فرادرس
باب های عربی به زبان ساده + جدول، مثال و تمرین
اصلیترین کارکرد باب های عربی رساندن پیامهای مختلف با استفاده از ریشه فعل یکسان است. ممکن است یک فعل در حالت عادی لازم باشد اما برای آنکه منظورمان را صحیح برسانیم باید از آن فعل با معنی متعدیاش استفاده کنیم. در چنین حالتی به سراغ بابهای ثلاثی مزید میرویم. در زبان عربی حدود ۱۵ باب وجود دارد اما فقط هشت باب است که در زبان عربی بیشترین کاربرد را دارد. در این نوشته قرار است درباره باب های عربی به زبان ساده و نقش آنها در تغییر معنای فعل صحبت کنیم و با مثالهای متعدد به تفاوت آنها با افعال ثلاثی مجرد پی ببریم. با استفاده از تمرینهای پایانی فصل هم میتوانیم میزان دریافت خودمان از این مبحث را بسنجیم.
باب در عربی به چه معناست؟
باب های عربی به رساندن پیامی خاص و ساختن فعلی تازه اختصاص دارند. به عنوان مثال، ما میدانیم که برای نشان دادن فعل نشستن در ارتباط کلامی میتوانیم از فعل «جلس» استفاده کنیم. اما زمانی که هدفمان این باشد که فعل «نشاندن» را به مخاطب برسانیم چه کاری باید انجام بدهیم؟ چون فعل نشستن از فعلهای لازم است و مفعول نمیپذیرد. در چنین حالتی بهتر است به سراغ باب «إفعال» برویم، ریشه فعل را وارد وزنهای این باب کنیم و با ساخت فعلی مثل «أجلس» بتوانیم جمله «أجلس الأبُ الطفلَ» (پدر کودک را نشاند) را بسازیم.
در نتیجه این امکان را که بگوییم «باب های عربی لفظهای معینی هستند که سه حرف اصلی فعل در آن قرار میگیرد تا مفاهیمی را بیان کند که از طریق چارچوب معانی افعال معمولی ثلاثی مجرد نمیتوانیم به مخاطب برسانیم». اگر انتقال درست مفاهیم مرحله آخر تسلط به یک زبان باشد، باید جایگاه ویژهای برای آموزش و یادگیری باب های عربی قائل شویم. فعلها در زبان عربی در حالت عادی سه حرف دارند از این رو به آنها ثلاثی مجرد میگویند. زمانی که به صیغه یک ماضی آنها (یعنی سادهترین حالت فعل در صیغه الغائب) یک، دو یا سه حرف اضافه شود، این افعال به «ثلاثی مزید» تبدیل میشوند.
از آنجا که ساختار باب های عربی در ساخت فعل ماضی، مضارع و امر مشخص است آنها را اصطلاحا «قیاسی» مینامند. یعنی قانونمند هستند و اصول ساخت و صرف افعال در آنها کاملا واضح و مشخص است. ملاک تشخیص بین ثلاثی مزید و ثلاثی مجرد نیز صیغه یک ماضی این افعال است.
انواع کاربرد باب های عربی
هر باب در زبان عربی، کارکرد مخصوص به خودش را دارد که در این بخش با کارکرد هشت باب «إفعال، تفعیل، مفاعلة، إنفعال، تفعُّل، تفاعل، إفتعال و إستفعال» آشنا میشوید. همه بابها در زبان عربی به نام مصدر آن باب نامگذاری شدهاست. ابواب (جمع باب به عربی) ثلاثی مزید در عربی که صیغه یک یا الغائب آنها یک حرف زائد دارد عبارتند از «إفعال، تفعیل و مفاعلة» ابوابی که دو حرف زائد دارند بابهای «تفعُّل، تفاعل، إفتعال و إنفعال» هستند.
نکته: باب «إستفعال» تنها باب ثلاثی مزیدی است که صیغه یک آن سه حرف زائد دارد.
نکته دیگری که نیاز است به خاطر بسپاریم این است که در باب های عربی که صیغه الغائب ماضی آنها از «چهار» حرف تشکیل شده، «ی» و «ت» ابتدای فعل مضاع آنها همیشه مضموم است. یعنی ضمه میگیرد. این بابها عبارتند از «إفعال/ أفعل یُفعِلُ»، «تفعیل/ فعّّلَ، یُفَعِّلُ» و «مفاعلة/ فاعلَ، یُفاعلُ».
هر باب ثلاثی مزید در عربی ممکن است در چند معنا به کار برود. اما به مرور و با استفادههای مکرر یکی از این معانی بر سایر آنها غالب شده و کاربرد بیشتری پیدا کردهاست. انواع کاربردهای مهم باب ثلاثی مزید را به صورت خلاصه در ادامه میخوانید.
- در نظر گرفتن زمان برای فاعل: گاهیاوقات نیاز است تا هنگام مخابره پیام افعالی را به کار ببریم که در بر گیرنده معنای زمان برای انجام دهنده کار باشند.
- مفعولپذیر کردن یا متعدی کردن فعلهای لازم: کمی بالاتر توضیح دادیم که ممکن است برای رساندن پیام صحیح در زبان عربی، به مفعول نیاز داشته باشیم. در نتیجه میتوانیم از باب های عربی برای متعدی کردن استفاده و یک فعل لازم را به فعلی که مفعولپذیر است تبدیل کنیم.
- در نظر گرفتن یک ویژگی خاص برای مفعول: شاید متعدی کردن فعل کافی نباشد بلکه نیاز به فعلی داشته باشیم تا مفعول را دارای ویژگیهای خاص نشان دهد. از این رو از باب های عربی استفاده میکنیم.
- به وقوع پیوستن تدریجی یک فعل: برخی کارها به یک باره اتفاق نمیافتند بلکه نیاز به آن دارند تا به تدریج و در مدت زمان مشخصی انجام شوند. در چنین حالتی نیز به سراغ باب های عربی ثلاثی مزید میرویم.
- مشارکت: وقتی نیاز داریم نشان دهیم که فاعل و مفعول در انجام دادن و به پایان رساندن کاری در زمان مشخصی با هم مشارکت و همکاری داشتهاند از برخی ابواب ثلاثی مزید مثل «مفاعلة» استفاده میکنیم.
- طلب یا درخواست: برخی از فعلها در معنا صورت امری ندارند اما ممکن است نیاز به درخواست در معنی آنها واجب باشد. در این حالت نیز به سراغ بابهای ثلاثی مزید و به خصوص باب «استفعال» میرویم.
- تکلف: گاهی ممکن است یک کار با اجبار و زحمت و تحمیل کردن انجام شده باشد. در زبان عربی برای نشان دادن چنین حالتی در افعال معمولا از بابها، مخصوصا باب «تفعُّل» استفاده میشود.
- نسبت دادن: عموما برای نسبت دادن رنگها و عیبها به فاعل از باب های عربی استفاده میشود.
- مبالغه: نشان دادن شدت یک کاری در جمله ممکن است از طریق مبالغه امکانپذیر شود. برای نشان دادن چنین حالتی نیز از شکل صحیح فعل در باب های عربی د استفاده میکنیم.
باب های عربی به خاطر وزنهای معین، آهنگین هستند و حفظ کردن آنها با تکرار در استفاده راحت و آسان میشود.
باب افعال و کاربرد آن در عربی
همانطور که کمی بالاتر گفتیم از باب إفعال برای متعدی کردن فعلهای لازم استفاده میکنیم. در کتابهای عربی درباره الف همزه ابتدایی این فعل در ماضی و مصدر و امر آن آمده که این «أ» قطع است. یعنی حضور آن واجب و ضروری است و همواره در تمامی صیغهها تلفظ میشود. با توجه به این نکته، تشخیص باب إفعال در عربی از طریق این الف و همزه به راحتی امکانپذیر است. در ادامه، جدول وزن باب إفعال در زمانهای مختلف و مثال مربوط به آن را میخوانید.
| باب إفعال | |
| ماضی | أفعلَ |
| مضارع | يفعِلُ |
| امر | أفعلْ |
| مصدر | أفعال |
نکته: کمی بالاتر اشاره کردیم که الف و همزه ابتدایی باب افعال قطع است و باید تلفظ شود. در کنار آن باید به وزن فعل امر این باب نیز توجه کنیم. «أ» ابتدایی فعل امر آن مفتوح است و همواره فتحه میگیرد.
أحسنْ کما أحسنَ اللهُ علیکَ.
نیکی کنید همانگونه که خداوند به شما نیکی کرد.
| جدول صرف فعل نزل در باب إفعال | |
| ماضی | أنزل- أنزلاـ أنزلواـ أنزلت- أنزلتا- أنزلنَ- أنزلتَ- أنزلتما- أنزلتم- أنزلتِ- أنزلتما- أنزلتن- أنزلتُ- أنزلنا |
| مضارع | یُنزلُ- یُنزلان- یُنزلون- تنزلُ- تنزلان- ینزلنَ- تنزل- تنزلان- تنزلون- تنزلین- تنزلان- تنزلن- أنزلُ- ننزلُ |
| امر | أنزل- أنزلا- أنزلو- أنزلی- أنالا- أنزلن |
برای صرف فعلهای معتلی که حرف دوم یا سوم یعنی عین الفعل و لام الفعل آنها حروف «واو» و «ی» باشد، وقتی به باب افعال برده شود، در امر با اعلال حذف صرف میشوند. افعال معتلی که فاء الفعل یا حرف اول آنها معتل باشد تغییری در شکل صرف آنها اتفاق نمیافتد. به مثالهای زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل معتل (وصل-قام-لقی) در باب إفعال | |||
| ماضی | أوْصَلَ | أقام | ألقَیَ |
| مضارع | یُوْصَلُ | یقیم | یُلقِی |
| امر | أوْصَلْ | أقِمْ | ألقِ |
| صیغه المخاطب - مفرد مذکر مخاطب | أوصَلتَ | أقَمتَ | ألقیتَ |
باب تفعیل و کاربرد آن در عربی
مهمترین کارکرد باب تفعیل در زبان عربی همانند باب إفعال « متعدی» کردن افعال لازم است. در کنار آن از این باب برای نشان دادن کثرت انجام گرفتن یک فعل و همچنین به تدریج انجام شدن آن هم استفاده میشود. به جدول زیر توجه کنید.
| باب تفعیل | |
| ماضی | فعَّلَ |
| مضارع | یُفَعَِلُ |
| امر | فَعِّلْ |
| مصدر | تفعیل |
برای فهم بهتر به جدول صرف فعل قدم در باب تفعیل توجه کنید.
| جدول صرف فعل قدم در باب تفعیل | |
| ماضی | قدَّمَ- قدَّما- قدَّموا- قدَّمتْ- قدَّمتا- قدَّمنَ- قدَّمتَ- قدَّمتما- قدَّمتم- قدَّمتِ- قدَّمتما- قدَّمتن- قدَّمتُ- قدَّمنا |
| مضارع | یُقدمُ- یقدمان- یقدمون- تقدم- تقدمان- یقدمن- تقدم- تقدمان- تقدمون- تقدمین- تقدمان- تقدمن- أقدمُ- نقدمُ |
| امر | قدَّمَ- قدَّما- قدِّموا- قدَّمی- قدَّما- قدَّمنَ |
در باب تفعیل فعلهایی که حرف عله «واو، الف، ی» دارند همگی به صورت افعال صحیح صرف میشوند و تغییری در آنها ایجاد نخواهد شد. دلیل چنین موضوعی این است که حروف عله در این باب حرف صامت به حساب میآیند. تنها نکتهای که باید در نظر بگیریم این است که حرف عله در لامالفعل در شرایطی که حرف ی باشد در حالت امر و مجزوم حذف میشود. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل معتل (وصل-قام-لقی) در باب تفعیل | |||
| ماضی | وصَّل | قوَّمَ | لقَّی |
| مضارع | یُوَصِّلُ | یُقَوِّمُ | یُلَقِّی |
| امر | وصِّلْ | قّوِّمْ | لقِّ |
باب مفاعلة و کاربرد آن در عربی
باب مفاعله در زمینه متعدی کردن و نشان دادن کثرت انجام یک فعل با دو باب قبلی اشتراک دارد اما مهمترین کاربرد این نوع از باب های عربی در نشان دادن «مشارکت» در نحوه انجام یک فعل است. گاهیاوقات نیز تغییری در معنای فعل ایجاد نمیکند و فعل با همان معنی ثلاثی مجرد به کار میرود. به جدول زیر توجه کنید.
| باب مفاعلة | |
| ماضی | فاعَلَ |
| مضارع | یُفاعِلُ |
| امر | فاعِلْ |
| مصدر | مفاعلة |
نکته: در برخی مواقع از وزن «فِعال» نیز به عنوان مصدر برای این باب استفاده میشود.
جهد --> مجاهدة - جِهاد
برای درک بهتر به جدول زیر که نمونه صرف یک فعل در باب مفاعلة است، توجه کنید.
| جدول صرف فعل جهد در باب مفاعلة | |
| ماضی | جاهد- جاهدا- جاهدوا- جاهدتْ- جاهدتا- جاهدن- جاهدتَ- جاهدتما- جاهدتم- جاهدتِ- جاهدتما- جاهدتن- جاهدتُ- جاهدنا |
| مضارع | یجادهِدُ یجاهدان- یجاهدون- تجاهدُ- تجاهدان- یجاهدن- تجاهدُ- تجاهدان- تجاهدون- تجاهدین- تجاهدان- تجاهدن- أُجاهِدُ- نُجاهِدُ |
| امر | جاهدْ- جاهدا- جاهدوا- جاهدی- جاهدا- جاهدنَ |
افعال معتل در باب مفاعلة کاملا شبیه افعال صحیح هستند به جز در مواردی که قرار است انتهای آنها مجزوم شود. به جدول زیر که شکل افعال معتل در این باب را نشان میدهد، توجه کنید.
| جدول صرف فعل معتل (وصل-قام-لقی) در باب مفاعلة | |||
| ماضی | واصلة | قاوم | لاقیَ |
| مضارع | یواصلُ | یقاوِمُ | یلاقَیُ |
| امر | واصلْ | قاوِمْ | لاقِ |
باب إنفعال و کاربرد آن در عربی
تا به اینجا درباره بابهایی خواندیم که تغییر افعال بر وزن آنها این افعال را مفعولپذیر میکند و باعث میشود تا متعدی شوند. اما باب إنفعال از جمله باب های عربی است که چنین کاری در آن صورت نمیگیرد. یعنی فعل لازم بعد از رفتن به این باب همچنان لازم باقی میماند.
نکته: به کار بردن مفعول در فعلهای باب إنفعال همیشه با حرف جر همراه میشود.
یُنُفکَّ عنه.
از آن جدا میشود.
علاوه بر توضیحاتی که بالا دادیم این نکته را نیز باید به خاطر بسپاریم که باب إنفعال برای فعلهایی به کار میرود که ما به ازای خارجی یا فیزیکی داشته باشد. یعنی فعلهایی که مربوط به احساسات یا امور انتزاعی هستند هرگز وارد این باب نمیشوند. برای درک بهتر به جدول وزنهای این باب توجه کنید.
| باب إنفعال | |
| ماضی | إنفعل |
| مضارع | ینفَعِلُ |
| امر | إنفعلْ |
| مصدر | إنفعال |
مهمترین کاربرد این باب در کتابهای عربی «مطاوعة» عنوان شدهاست. مطاوعه در لغت معنای «اثرپذیری» دارد. یعنی با به کار بردن باب إنفعال نشان میدهیم که یک فعلی از دیگری اثر پذیرفته است. برای فهم بهتر به مثال زیر توجه کنید.
کسرتُ الزجاجة فإنکسرتِ الزجاجة.
شیشه را شکستم پس شیشه شکست.
برای درک بهتر به جدول صرف فعل قلب در باب إنفعال توجه کنید.
| جدول صرف فعل قلب در باب إنفعال | |
| ماضی | إنقلب- إنقلبا- إنقلبوا- إنقلبتْ- إنقلبتا- إنقلبن- إنقلبتَ- إنقلبتما- إنقلبتم- إنقلبتِ- إنقلبتما- إنقلبتن- إنقلبتُ- إنقلبنا |
| مضارع | ینقلبُ- ینقلبان- ینقلبون- تنقلبُ- تنقلبان- ینقلبن- تنقلبُ- تنقلبان- تنقلبون- تنقلبین- تنقلبان- تنقلبن- أنقلبُ- ننقلبُ |
| امر | إنقلبْ- إنقلبا- إنقلبوا- إنقلبی- إنقلبا- إنقلبن |
باب تفعُّل و کاربرد آن
از این باب برای درخواست انجام یک کار یا تحمیل آن استفاده میشود. همچنین میتوانیم از آن برای مطاوعه یا اثرپذیری باب تفعیل استفاده کنیم. همچنین کارکرد تفعُّل برای برخی فعلها همانند ثلاثی مجرد است و تغییری در ساختار آن ایجاد نمیکند. به جدول وزنهای این باب توجه کنید.
| باب تفعیل | |
| ماضی | تفَعَّلَ |
| مضارع | یتَفَعَّلُ |
| امر | تفعَّلْ |
| مصدر | تَفَعَّلْ |
نکته: در صورتی که در ریشه فعل حرف «ت» وجود داشته باشد یکی از آنها به دلیل نشستن کنار ت در وزن فعل به قرینه لفظی حذف میشود.
تتصرَّفُ --> تصَرَّفُ
برای درک بهتر به جدول صرف فعل فکر در باب تفعُّل توجه کنید.
| جدول صرف فعل فکر در باب تفعُّل | |
| ماضی | تفکَّرَ- تفکَّرا- تفکَّروا- تفکَّرتْ- تفکَّرتا- تفکِّرنَ- تفکّرتَ- تفکَرتما- تفکَّرتم- تفکرتِ- تفکَّرتما- تفکّّرتن- تفکرَّتْ تفکَّرنا |
| مضارع | یتفکَّرُ- یتفکَّران- یتفکَّرون- تتفکرُ- تتفکران- یتفکَّرنَ- تتفکرُ- تتفکران- تتفکرون- تتفکرین- تتفکران- تتفکرنَ- أتفکّّرُ- تنفکَّرُ |
| امر | تفکَّرْ- تفکَّرا- تفکَّروا- تفکَّری- تفکَّرا- تفکرنَ |
برای صرف افعال معتل در این باب تغییری در آنها ایجاد نمیشود به جز فعل امر از فعلی که انتهای آن حرف «ی» باشد. در چنین حالتی حرف عله حذف و به جای آن کسره مینشیند. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل معتل (وصل-قام-لقی) در باب تفعُّل | |||
| ماضی | تَوَصَّلَ | تَقَوَّمَ | تَلَقَّیَ |
| مضارع | یتَوَصَّلُ | یتَقَوَّمُ | یتَلَقَّی |
| امر | تَوَصَّلْ | تَقَوَّمْ | تَلَقَّ |
باب تفاعل و کاربردهای آن
مشارکت، مطاوعه و نشان دادن انجام گرفتن تدریجی کارها از مهمترین کارکردهای باب تفاعل است. این باب همواره لازم است و صرف فعلها در این باب آنها را به حالت متعدی تبدیل نمیکند. به جدول زیر که وزنهای ماضی، مضارع و امر تفاعل را نشان میدهد، توجه کنید.
| باب تفاعل | |
| ماضی | تفاعَلَ |
| مضارع | یتفاعَلُ |
| امر | تَفاعَلْ |
| مصدر | تفاعُل |
در باب تفاعل نیز همانند باب تفعُّل زمانی که در حروف اصلی فعل حرف ت وجود داشته باشد یکی از آنها را به قرینه لفظی حذف میکنیم. برای درک بهتر به صرف فعل بدل در باب تفاعل توجه کنید.
| جدول صرف بدل در باب تفاعل | |
| ماضی | تبادل- تبادلا- تبادلوا- تبادلتْ- تبادلتا- تبادلنَ- تبادلتَ- تبادلتما- تبادلتم- تبادلتِ- تبادلتما- تبادلتُّنَ- تبادلتُ- تبادلنا |
| مضارع | یتبادل- یتبادلان- یتبادلون- تتبادل-تتبادلان- تتبادلن- تتبادل- تتبادلان- یتبادلون- تتبادلین- تتبادلان- تتبادلن- أتبادل- نتبادلُ |
| امر | تبادلْ- تبادلا- تبادلواـ تبادلی- تبادلا- تبادلنَ |
صرف افعال معتل در باب تفاعل همانند فعل مفاعلة است و تنها برای فعل معتلی که حرف عله آن «ی» باشد در صیغه امر از اعلال حذف استفاده میشود. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل معتل (وصل-قام-لقی) در باب تفاعل | |||
| ماضی | تَواصَلَ | تقاوَمَ | تلاقَیَ |
| مضارع | یتواصَلُ | یتقاوَمُ | یتلاقیُ |
| امر | تواصَلْ | تقاوَمْ | تلاقِ |
باب إفتعال و کاربردهای آن
رساندن معنی کوشش در انجام گرفتن یک کاری با استفاده از باب إفتعال ممکن میشود. همچنین از این باب برای مطاوعة و مشارکت نیز استفاده میشود. برای درک بهتر به جدول وزنهای باب إفتعال توجه کنید.
| باب إفتعال | |
| ماضی | إفتَعَلَ |
| مضارع | یفتَعِلُ |
| امر | إفتعِلْ |
| مصدر | إفتعال |
نکته: هرگاه حرف اول فعل یکی از حروف «ص، ض، ط و ظ» باشد به دلیل نزدیکی به ت در باب إفتعال در هم ادغام میشود و برای راحتی در تلفظ به صورت ط نوشته میشود.
طلع --> إطتَلَعَ --> إطَّلَعَ
| جدول صرف فعل کسب در باب إفتعال | |
| ماضی | إکتسب- إکتسبا- إکتسبوا- إکتسبتْ- إکتسبتا- إکتسبن- إکتسبتَ- إکتسبتما- إکتسبتم- إکتسبتِ- إکتسبتما- إکتسبتن- إکتسبتُ- إکتسبنا |
| مضارع | یکتسبُ- یکتسبان- یکتسبون- تکتسبُ- تکتسبان- یکتسبنَ- تکتسبُ- تکتسبان- تکتسبون- تکتسبین- تکتسبان- تکتسبنَ- أکتسبُ- نکتسبُ |
| امر | إکتسبْ- إکتسبا- إکتسبوا- إکتسبی- إکتسبی- إکتسبا- إکتسبنَ |
برای صرف افعال معتل در باب إفتعال تنها در صورتی که ریشه فعل واو داشتهباشد به خاطر ادغام شدن در ت موجود در وزن إفتعال، حرف «ت» را مشدد میکند. برای درک بهتر به مثالهای جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل معتل (وصل-قام-لقی) در باب إفتعال | |||
| ماضی | إتَّصَلَ | إقتام | إلتقَیَ |
| مضارع | یتَّصِلُ | یقتامُ | یلتَقَیُ |
| امر | إتَّصِلْ | إقتم | إلتقِ |
باب إستفعال و کاربردهای آن
طلب و درخواست مهمترین ویژگی و کارکرد باب استفعال است. برای به خاطر سپردن آن بهتر است مصدر «إستغفار» یعنی طلب غفران کردن را همواره به یاد داشته باشیم. از این باب همچنین برای مطاوعة یا یافتن صفتی در مفعولبه نیز استفاده میشود. به جدول وزنهای باب إستفعال توجه کنید.
| باب إستفعال | |
| ماضی | إستفعلَ |
| مضارع | یَستفعِلُ |
| امر | إستفعِلْ |
| مصدر | إستفعال |
در کنار تمامی این تغییرات گاهیاوقات برخی ریشهها به این باب میروند اما تغییری نمیکنند و همچنان به معنای ثلالثی مجرد خود به کار میروند. برای درک بهتر به جدول صرف فعل خرج بر وزن باب إستفعال در ادامه توجه کنید.
| جدول صرف خرج در باب إسفتعال | |
| ماضی | إستخرج- إستخرجا- إستخرجوا- إستخرجتْ- إستخرجتا- إستخرجنَ- إستخرجتَ- إستخرجتما- إستخرجتم- إساخرجتِ- إستخرجتما- إستخرجتن- إستخرجتُ- إستخرجنا |
| مضارع | یستخرجُ- یستخرجان- یستخرجون- تستخرجُ- تستخرجان- یستخرجن- تستخرجُ- تستخرجان- تستخرجون- تستخرجین- تستخرجان- تستخرجنَ- أستخرج- نستخرجُ |
| امر | إستخرجْ- إستخرجا- إستخرجوا- إستخرجی- إستخرجا- إستخرجنَ |
برای صرف فعل معتلی که نخستین حرفش از حروف عله (واو) است در باب استفعال، حرف عله ساکن شده و اتفاق دیگری برای آن نمیافتد. اما برای افعال معتلی که حرف دوم یا سوم ریشه فعل معتل باشد در صیغه امر این باب با اعلال حذف رو به رو میشوند. برای درک بهتر به جدول صرف افعال معتل در باب استفعال توجه کنید.
| جدول صرف فعل معتل (وصل-قام-لقی) در باب إستفعال | |||
| ماضی | إستوْصلَ | إستقام | إستلقیَ |
| مضارع | یتّستوُصَلُ | یستقیمُ | یسلقِی |
| امر | إستوْصِلْ | إستقِمْ | إستلقِ |
سوالات متداول درباره باب های عربی
در این قسمت به برخی از سوالات در زمینه باب های عربی به صورت خلاصه پاسخ میدهیم.
باب در زبان عربی به چه معناست؟
منظور از باب های عربی همان بابهای ثلاثی مزید است. یعنی وزنهای مشخص در زمانهای ماضی، مضارع، امر که با وارد شدن ریشههای فعل بر وزن آنها میتوان به افعالی با معنی جدید دست پیدا کرد.
ثلاثی مزید چیست؟
فعلها در حالت عادی یعنی صیغه یک ماضی (الغائب)، دارای سه حرف هستند که به آنها ثلاثی مجرد گفته میشود. اما ممکن است این ریشهها به وزن باب های عربی وارد شود و صیغه یک ماضی یا للغائب آنها علاوه بر سه حرف اصلی، یک، دو، یا سه حرف دیگر هم داشته باشد. در چنین حالتی به آن فعل ثلاثی مزید میگوییم.
چرا باید از باب های عربی استفاده کرد؟
گاهیاوقات ممکن است برای رساندن پیام به یک فعل با معنی دیگری نیاز پیدا کنیم. مثلا یک فعل لازم باید متعدی و مفعولپذیر شود تا معنا به طور کامل انتقال داده شود. در چنین حالتی باید به سراغ باب های عربی برویم و مناسبترین آنها را برای رساندن پیاممان استفاده کنیم.
تمرینهای مربوط به باب های عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب باب های عربی میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین اول شامل ۱۵ سوال چند گزینهای است. پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. تمرین دوم ۱۰ سوال تشریحی دارد و باید فعلهای خواسته شده در صیغههای مورد نظر را بنویسید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه صحیح را انتخاب کنید.
۱. کدام گزینه برای متعدی کردن فعل لازم به کار نمیرود؟
انفعال
افعال
تفعیل
مفاعلة
۲. کدام گزینه فعل امر مفرد مونث مخاطب از «تُنقِذُ» را نشان میدهد؟
۱. إنقذی
أنقذی
أنقذین
أُنقُذی
۳. از کدام باب معمولا برای نشان دادن «مشارکت» استفاده میشود؟
إفعال
تفعیل
مفاعلة
إنفعال
۴. فعل یُحافظنَ از کدام باب است؟
مفاعلة
تفعیل
إفتعال
إنفعال
کلمه إخلاص مصدر کدام باب است؟
إنفعال
إفتعال
إفعال
مجرد است
۶. صیغه مخاطبون مضارع از فعل «أنفق» کدام است؟
ینفقان
ینفقون
تنفق
تنفقون
۷. مصدر فعل «تُعرِّفین» کدام است؟
عرفان
عریف
تعریف
تعارف
۸. مصدرل فعل «سلَّمَ» کدام است؟
سلامة
تسلیم
إسلام
مسالمة
۹.کدام گزینه مصدر باب إنفعال است؟
إنتقاد
إنعدام
إنتقال
إنتصار
۱۰. امر مخاطبین جهل از باب تفاعل کدام است؟
جاهلوا
تتجاهلون
تجاهلن
یتجاهلین
۱۱. مصدر فعل تکاسلتُم کدام است؟
کسالة
تکسُّل
تکاسُل
مکاسلة
۱۲.انتزاع مصدر کدام باب است؟
إفتعال
إفعال
تفاعل
إنفعال
۱۳. مثنی مونث فعل امر یجتمع کدام است؟
إجتمعْ
إجتمعتْ
تجتمعتن
إجتمعی
۱۴. فعل امر از باب استفعال را انتخاب کنید.
إستترا
إستمعا
إسترقوا
إستمعتعوا
۱۵. ریشه اصلی اتّحاد کدام گزینه است؟
ت ح د
أ ح د
ح و د
و ح د
تمرین دوم
مطابق با صورت سوال، فعل مورد نظر را بنویسید.
سوال۱: مصدر باب إفتعال از ریشه (وعظ) را بنویسید.
سوال۲: مضارع صیغه مخاطبات از مصدر (استخراج) کدام است؟
سوال۳: فعل ماضی از صیغه غائبون در باب افتعال از ریشه (وعظ) را بنویسید.
سوال۴: مضارع صیغه مخاطبان در باب افعال از ریشه (حضر) چیست؟
سوال۵: امر مخاطب در باب إفتعال از ریشه (کسب) را بنویسید.
سوال۶: ماضی مخاطبة در باب تفعیل از ریشه (فهم) چیست؟
سوال۷: امر مخاطبات در باب استفعال از ریشه (خدم) را بنویسید.
سوال۸: فعل مضارع صیغه مخاطبون در باب تفاعل از ریشه (وضع) چیست؟
سوال۹:فعل ماضی صیغه مخاطبون در باب إنفعال از ریشه (قلب) را بنویسید.
سوال۱۰: ماضی صیغه مخاطبتان در باب تفعیل از ریشه (قدم) چیست؟
جمعبندی
مبحث باب های عربی یکی از مباحث مهم و کمی پیچیده در این زبان است. مهمترین کاربرد انواع باب در عربی، ساختن شکلی جدید برای فعل است تا معنا و مفهوم تازهای به آن بدهد. مثلا اگر یک فعل لازم باشد میتوانم با بردن ریشههای اصلی به باب مورد نظر، آن فعل را متعدی کنیم. علاوه بر «تعدیه» (متعدی ساختن) نشان دادن مشارکت میان فاعل و مفعول و مطاوعة یا اثرپذیری از دیگر اهداف به کار بردن افعال در بابهای مختلف زبان عربی است. علاوه بر تمامی این موارد، میتوانیم با استفاده از بابهای عربی طلب و درخواست را به همین شیوه در جملات نشان دهیم.
در این نوشته درباره ۸ باب پر کاربرد زبان عربی صحبت و معنا و کارکرد هر یک از آنها را بررسی کردیم. فهمیدیم که افعال در حالت عادی وقتی سه حرف دارند ثلاثی مجرد هستند اما به محض وارد شدن به بابها، زمانی که صیغه یک آنها (یعنی در حالت الغائب) دارای چهار و بیش از چهار حرف شد، در این صورت به آن ثلاثی مزید میگوییم. باب افعال، تفعیل، مفاعلة و إنفعال در متعدی کردن فعلهای ثلاثی مزید با یکدیگر مشترک هستند. افعالی که وارد باب تفاعل میشوند همواره لازم هستند و هیچگاه مفعول نمیپذیرند. نشان دادن تلاش و کوشش و درخواست هم به وسیله باب إفتعال و إستفعال امکانپذیر میشود.
خدا خیرتان بده بابت مطالب مفیدتون .