | ظَر» که به صورت «- | - | U | U | - | - | U | U | - | - | U | U | -» نشان داده می‌شود.
• وزن عروضی: مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل
• نوع هجای اول: بلند (گُف)
• تعداد هجاها: ۱۳

تمامی مشخصه‌های بالا مربوط به قالب رباعی هستند. بنابراین، کمال خجندی شعر بالا را در قالب رباعی سروده است.

اکنون به مثال زیر و مشخصه‌های آن توجه کنید.

مشخصه‌های این قالب را در ادامه مشاهده می‌کنید.

• نوع هجاها: «مَ | حَب | بَت | آ | تَ | شی | در | جا | نَ | مَف | روخت» که به صورت «U | - | - | - | U | - | - | - | U | - | -» نشان داده می‌شود.
• وزن عروضی: مَفاعیلُن مَفاعیلُن فَعولن
• نوع هجای اول: کوتاه (مَ)
• تعداد هجاها: ۱۱
• مشخصه‌های بالا همگی مربوط به قالب دوبیتی هستند. بنابراین، شعر بالا در قالب دوبیتی سروده شده است.

اکنون اگر به جنبه معنایی آن‌ها دقت کنید، متوجه می‌شوید که هر دو رنگ‌و‌بوی عاشقانه دارند. البته این شباهت چندان اهمیتی ندارد، زیرا مشخصه‌های هجایی و عروضی آن‌ها به‌خوبی مشخص می‌کند که هر کدام از این شعر‌ها در کدام قالب سروده شده‌اند و چه تفاوت‌هایی میان آن‌ها وجود دارد.

روش تشخیص رباعی و دوبیتی

گفتیم که رباعی و دوبیتی هر دو شامل ۲ بیت و ۴ مصراع هستند. چینش قافیه آن‌ها نیز مشابه است. همین شباهت‌ها موجب می‌شود که تشخیص این قالب‌ها برایتان دشوار باشد.

با توجه به نکته‌هایی که در این بخش آموزش می‌دهیم، یاد می‌گیرید که این قالب‌ها را به‌سرعت و به‌راحتی از یکدیگر تشخیص بدهید.

• هجای اول شعر را بررس کنید. اگر هجای بلند باشد، آن شعر در قالب رباعی سروده شده است. اگر هجای کوتاه باشد، قالب شعر مورد نظر، دوبیتی است.
• روش دیگر این است که هجاهای یک مصراع از شعر را بشمرید. اگر ۱۳ هجا داشت، رباعی است اما اگر ۱۱ هجا داشت، دوبیتی به شمار می‌آید. در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس، تقطیع هجایی و شمردن هجاها به‌طور کامل تدریس شده‌ است.
• به محتوای شعر دقت کنید. اگر مضمون آن مربوط به موضوعات فلسفی باشد، به احتمال زیاد آن شعر در قالب رباعی سروده شده است. در صورت که مضمون شعر، هجران و بی‌وفایی معشوق و گله از یار و... باشد، احتمالاً قالب شعر مورد نظر، دوبیتی است.

قالب رباعی

«رباعی» یا «چهارگانی» یکی از قالب‌های شعر فارسی به شمار می‌آید که از ادبیات فارسی به ادبیات عرب راه پیدا کرده است. به قالب رباعی، «ترانه» و در برخی موارد، «دوبیتی» هم گفته می‌شود.

فیلم آموزش درس فارسی – پایه هشتم در فرادرس

کلیک کنید

در بخش‌های بعدی، ساختار و محتوای این قالب شعری را بررسی می‌کنیم.

ساختار رباعی

رباعی شامل چهار مصراع است که همگی بر وزن جمله «لا حَولَ وَ لا قُوّةَ إلّا بِاللّه» یا وزن عروضی «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» سروده می‌‌شوند. این وزن عروضی را به صورت «ـ ـ U | U ـ ـ U | U ـ ـ U | ـ U» نشان می‌دهیم. این قالب دارای ۱۳ هجا است و با هجای بلند (ـ) آغاز می‌شود.

مصراع‌های اول، دوم و چهارم رباعی همیشه هم‌قافیه هستند. در اغلب موارد، مصراع سوم با سایر مصراع‌ها هم‌قافیه نیست اما گاهی ممکن است این مصراع هم با سایر مصراع‌ها هم‌قافیه باشد.

در واقع، در رباعی‌های قدیمی‌تر، هر چهار مصراع هم‌قافیه هستند اما در رباعی‌های جدیدتر، عموماً مصراع سوم قافیه ندارد.

نمودار قافیه رباعی را در ادامه نشان داده‌ایم.

اوزان عروضی رباعی

در بخش قبل گفتیم که رباعی در وزن «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فَعَل» سروده می‌شود. البته قالب رباعی، وزن‌های فرعی دیگری نیز دارد. برای شناسایی بهتر رباعی‌ها، لازم است تا حدودی با این وزن‌ها آشنا باشید.

در جدول زیر، همه وزن‌های رباعی را نشان داده‌ایم.

محتوای رباعی

در رباعی معمولاً سه مصراع اول در حکم مقدمه هستند و در واقع، مصراع چهارم است که مضمون اصلی را دربر دارد. رباعی‌ها از لحاظ مضمون به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:

• عاشقانه: در رباعیات قدیم، مانند سروده‌های رودکی، به این مضمون توجه شده است.
• فلسفی: در این نوع از رباعی‌ها به مضامین ژرف فلسفی پرداخته می‌شود، مانند رباعیات خیام.
• صوفیانه: ابوسعید ابوالخیر، عطار و مولوی از جمله صوفیانی هستند که از قالب رباعی برای بیان مضامین صوفیانه بهره برده‌‌اند.

با وجود این، مضامین فلسفی در رباعیات حضور پررنگ‌تری دارند. انواع مضامین شعرهای فارسی در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس به‌خوبی بررسی شده‌اند.

مثال قالب رباعی

در بخش قبل با محتوا و ساختار قالب رباعی آشنا شدید. برای یادگیری بهتر این قالب، مثالی از آن را در این بخش ارائه می‌کنیم.

خیام یکی از مشهورترین رباعی‌سرایان ایرانی است که نمونه‌ای از رباعی‌های او را در کادر زیر نشان داده‌ایم. همان‌طور که مشاهده می‌کنید مصراع‌های این رباعی بر وزن «مفعولُ مفاعیلُ مفاعیلُ فعل» سروده شده‌‌اند. هجای اول هر کدام از مصراع‌های آن، یعنی «هَر، چون، مَع، نَق» نیز بلند هستند.

شاعر قصد داشته است با استفاده از این قالب به یکی از موضوعات فلسفی (علت وجود هستی) اشاره کند.

کلمه‌های قافیه این رباعی را به صورت پررنگ نشان داده‌ایم. کلمه‌های قافیه در انتهای مصراع‌های اول، دوم و چهارم قرار گرفته‌اند. مصراع سوم با سایر مصراع‌ها هم‌قافیه نیست.

یادگیری قالب های شعر فارسی با فرادرس

ادبیات فارسی از نظر قالب‌های شعری، تنوع بالایی دارد. رباعی، دوبیتی، مثنوی، قصیده، غزل و... تنها نمونه‌هایی از قالب‌های متنوع شعر فارسی هستند. هر کدام از این قالب‌ها از نظر محتوایی، چینش قافیه، کاربرد و... تفاوت‌های قابل توجهی با یکدیگر دارند.

البته میان آن‌ها شباهت‌هایی نیز دیده می‌شود. به‌طور مثال، قصیده و غزل از نظر چینش قافیه، به یکدیگر شبیه‌اند اما مهم‌ترین تفاوت غزل و قصیده این است که تعداد ابیات و محتوای اصلی آن‌ها متفاوت است.

در صورتی که بخواهید علاوه‌بر رباعی و دوبیتی، سایر قالب‌های ادبیات فارسی را نیز بشناسید، توصیه می‌کنیم به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
• فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس

چنانچه بخواهید با سایر موضوعات ادبیات فارسی، مانند صنایع ادبی یا حتی دستور زبان فارسی نیز آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس کمک بگیرید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

قالب دوبیتی

دوبیتی نیز مانند رباعی یکی از قالب‌های رایج در ادبیات فارسی است. از آنجایی که دوبیتی‌ها معمولاً به لهجه‌های محلی (فَهلَوی) سروده می‌شدند، به آن‌ها «فَهلَویات» هم گفته می‌‌شود.

در ادامه، مشخصه‌های اصلی این قالب را در زمینه ساختار و محتوا بررسی می‌کنیم.

چنانچه بخواهید سایر قالب‌های شعر فارسی را نیز بیاموزید، مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس حتماً برایتان مفید خواهد بود. با کلیک روی لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی – پایه یازدهم در فرادرس

کلیک کنید

ساختار دوبیتی

همان‌طور که از نام آن پیداست، دو بیت دارد. این قالب ۱۱ هجا دارد و در وزن «مَفاعیلُن مَفاعیلُن فَعولُن» سروده می‌‌‌شود. این وزن عروضی را به صورت «U ـ ـ ـ | U ـ ـ ـ | U ـ ـ» نشان می‌دهیم.

توجه داشته باشید که دوبیتی‌ها با هجای کوتاه (U) آغاز می‌‌شوند.

چینش کلمه قافیه در دوبیتی، درست مانند رباعی است. به عبارت دیگر، مصراع‌های اول، دوم و چهارم آن هم‌قافیه هستند اما معمولاً مصراع سوم آن با سایر مصراع‌ها هم‌قافیه نیست.

نمودار قافیه دوبیتی را در تصویر زیر نشان داده‌ایم.

برای یادگیری بهتر قافیه‌های شعر فارسی پیشنهاد می‌کنیم به فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فردرس مراجعه کنید.

محتوای دوبیتی

این قالب بیشتر با مضامین عاشقانه و غنایی سروده می‌شود. از میان موضوعات رایج آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• هجران یار
• گله از بی‌وفایی یار
• شکوه از روزگار به سبب جدایی از معشوق
• عرفان
• و...

مثال قالب دوبیتی

اکنون که با محتوا و نمودار قافیه دوبیتی آشنا شدید، در این بخش، با مثالی که ارائه می‌شود، ساختار این قالب را به‌خوبی می‌آموزید.

در میان دوبیتی‌سرایان ادبیات فارسی، باباطاهر همدانی جایگاه ویژه‌ای دارد. دوبیتی زیر نیز سروده‌ همین شاعر نامدار است. هر کدام از مصراع‌های این دوبیتی با هجاهای کوتاه (سِ، دِ، به، خَ) آغاز شده‌اند.

محتوای این دوبیتی مانند بسیاری از دوبیتی‌های فارسی، عاشقانه و غنایی است. قافیه‌های آن نیز در انتهای مصراع‌های اول، دوم و چهارم قرار گرفته‌اند. کلمه‌های قافیه را به صورت پررنگ نشان داده‌ایم.

قالب دوبیتی و ویژگی‌های اصلی آن را در مطلب زیر از مجله فرادرس آموزش داده‌ایم.

شباهت رباعی و دوبیتی

در بخش‌های قبلی، قالب‌های رباعی و دوبیتی را بررسی کردیم و ویژگی‌های اصلی آن‌ها را نشان دادیم. همچنین تفاوت‌های آن‌ها را مشخص کردیم. در این بخش، به صورت خلاصه، شباهت‌های آن‌ها را نیز بررسی می‌کنیم.

فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ – پایه دوازدهم به همراه حل سوالات کنکور + جزوه و نمونه سوالات در فرادرس

کلیک کنید

در ادامه، به شباهت‌های اصلی رباعی و دوبیتی اشاره کرده‌ایم.

• هم رباعی و هم دوبیتی شامل دو بیت و چهار مصراع هستند.
• در این قالب‌ها، معمولاً مصراع‌های اول، دوم و سوم هم‌قافیه هستند اما مصراع سوم آن‌ها با مصراع‌های دیگر هم‌قافیه نیست.
• در برخی موارد، دارای مضمون مشابه هستند. مثلاً ممکن است دوبیتی‌ها هم مانند رباعی‌ها با مضمون فلسفی سروده شوند.

سؤالات متداول

تا اینجا نشان دادیم که قالب‌های رباعی و دوبیتی چگونه‌اند و مهم‌ترین تفاوت رباعی و دوبیتی چیست. در این بخش، به سراغ سؤال‌های متداول می‌‌رویم و نکته‌های تکمیلی را در مورد این مبحث بیان می‌کنیم.

آیا در قالب‌های رباعی و دوبیتی، مصراع سوم هرگز به صورت مُقَفّا نمی‌آید؟

در برخی موارد، مصراع سوم رباعی و دوبیتی نیز مانند مصراع‌های اول، دوم و چهارم آن‌ها به صورت مُقَفّا (قافیه‌دار) به کار می‌رود.

آیا رباعی و دوبیتی تنها در میان شاعران کهن رواج داشته‌اند؟

خیر، این قالب‌ها نه‌تنها میان شاعران کهن، بلکه در میان شاعران معاصر نیز رواج داشته‌اند.

نمونه سؤال

در بخش‌های قبلی این مطلب، با قالب‌های رباعی و دوبیتی آشنا شدید، همچنین به تفاوت رباعی و دوبیتی پی بردید. در این بخش، با تمرین‌هایی که ارائه می‌شود، این قالب‌ها و تفاوت‌های آن‌ها را بهتر می‌آموزید.

برای پاسخگویی به هر کدام از پرسش‌ها، ابتدا صورت سؤال را بخوانید و سپس گزینه مورد نظرتان را علامت بزنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب» می‌توانید پاسخ درست هر سؤال را مشاهده کنید.

در مرحله آخر و بعد از پاسخگویی به همه سؤال‌ها، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» را مشاهده خواهید کرد. با کلیک روی آن، تعداد امتیازهایتان در این آزمون نشان داده می‌شود.

جدول تفاوت رباعی و دوبیتی

ساختار قالب‌های رباعی و دوبیتی، مضمون و قافیه آن‌ها، همچنین تفاوت رباعی و دوبیتی، محتوای اصلی این مطلب از مجله فرادرس را تشکیل می‌دهند. چکیده‌ای از تفاوت این قالب‌ها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

در بخش پایانی مطلب پیش رو، آزمونی ارائه کرده‌ایم که با پاسخگویی به آن می‌توانید میزان یادگیری خود را در مورد تفاوت رباعی و دوبیتی ارزیابی کنید.