فرادرسباب های عربی به زبان ساده + جدول، مثال و تمرین
اصلی‌ترین کارکرد باب های عربی رساندن پیام‌های مختلف با استفاده از ریشه یا مصدر فعل در عربی است. ممکن است یک فعل در حالت عادی لازم باشد اما برای آنکه منظورمان را صحیح برسانیم باید از آن فعل با معنی متعدی‌اش استفاده کنیم. در چنین حالتی به سراغ بابهای ثلاثی مزید می‌رویم. در زبان عربی حدود ۱۵ باب وجود دارد اما فقط هشت باب است که در زبان عربی بیشترین کاربرد را دارد. در این نوشته از مجله فرادرس قرار است درباره باب های عربی به زبان ساده و نقش آنها در تغییر معنای فعل صحبت کنیم و با مثال‌های متعدد به تفاوت آنها با افعال ثلاثی مجرد پی ببریم. با استفاده از تمرین‌های پایانی فصل هم می‌توانیم میزان دریافت خودمان از این مبحث را بسنجیم.
باب در عربی به چه معناست؟
باب های عربی به رساندن پیامی خاص و ساختن فعلی تازه اختصاص دارند. به عنوان مثال، ما می‌دانیم که برای نشان دادن فعل نشستن در ارتباط کلامی می‌توانیم از فعل «جلس» استفاده کنیم. اما زمانی که هدف‌مان این باشد که فعل «نشاندن» را به مخاطب برسانیم چه کاری باید انجام بدهیم؟ چون فعل نشستن از فعل‌های لازم است و مفعول نمی‌پذیرد. در چنین حالتی بهتر است به سراغ باب «إفعال» برویم، ریشه فعل را وارد وزنهای این باب کنیم و با ساخت فعلی مثل «أجلس» بتوانیم جمله «أجلس الأبُ الطفلَ» (پدر کودک را نشاند) را بسازیم.
در نتیجه این امکان را که بگوییم «باب های عربی لفظ‌های معینی هستند که سه حرف اصلی فعل در آن قرار می‌گیرد تا مفاهیمی را بیان کند که از طریق چارچوب معانی افعال معمولی ثلاثی مجرد نمی‌توانیم به مخاطب برسانیم». اگر انتقال درست مفاهیم مرحله آخر تسلط به یک زبان باشد، باید جایگاه ویژه‌ای برای آموزش و یادگیری باب های عربی قائل شویم. فعلها در زبان عربی در حالت عادی سه حرف دارند از این رو به آنها ثلاثی مجرد می‌گویند. زمانی که به صیغه یک ماضی آنها (یعنی ساده‌ترین حالت فعل در صیغه الغائب) یک، دو یا سه حرف اضافه شود، این افعال به «ثلاثی مزید» تبدیل می‌شوند.
از آنجا که ساختار باب های عربی در ساخت فعل ماضی عربی، مضارع عربی و امر عربی مشخص است آنها را اصطلاحا «قیاسی» می‌نامند. یعنی قانونمند هستند و اصول ساخت و صرف افعال عربی در آنها کاملا واضح و مشخص است. ملاک تشخیص بین ثلاثی مزید و ثلاثی مجرد نیز صیغه یک ماضی این افعال است.
انواع کاربرد باب های عربی
هر باب در زبان عربی، کارکرد مخصوص به خودش را دارد که در این بخش با کارکرد هشت باب «إفعال، تفعیل، مفاعلة، إنفعال، تفعُّل، تفاعل، إفتعال و إستفعال» آشنا می‌شوید. همه باب‌ها در زبان عربی به نام مصدر آن باب نام‌گذاری شده‌است. ابواب (جمع باب به عربی) ثلاثی مزید در عربی که صیغه یک یا الغائب آنها یک حرف زائد دارد عبارتند از «إفعال، تفعیل و مفاعلة» ابوابی که دو حرف زائد دارند بابهای «تفعُّل، تفاعل، إفتعال و إنفعال» هستند.
نکته: باب «إستفعال» تنها باب ثلاثی مزیدی است که صیغه یک آن سه حرف زائد دارد.
نکته دیگری که نیاز است به خاطر بسپاریم این است که در باب های عربی که صیغه الغائب ماضی آنها از «چهار» حرف تشکیل شده، «ی» و «ت» ابتدای فعل مضاع آنها همیشه مضموم است. یعنی ضمه می‌گیرد. این باب‌ها عبارتند از «إفعال/ أفعل یُفعِلُ»، «تفعیل/ فعّّلَ، یُفَعِّلُ» و «مفاعلة/ فاعلَ، یُفاعلُ».
هر باب ثلاثی مزید در عربی ممکن است در چند معنا به کار برود. اما به مرور و با استفاده‌های مکرر یکی از این معانی بر سایر آنها غالب شده و کاربرد بیشتری پیدا کرده‌است. انواع کاربردهای مهم باب ثلاثی مزید را به صورت خلاصه در ادامه می‌خوانید.
- در نظر گرفتن زمان برای فاعل: گاهی‌اوقات نیاز است تا هنگام مخابره پیام افعالی را به کار ببریم که در بر گیرنده معنای زمان برای انجام دهنده کار باشند.
- مفعول‌پذیر کردن یا متعدی کردن فعل‌های لازم: کمی بالاتر توضیح دادیم که ممکن است برای رساندن پیام صحیح در زبان عربی، به مفعول نیاز داشته باشیم. در نتیجه می‌توانیم از باب های عربی برای متعدی کردن استفاده و یک فعل لازم را به فعلی که مفعول‌پذیر است تبدیل کنیم.
- در نظر گرفتن یک ویژگی خاص برای مفعول: شاید متعدی کردن فعل کافی نباشد بلکه نیاز به فعلی داشته باشیم تا مفعول را دارای ویژگی‌های خاص نشان دهد. از این رو از باب های عربی استفاده می‌کنیم.
- به وقوع پیوستن تدریجی یک فعل: برخی کارها به یک باره اتفاق نمی‌افتند بلکه نیاز به آن دارند تا به تدریج و در مدت زمان مشخصی انجام شوند. در چنین حالتی نیز به سراغ باب های عربی ثلاثی مزید می‌رویم.
- مشارکت: وقتی نیاز داریم نشان دهیم که فاعل و مفعول در انجام دادن و به پایان رساندن کاری در زمان مشخصی با هم مشارکت و همکاری داشته‌اند از برخی ابواب ثلاثی مزید مثل «مفاعلة» استفاده می‌کنیم.
- طلب یا درخواست: برخی از فعلها در معنا صورت امری ندارند اما ممکن است نیاز به درخواست در معنی آنها واجب باشد. در این حالت نیز به سراغ بابهای ثلاثی مزید و به خصوص باب «استفعال» می‌رویم.
- تکلف: گاهی ممکن است یک کار با اجبار و زحمت و تحمیل کردن انجام شده باشد. در زبان عربی برای نشان دادن چنین حالتی در افعال معمولا از باب‌ها، مخصوصا باب «تفعُّل» استفاده میشود.
- نسبت دادن: عموما برای نسبت دادن رنگ‌ها و عیب‌ها به فاعل از باب های عربی استفاده میشود.
- مبالغه: نشان دادن شدت یک کاری در جمله ممکن است از طریق صیغه مبالغه امکان‌پذیر شود. برای نشان دادن چنین حالتی نیز از شکل صحیح فعل در باب های عربی د استفاده می‌کنیم.
باب های عربی به خاطر وزنهای معین، آهنگین هستند و حفظ کردن آنها با تکرار در استفاده راحت و آسان میشود.
باب افعال و کاربرد آن در عربی
همان‌طور که کمی بالاتر گفتیم از باب إفعال برای متعدی کردن فعل‌های لازم استفاده می‌کنیم. فعل متعدی، فعلی است که برای کامل شدن معنای جمله به مفعول‌به عربی نیاز دارد. در کتاب‌های عربی درباره الف همزه ابتدایی این فعل در ماضی و مصدر و امر آن آمده که این «أ» قطع است. یعنی حضور آن واجب و ضروری است و همواره در تمامی صیغه‌های عربی تلفظ میشود. با توجه به این نکته، تشخیص باب إفعال در عربی از طریق این الف و همزه به راحتی امکان‌پذیر است. در ادامه، جدول وزن باب إفعال در زمانهای مختلف و مثال مربوط به آن را می‌خوانید.
| باب إفعال | |
| ماضی | أفعلَ |
| مضارع | يفعِلُ |
| امر | أفعلْ |
| مصدر | أفعال |
أحسنْ کما أحسنَ اللهُ علیکَ.
نیکی کنید همان‌گونه که خداوند به شما نیکی کرد.
| جدول صرف فعل نزل در باب إفعال | |
| ماضی | أنزل- أنزلاـ أنزلواـ أنزلت- أنزلتا- أنزلنَ- أنزلتَ- أنزلتما- أنزلتم- أنزلتِ- أنزلتما- أنزلتن- أنزلتُ- أنزلنا |
| مضارع | یُنزلُ- یُنزلان- یُنزلون- تنزلُ- تنزلان- ینزلنَ- تنزل- تنزلان- تنزلون- تنزلین- تنزلان- تنزلن- أنزلُ- ننزلُ |
| امر | أنزل- أنزلا- أنزلو- أنزلی- أنالا- أنزلن |
برای صرف فعل‌های معتلی که حرف دوم یا سوم یعنی عین الفعل و لام الفعل آنها حروف «واو» و «ی» باشد، وقتی به باب افعال برده شود، در امر با اعلال حذف صرف می‌شوند. افعال معتلی که فاء الفعل یا حرف اول آنها معتل باشد تغییری در شکل صرف آنها اتفاق نمی‌افتد. به مثال‌های زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل معتل (وصل-قام-لقی) در باب إفعال | |||
| ماضی | أوْصَلَ | أقام | ألقَیَ |
| مضارع | یُوْصَلُ | یقیم | یُلقِی |
| امر | أوْصَلْ | أقِمْ | ألقِ |
| صیغه المخاطب - مفرد مذکر مخاطب | أوصَلتَ | أقَمتَ | ألقیتَ |
باب تفعیل و کاربرد آن در عربی
مهم‌ترین کارکرد باب تفعیل در زبان عربی همانند باب إفعال « متعدی» کردن افعال لازم است. در کنار آن از این باب برای نشان دادن کثرت انجام گرفتن یک فعل و همچنین به تدریج انجام شدن آن هم استفاده میشود. به جدول زیر توجه کنید.
| باب تفعیل | |
| ماضی | فعَّلَ |
| مضارع | یُفَعَِلُ |
| امر | فَعِّلْ |
| مصدر | تفعیل |
برای فهم بهتر به جدول صرف فعل قدم در باب تفعیل توجه کنید.
| جدول صرف فعل قدم در باب تفعیل | |
| ماضی | قدَّمَ- قدَّما- قدَّموا- قدَّمتْ- قدَّمتا- قدَّمنَ- قدَّمتَ- قدَّمتما- قدَّمتم- قدَّمتِ- قدَّمتما- قدَّمتن- قدَّمتُ- قدَّمنا |
| مضارع | یُقدمُ- یقدمان- یقدمون- تقدم- تقدمان- یقدمن- تقدم- تقدمان- تقدمون- تقدمین- تقدمان- تقدمن- أقدمُ- نقدمُ |
| امر | قدَّمَ- قدَّما- قدِّموا- قدَّمی- قدَّما- قدَّمنَ |
در باب تفعیل فعل‌هایی که حرف عله «واو، الف، ی» دارند همگی به صورت افعال صحیح صرف می‌شوند و تغییری در آنها ایجاد نخواهد شد. دلیل چنین موضوعی این است که حروف عله در این باب حرف صامت به حساب می‌آیند. تنها نکته‌ای که باید در نظر بگیریم این است که حرف عله در لام‌الفعل در شرایطی که حرف ی باشد در حالت امر و مجزوم حذف میشود. برای درک بهتر به جدول زیر توجه کنید.
| جدول صرف فعل معتل (وصل-قام-لقی) در باب تفعیل | |||
| ماضی | وصَّل | قوَّمَ | لقَّی |
| مضارع | یُوَصِّلُ | یُقَوِّمُ | یُلَقِّی |
| امر | وصِّلْ | قّوِّمْ | لقِّ |
باب مفاعلة و کاربرد آن در عربی
باب مفاعله در زمینه متعدی کردن و نشان دادن کثرت انجام یک فعل با دو باب قبلی اشتراک دارد اما مهم‌ترین کاربرد این نوع از باب های عربی در نشان دادن «مشارکت» در نحوه انجام یک فعل است. گاهی‌اوقات نیز تغییری در معنای فعل ایجاد نمی‌کند و فعل با همان معنی ثلاثی مجرد به کار می‌رود. به جدول زیر توجه کنید.
| باب مفاعلة | |
| ماضی | فاعَلَ |
| مضارع | یُفاعِلُ |
| امر | فاعِلْ |
| مصدر | مفاعلة |
جهد --> مجاهدة - جِهاد
برای درک بهتر به جدول زیر که نمونه صرف یک فعل در باب مفاعلة است، توجه کنید.
| جدول صرف فعل جهد در باب مفاعلة | |
| ماضی | جاهد- جاهدا- جاهدوا- جاهدتْ- جاهدتا- جاهدن- جاهدتَ- جاهدتما- جاهدتم- جاهدتِ- جاهدتما- جاهدتن- جاهدتُ- جاهدنا |
| مضارع | یجادهِدُ یجاهدان- یجاهدون- تجاهدُ- تجاهدان- یجاهدن- تجاهدُ- تجاهدان- تجاهدون- تجاهدین- تجاهدان- تجاهدن- أُجاهِدُ- نُجاهِدُ |
| امر | جاهدْ- جاهدا- جاهدوا- جاهدی- جاهدا- جاهدنَ |
خدا خیرتان بده بابت مطالب مفیدتون .
واقعا از شما و تیم محترم ممنونم که این مطالب مفید رو قرار دادین.