استعاره چیست؟ – به زبان ساده، با مثال و تمرین

آرایه‌ها و صنایع ادبی، شگردها و روش‌هایی هستند که شاعران و نویسندگان با استفاده از آن‌ها دست به خلق آثار هنری می‌زنند. در ادبیات فارسی نیز مجموعه‌ای غنی از آرایه‌های ادبی وجود دارد که هر کدام تأثیر قابل‌توجهی بر درک مخاطب و التذاذ ادبی او دارند. «استعاره» یکی زیباترین و متداول‌ترین آرایه‌های ادبیات فارسی است که در تمامی آثار ادبی فاخر، حضور پررنگی دارد. استعاره بر مبنای آرایه تشبیه شکل می‌گیرد. در حقیقت، با حذف مشبه یا مشبه‌به از ساختار تشبیه، آرایه استعاره به وجود می‌آید. استعاره در ادبیات فارسی، به دو دسته کلی «استعاره مصرحه» و «استعاره مکنیه» تقسیم می‌شود که هرکدام انواع خود را دارند. در این مطلب از مجله فرادرس، به طور کامل می‌آموزید که استعاره چیست و چه انواعی دارد. همچنین به کمک مثال‌های متنوع، با کاربرد آن در ادبیات فارسی آشنا می‌شوید.

استعاره چیست؟

«استعاره» یکی از رایج‌ترین انواع آرایه‌های ادبی به شمار می‌آید که در تمامی آثار فاخر ادبیات فارسی به کار رفته است. استعاره واژه‌ای عربی، به معنای «به عاریت گرفتن چیزی» است. در حوزه ادبیات نیز به این معناست که از واژه‌ای برای اشاره به واژه دیگری استفاده شود. استعاره بر اساس آرایه تشبیه ساخته می‌شود. به عبارت دیگر، ابتدا آرایه تشبیه ساخته می‌شود و سپس با حذف مشبه یا مشبه‌به، آرایه استعاره به وجود می‌آید. بنابراین، در هر استعاره‌ای، یا مشبه و یا مشبه‌به حذف می‌شوند.

به طور مثال، در جمله «ستارگان چشمک می‌زنند.» نوعی استعاره وجود دارد که بر مبنای تشبیه شکل گرفته است. به عبارت دیگر، «ستارگان» به «انسان»‌هایی تشبیه شده‌اند که می‌توانند چشمک بزنند. «ستارگان» مشبه و «انسان» مشبه‌به این تشبیه است. با حذف مشبه‌به (ستارگان) از ساختار تشبیه، استعاره این جمله شکل گرفته است.

اینکه استعاره چیست، همچنین ساختار و کاربرد آن در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، به طور کامل آموزش داده شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

به طور کلی، استعاره به دو دسته «استعاره مُصَرَّحه» و «استعاره مَکنیه» تقسیم می‌شود. در استعاره مصرحه، مشبه حذف می‌شود اما در استعاره مکنیه، مشبه‌به حذف می‌گردد. هر کدام از ان استعاره‌ها، خود شامل انواع مختلفی هستند و کاربردهای متنوعی در ادبیات فارسی دارند.

همان‌طور که آرایه تشبیه با چهار رکن اصلی شکل می‌گیرد، در تمامی استعاره‌ها نیز چهار بخش اصلی وجود دارد که آن‌ها را «ارکان استعاره» می‌نامند. در جدول زیر، نام هر کدام از ارکان چهارگانه و نقش آن‌ها در ساختار استعاره مشخص شده است.

اکنون که آموختید استعاره چیست و چه ساختاری دارد، به کمک بخش‌های بعدی این مطلب، با انواع استعاره و کاربرد آن‌ها در متون ادبی فارسی بیشتر آشنا می‌شوید.

استعاره مصرحه

در بخش قبل، به این نکته اشاره کردیم که استعاره چیست و چگونه براساس آرایه تشبیه شکل می‌گیرد. به این صورت که هرگاه یکی از طرفین تشبیه، یعنی مشبه یا مشبه‌به حذف شود، آرایه استعاره ساخته می‌شود. در صورتی که مشبه از ساختار تشبیه حذف شود، آنچه باقی می‌ماند، «استعاره مصرحه» نامیده می‌شود. در استعاره مصرحه، مشبه‌به معنای استعاری دارد و بر معنای مشبه محذوف دلالت می‌کند.

برای درک بهتر ساختار این نوع استعاره، به مثال زیر توجه کنید.

انواع استعاره مصرحه

استعاره مصرحه انواع مختلفی دارد، از جمله: استعاره مصرحه مجرده، استعاره مصرحه مرشحه، استعاره مصرحه مطلقه، استعاره وفاقیه، استعاره عنادیه، استعاره اصلیه، استعاره تبعیه، استعاره قریب و استعاره بعید.

در بخش‌های بعدی این مطلب، به صورت جداگانه، هر کدام از انواع استعاره مصرحه را با مثال بررسی می‌کنیم تا به طور کامل بیاموزید که استعاره چیست و چه انواعی دارد. برای آشنایی بیشتر با استعاره مصرحه و چگونگی آن، مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را توصیه می‌کنیم.

استعاره مصرحه مجرده

چنانچه در استعاره مصرحه، کلمه مستعار با یکی از صفت‌ها یا اجزای مشبه‌ بیاید، آن را «استعاره مصرحه مُجَرَّده» می‌نامند. ساختار این استعاره به صورت زیر نشان داده می‌شود.

برای آشنایی بیشتر با ساختار استعاره مصرحه مجرده به مثال زیر توجه کنید.

«نرگس» استعاره مصرحه مجرده از چشم است و «جادو»، «مست» و «مردم» برخی از اجزا و ویژگی‌های مشبه (نرگس) هستند.

استعاره مصرحه مرشحه

در صورتی که کلمه مستعار با یکی از صفت‌ها یا اجزای مشبه‌به به کار برود، «استعاره مصرحه مُرَشّحه» نامیده می‌شود. روش ساخت این استعاره در ساختار زیر قابل مشاهده است.

در مثال زیر، یک مورد از کاربرد استعاره مصرحه مرشحه نشان داده شده است.

«لعل» استعاره مصرحه مرشحه از «لب» معشوق است که با یکی از ویژگی‌های مشبه‌به (سرخی) به کار رفته است.

استعاره مصرحه مطلقه

هرگاه کلمه مستعار به طور همزمان با صفت‌ها یا اجزای مشبه و مشبه‌به به کار برود، آن را «استعاره مصرحه مُطلقه» می‌نامند. ساختار زیر روش ساخت این استعاره را نشان می‌دهد.

نمونه‌ای از کاربرد استعاره مصرحه مطلقه در مثال زیر بررسی شده است.

«آهن» استعاره از هواپیماست. «آهنین» یکی از ویژگی‌های مشبه‌به (هواپیما) و «پر گستردن» یکی از مشخصه‌های مشبه (عقاب) به حساب می‌آید.

استعاره وفاقیه

در صورتی که جمع میان مستعار له (مشبه) و مستعار منه (مشبه‌به) امکان‌پذیر باشد و بتوان آن‌ها را در کنار هم آورد، به آن «استعاره وِفاقیه» گفته می‌شود. به طور مثال، اگر در بیت یا جمله‌ای، مفهوم «علم» استعاره از «زندگی» باشد، این نوع استعاره از نوع وفاقیه خواهد بود، زیرا «علم» و «زندگی» را می‌توان به صورت همزمان در وجود سایر انسان‌ها یافت.

استعاره عنادیه

اگرچه استعاره عنادیه کاربرد زیادی در ادبیات فارسی ندارد، اما برای اینکه دقیقاً بدانید استعاره چیست و چه انواعی دارد، لازم است با این نوع از استعاره نیز آشنا باشید. هرگاه جمع میان مستعار له (مشبه) و مستعار منه (مشبه‌به) امکان‌پذیر نباشد و نتوان آن‌ها را در کنار هم آورد، به آن «استعاره عِنادیه» گفته می‌شود. برای درک بهتر این نوع از استعاره مصرحه، به مثال زیر توجه کنید.

در مثال بالا، «حلال‌زاده» استعاره از «حرام‌زاده» است. این دو مفهوم به طور همزمان در وجود کسی جمع نمی‌شوند.

استعاره اصلیه

در «استعاره اصلیه»، کلمه مستعار از نوع اسم یا گروه اسمی است. در مثال زیر، کاربرد این نوع از استعاره را مشاهده می‌کنید.

در این مثال، اسم «اژدها» استعاره از اسب سهراب است که نوعی استعاره اصلیه را تشکیل داده است.

استعاره تبعیه

در «استعاره تبعیه»، کلمه مستعار از نوع صفت، فعل و یا گروه فعلی است؛ همان‌طور که در مثال زیر نیز نشان داده شده است.

در بیت بالا، فعل «برآرد» دارای استعاره مصرحه تبعیه است. این کلمه با معنای استعاری «بازیگری و رو کردن رنگ‌ها» به کار رفته است.

استعاره قریب

استعاره‌هایی که آسان‌فهم باشند و بتوان به راحتی ربط بین مستعار له و مستعار منه آن‌ها را تشخیص داد، «استعاره قریب» نامیده می‌شوند؛ مانند بسیاری از استعاره‌های پرتکرار در ادبیات فارسی، از جمله: «بت» که استعاره از «معشوق» است و «لعل» که با معنای استعاری «لب و دهان» به کار می‌رود.

استعاره بعید

چنانچه استعاره مصرحه از نوع دیریاب باشد و نتوان به سادگی ربط میان مستعار له و مستعار منه آن را درک کرد، آن را «استعاره بعید» می‌نامیم؛ مانند استعاره‌ای که در بیت زیر به کار رفته است.

در بیت بالا از سه استعاره بعید استفاده شده است. «طاووس» استعاره از «آتش»، «زاغ» استعاره از «زغال» و «گاورس» استعاره از جرقه‌های آتش است.

مثال استعاره مصرحه

اکنون که دانستید استعاره چیست و با انواع استعاره مصرحه نیز آشنا شدید، در این بخش، با مثال‌های متنوعی از این نوع استعاره در متون ادبی فارسی آشنا می‌شوید. در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، مثال‌ها و نمونه‌های بیشتری از استعاره مصرحه آموزش داده شده است.

مثال اول برای استعاره مصرحه

در بیت زیر، صفت «خرامان» به «سرو» نسبت داده شده است. با توجه به همین نکته متوجه می‌شویم که «سرو» در معنای حقیقی خود به کار نرفته است، زیرا هیچ سروی نمی‌تواند با ناز و وقار راه برود. منظور شاعر از «سرو»، «معشوق» بلندقد و زیبای اوست. در واقع، شاعر ابتدا معشوق خود را به «سرو» تشبیه کرده و سپس مشبه‌ (معشوق) را از ساختار تشبیه حذف کرده است.

کلمه مستعار (سرو) در بیت زیر همان مشبه‌به در ساختار تشبیه است.

مثال دوم برای استعاره مصرحه

«نرگس» در بیت زیر با معنای استعاری «چشم» آمده است. به این صورت که شاعر «چشم» معشوق خود را به «گل نرگس» تشبیه کرده و سپس، مشبه‌ (چشم) را حذف کرده است. آنچه باقی مانده، مشبه‌به (نرگس) است که به‌تنهایی معنای مشبه محذوف را به مخاطب نشان می‌دهد.

وجود کلمه‌های دیگری مانند چشم‌زخم و بیمار (خمار) در این بیت، معنای استعاری کلمه «نرگس» را بهتر مشخص می‌کنند.

مثال سوم برای استعاره مصرحه

بیت زیر دارای استعاره مصرحه است. هم «ماه» و هم «لُعبَت» با معنای استعاری آمده‌اند و هر دو بر «معشوق» شاعر دلالت می‌کنند. شاعر برای ساختن این استعاره، «معشوق» خود را به ماه درخشان و لعبت (بت) زیباروی تشبیه کرده و در مرحله بعد، مشبه (معشوق) را حذف کرده است.

مثال چهارم برای استعاره مصرحه

معنای اصلی کلمه «صنم»، بت است. با این حال، به نظر می‌رسد این کلمه با معنای اصلی و حقیقی خود در بیت زیر به کار نرفته است. شاعر برای «صنم» ویژگی «چهره برافروختگی» را بیان کرده است اما در دنیای واقعی، بت‌ها نمی‌توانند این ویژگی را داشته باشند. «صنم» در حقیقت استعاره مصرحه از «معشوق» شاعر است.

شاعر برای ساختن استعاره بیت زیر، «معشوق» خود را به «صنم» تشبیه کرده و سپس مشبه (معشوق) این تشبیه را حذف کرده است. «صنم» در این مثال، کلمه مستعار است و مشبه محذوف را نیز نشان می‌دهد.

مثال پنجم برای استعاره مصرحه

«لعل» نیز در بیت زیر با معنای استعاری آمده است و بر «لب و دهان» معشوق دلالت می‌کند. استعاره این بیت بر مبنای تشبیهی ساخته شده است که «لب و دهان»، مشبه و «لعل»، مشبه‌به آن بوده است. در ساختار این استعاره، مشبه‌ (لب و دهان) حذف شده است.

استعاره های پرتکرار در ادبیات فارسی

در بخش‌های قبلی به این نکته پی بردید که استعاره چیست و چگونه در آثار ادبی به کار می‌رود. بد نیست این نکته را هم بدانید که هرچند استعاره مصرحه بارها و بارها در ادبیات فارسی به کار رفته است، اما ظاهر آن تنوع زیادی ندارد. به عبارت دیگر، همیشه کلمه‌های به‌خصوصی هستند که به عنوان استعاره مصرحه به کار می‌روند و معمولاً معنای یکسانی نیز دارند. به طور مثال، «لعل» یکی از رایج‌ترین استعاره‌های مصرحه در ادبیات فارسی است که همواره با معنای استعاری «لب و دهان» معشوق زیبارو به کار می‌رود.

استعاره مصرحه و مثال‌های پرکاربرد آن در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس بررسی شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

برای اینکه به راحتی استعاره‌های رایج را تشخیص بدهید، در جدول زیر، به برخی از استعاره‌های پرتکرار ادبیات فارسی اشاره کرده و معنای حقیقی و استعاری آن‌ها را نیز مشخص کرده‌ایم. به یاد داشته باشید که تمامی استعاره‌های جدول زیر از نوع استعاره مصرحه قریب هستند.

شناخت انواع آرایه های ادبی

در بخش‌های قبلی، ضمن توضیح اینکه استعاره چیست، به این موضوع هم اشاره کردیم که در ادبیات فارسی، آرایه‌ها و صنایع ادبی گوناگونی به چشم می‌خورد. هر کدام از این آرایه‌ها ساختار و کاربردهای به‌خصوصی دارند. با این حال، نمی‌توان مرز دقیقی میان آن‌ها در نظر گرفت. به طور مثال، آرایه استعاره و آرایه تشبیه به یکدیگر مرتبط‌اند، به گونه‌ای که تشبیه زیربنای آرایه استعاره را تشکیل می‌دهد.

به همین خاطر، اگر قصد دارید استعاره و کاربردهای آن را به‌ طور کامل یاد بگیرید، خوب است با سایر آرایه‌‌های ادبی فارسی نیز آشنا باشید. به این منظور، می‌توانید به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

• فیلم آموزش رایگان آرایه‌‌های ادبی در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس

چنانچه بخواهید با ساختار صرفی و نحوی دستور زبان فارسی هم آشنا شوید یا نکته‌های مهمی را در مورد اصول نگارش فارسی بیاموزید، تهیه و مشاهده مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر را در فرادرس پیشنهاد می‌کنیم.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

استعاره مکنیه

در بخش‌های قبلی، توضیح دادیم که استعاره چیست. همچنین استعاره مصرحه و انواع آن را نیز بررسی کردیم. در این بخش، به سراغ استعاره مکنیه می‌رویم و انواع و کاربردهای آن را نشان می‌دهیم.

هرگاه مشبه‌به از ساختار تشبیه حذف شود و کلمه مشبه، بر معنای مشبه‌به محذوف دلالت کند، آن را «استعاره مکنیه» می‌نامیم. در استعاره مکنیه، کلمه مستعار همان مشبه است که به جای معنای حقیقی خود، معنای استعاری گرفته است. در استعاره مکنیه، کلمه مستعار معمولاً با کلمه‌های دیگری به نام «قرینه» به کار می‌رود. قرینه‌ها نشان می‌دهند که مستعار در معنای حقیقی خود به کار نرفته، بلکه با معنای استعاری آمده است.

استعاره مکنیه و کاربردهای آن را می‌توانید با مشاهده فیلم آموزش رایگان آرایه‌‌های ادبی در فارسی فرادرس، به طور کامل بیاموزید. لینک این آموزش کاربردی را در ادامه مشاهده می‌کنید.

در ادامه، مثالی از این نوع استعاره و ساختار آن نشان داده شده است.

انواع استعاره مکنیه

تا اینجا یاد گرفتید که استعاره چیست و چگونه به کار می‌رود. در این بخش، با انواع استعاره مکنیه آشنا می‌شوید. استعاره مکنیه دو حالت کلی و دو نوع اصلی دارد که در بخش‌های بعدی این مطلب، آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم. در فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس نیز استعاره مکنیه به طور کامل آموزش داده شده است.

اضافه استعاری

در صورتی که استعاره مکنیه به شکل ترکیب اضافی یا مضاف و مضاف‌الیه به کار برود، «اضافه استعاری» نامیده می‌شود. در ساختار اضافه استعاری، معمولاً مشبه‌ در جایگاه مضاف‌الیه قرار می‌گیرد و یکی از لوازم و متعلقات مربوط به مشبه‌به محذوف، در جایگاه مضاف می‌آید.

در این حالت، مضاف نقش کلمه قرینه را به عهده دارد. از آنجایی که اضافه استعاری کاربرد فراوانی در ادبیات فارسی دارد، برای آنکه بدانید دقیقاً استعاره چیست، باید با ساختار اضافه استعاری کاملاً آشنا باشید. ساختار اضافه استعاری در سطر زیر نشان داده شده است.

در ادامه، مثالی از اضافه استعاری را بررسی کرده و ساختار آن را توضیح می‌دهیم.

در این مثال، «ماه» به «انسان» تشبیه شده است. سپس مشبه‌به (انسان) از ساختار تشبیه حذف شده است. در مرحله بعد، مشبه (ماه) به یکی از متعلقات مشبه‌به محذوف (گیسو) اضافه شده است. در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌طور مفصل در مورد اضافه استعاری بحث کرده‌ایم:

تفاوت اضافه استعاری با اضافه تشبیهی

برای اینکه کاملاً یاد بگیرید استعاره چیست، لازم است تفاوت‌های آن با سایر آرایه‌های ادبی مانند تفاوت استعاره با تشبیه را نیز بشناسید. به یاد داشته باشید که علاوه بر استعاره‌های مکنیه، تشبیه‌ها هم ممکن است به صورت ترکیب اضافی یا مضاف و مضاف‌الیه به کار بروند. ساختار اضافه تشبیهی به این صورت است که مشبه یا مشبه‌به در جایگاه مضاف یا مضاف‌الیه قرار می‌گیرند؛ همان‌طور که در ادامه نیز نشان داده شده است.

به طور مثال، «میِ لعل» و «سرو قد» اضافه تشبیهی هستند. در ترکیب اول، «می» مشبه است و «لعل» نقش مشبه‌به را به عهده دارد. در مثال دوم نیز «سرو» مشبه‌به است و «قد» مشبه آن به شمار می‌آید.

ممکن است به نظر برسد که اضافه تشبیهی و اضافه استعاری کاملاً یکسان هستند و نمی‌توان آن‌ها را از یکدیگر تشخیص داد. با این حال، تفاوت بسیار مهمی با هم دارند که به ساختار آن‌ها مربوط می‌شود. در اضافه تشبیهی، هم مشبه و هم مشبه‌به حضور دارند و هرگز هیچ‌کدام از طرفین تشبیه حذف نمی‌‌شوند. در اضافه استعاری، همیشه مشبه‌به محذوف است و مشبه با یکی از متعلقات و لوازم مشبه‌به محذوف می‌آید.

به طور مثال، «قد سرو» اضافه تشبیهی است، زیرا هم مشبه (قد) و هم مشبه‌به (سرو) در آن حضور دارند اما «خرامیدن سرو» اضافه استعاری است، زیرا مشبه‌ (معشوق) آن حذف شده و مشبه‌به (سرو) با یکی از متعلقات مشبه‌به (خرامیدن) آمده است.

استعاره مکنیه گسترده

هرگاه استعاره مکنیه به صورت ترکیب اضافی نیامده باشد و در قالب یک کلمه، عبارت یا جمله بیان شده باشد، آن را «استعاره مکنیه گسترده» می‌نامیم. استعاره مکنیه گسترده در ادبیات فارسی، تنوع بالای دارد. مثالی از آن را در ادامه مشاهده می‌کنید.

آرایه تشخیص و جان بخشی

چنانچه مشبه‌به محذوف در استعاره مکنیه، «انسان» باشد، به آن، «آرایه تشخیص» یا «جان‌بخشی» گفته می‌شود. در واقع، هرگاه در استعاره مکنیه به یک حیوان یا غیرجاندار، ویژگی‌های انسانی نسبت داده شود، آرایه تشخیص و جان‌بخشی ساخته می‌شود. با این اوصاف، تشخیص نوعی استعاره مکنیه است اما هر استعاره مکنیه‌ای لزوماً آرایه تشخیص نیست. تشخیص یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین انواع استعاره مکنیه به شمار می‌آید. چنانچه بخواهید به طور دقیق بیاموزید که استعاره چیست و چه مصادیقی دارد، آرایه تشخیص و سازوکار آن را باید به خوبی یاد بگیرید.

در ادامه، مثالی از آرایه تشخیص را مشاهده می‌کنید.

مثال استعاره مکنیه

اکنون که آموختید استعاره چیست و با انواع آن نیز آشنا شدید، آمادگی آن را دارید که مثال‌هایی از استعاره مکنیه را نیز بیاموزید. در این بخش، نمونه‌هایی از استعاره‌های مکنیه را در ادبیات فارسی بررسی می‌کنیم و ساختار آن‌ها را توضیح می‌دهیم. در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس نیز مثال‌های دیگری از استعاره مکنیه و کاربرد آن بررسی شده است.

مثال اول برای استعاره مکنیه

در بیت زیر، از اضافه استعاری «دستِ زمین» استفاده شده است. در واقع، «زمین» به انسان تشبیه شده و سپس، مشبه‌به (انسان) از ساختار تشبیه حذف شده است. «دست داشتن» و «قرار دادن مشک در دل بیجاده» ویژگی‌ها و رفتارهای انسانی به شمار می‌آیند. این استعاره از نوع تشخیص است.

مثال دوم برای استعاره مکنیه

«خنده خورشید» نیز در مثال زیر، اضافه استعاری و تشخیص است. انسان تنها موجودی است که می‌تواند بخندد. در این اضافه استعاری، مشبه در جایگاه مضاف‌الیه (خورشید) آمده و یکی از متعلقات مشبه‌به محذوف (خنده) در جایگاه مضاف قرار گرفته است.

مثال سوم برای استعاره مکنیه

در بیت زیر، شاعر «بلبل» و «سار» را با معنای استعاری آورده است. در عالم واقع، نه «بلبل» و نه «سار» نمی‌توانند با یکدیگر صحبت کنند. در این بیت، شاعر این دو پرنده را به انسان تشبیه کرده و بعد از حذف مشبه‌به (انسان) آن‌ها را به صورت استعاره مکنیه گسترده به کار برده است.

مثال چهارم برای استعاره مکنیه

مخاطب با خواندن بیت زیر، به سرعت متوجه می‌شود که «بادام» با معنای حقیقی خود نیامده است. در واقع، شاعر «بادام» را به انسان یا حیوانی تشبیه کرده است که می‌تواند دهان خود را باز کند. در مرحله بعد، مشبه‌به (انسان یا حیوان) را از ساختار تشبیه حذف کرده و استعاره مکنیه زیر را ساخته است.

مثال پنجم برای استعاره مکنیه

در این بیت، شاعر با به کار بردن کلمه «سبزه» در واقع، به معنای استعاری آن اشاره کرده است. «سبزه» به انسانی تشبیه شده است که می‌تواند از دیگران حمایت کند و سر خود را به سمت بالا بگیرد. این نوع استعاره، از نوع استعاره مکنیه گسترده است و آرایه تشخیص نیز به شمار می‌آید.

روش تشخیص استعاره

در بخش‌های قبلی، توضیح دادیم که استعاره چیست و چه انواعی دارد. به این نکته هم اشاره کردیم که استعاره بر مبنای تشبیه ساخته می‌شود. از آنجایی که استعاره و ساختار آن شباهت‌های زیادی به آرایه‌های دیگری مانند تشبیه، آرایه مجاز و... دارد، گاهی تشخیص آن از آرایه‌های دیگر دشوار می‌شود. همچنین ممکن است در برخی مواقع، شناسایی انواع استعاره‌ها از یکدیگر کار آسانی نباشد.

برای اینکه بتوانید به راحتی، استعاره را از سایر آرایه‌های ادبی تشخیص بدهید و انواع آن را نیز شناسایی کنید، کافی است به نکته‌های مطرح شده در این بخش توجه کنید. البته مشاهده فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس نیز در این مورد برایتان سودمند خواهد بود. لینک این فیلم آموزشی در ادامه نشان داده شده است.

تشبیه پنهان

در دل هر استعاره‌ای، اعم از استعاره مصرحه و مکنیه، تشبیه پنهانی قرار دارد که با توجه آن، استعاره مورد نظر و معنای آن را بهتر متوجه می‌شوید. البته توجه داشته باشید که اگر تشبیه به صورت آشکار به کار رفته باشد و مشبه و مشبه‌به آن هر دو در تشبیه آمده باشند، دیگر نمی‌توان آن را استعاره دانست. برای درک بهتر این نکته، به مثال زیر دقت کنید.

توجه به معنای استعاری

در آرایه استعاره، کلمه مستعار به جای اینکه با معنای حقیقی خود به کار برود، با معنای استعاری می‌آید. به همین خاطر، یکی از راه‌های تشخیص استعاره این است که کلمه‌های بیت یا جمله را به لحاظ داشتن معنای حقیقی یا استعاری بررسی کنید. اگر کلمه‌ای در غیر معنای حقیقی خود به کار رفته بود، به این معناست که در آن جمله یا بیت از آرایه استعاره استفاده شده است.

برای روشن‌تر شدن این نکته، به مثال زیر توجه کنید.

منادا و ویژگی‌های انسانی

هرگاه شاعر یا نویسنده‌ای در کلام خود ویژگی‌ها و رفتارهای انسانی را به موجودی غیرزنده یا یک حیوان منسوب کند، در آن بیت از آرایه استعاره مکنیه و تشخیص استفاده شده است. همچنین اگر حیوان یا موجود غیرزنده را مورد خطاب قرار بدهد یا آن را به صورت منادا بیاورد، به این معناست که آرایه استعاره مکنیه و جان‌بخشی را به کار برده است. این نکته در مثال زیر به خوبی نشان داده شده است.

در بیت بالا، شاعر به گفت‌گو با «ابر» گرینده پرداخته و به او توصیه می‌کند که گریه کردن را از چشمان خودش بیاموزد. می‌دانیم که در دنیای واقعی، نمی‌توان با هیچ ابری گفت‌و‌گو کرد. بنابراین، نتیجه می‌گیریم که شاعر «ابر» گرینده را با معنای استعاری به کار برده و در حقیقت، آرایه تشخیص و استعاره مکنیه را در این بیت به وجود آورده است.

البته در مورد استعاره مصرحه هم می‌توان از این نکته استفاده کرد؛ مانند آنچه که در مثال زیر نشان داده شده است.

در این بیت نیز برخی از رفتارهای انسانی، مانند «میل داشتن»، «همدم شدن» و «یاد کردن» از دیگران به «سرو» نسبت داده شده است. البته که سرو نمی‌تواند چنین رفتارهایی داشته باشد. با این اوصاف، نتیجه می‌گیریم که «سرو» با معنای استعاری آمده است. «سرو» در حقیقت استعاره مصرحه از «معشوق» شاعر است.

یادگیری استعاره و تشبیه با فرادرس

در بخش‌های قبلی، نشان دادیم که استعاره چیست و به نکته‌هایی اشاره کردیم که به کمک آن‌ها می‌توانید آرایه استعاره را به آسانی تشخیص بدهید. با این وجود، برای اینکه در شناسایی استعاره از سایر آرایه‌های ادبی دچار مشکل نشوید، لازم است با آرایه‌های ادبی دیگر نیز تا حدودی آشنا باشید. به طور مثال، زمانی می‌توانید استعاره را از تشبیه تشخیص بدهید که علاوه بر استعاره، تشبیه را هم به طور کامل بشناسید.

در این مورد، مشاهده فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس برایتان مفید خواهد بود.

• فیلم آموزش رایگان آرایه‌‌های ادبی در فارسی فرادرس
• فیلم آموزش درس فارسی پایه هشتم فرادرس
• فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
• فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس

نکته دیگر اینکه شناخت ساختار دستوری زبان فارسی نیز در شناسایی بهتر آرایه‌های ادبی، به ویژه استعاره، نقش مهمی دارد. به همین دلیل، توصیه می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید. در این فیلم‌های آموزشی، ده‌ها نکته کاربردی در زمینه دستور زبان فارسی آموزش داده شده است.

• مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

ارتباط استعاره و مجاز

تا اینجا آموختید که استعاره چیست و از چه ویژگی‌هایی برخوردار است. با این وجود، ممکن است گاهی در تشخیص آن از سایر آرایه‌های ادبی، به‌ویژه مجاز، دچار مشکل شوید. در واقع، از میان تمام آرایه‌های ادبی فارسی، مجاز بیشترین شباهت را به استعاره دارد و همین موضوع باعث می‌شود تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار باشد. در این بخش، ابتدا آرایه مجاز و ساختار آن را توضیح می‌دهیم، سپس ارتباط آن را با آرایه استعاره مشخص می‌کنیم.

آرایه مجاز به این صورت است که شاعر یا نویسنده، کلمه‌ای را در غیر معنای اصلی و همراه با معنای مجازی به کار ببرد. به طوری که بین معنای حقیقی کلمه و معنای مجازی آن ارتباطی وجود داشته باشد. به ارتباط میان معنای حقیقی و مجازی، «علاقه» گفته می‌شود. علاقه‌ها انواع مختلفی دارند؛ از جمله: علاقه کل به جزء، جزء به کل، محلیه، حالیه، لازمیت، علیّت و... .

معمولاً در کنار آرایه مجاز، از کلمه‌ یا کلمه‌هایی استفاده می‌شود که نشان می‌دهند در آن جمله یا بیت، از معنای مجازی استفاده شده است، نه معنای حقیقی. این دسته از کلمه‌ها، «قرینه» نام دارند. در مثال زیر، مجاز و ساختار آن نشان داده شده است.

در بیت بالا، «وحی» با معنای مجازی «قرآن» آمده است. وجود کلمه «تأویل» به عنوان قرینه، به تشخیص این نکته کمک می‌کند، زیرا «قرآن» است که می‌توان آن را تأویل کرد، نه وحی. علاقه این مجاز از نوع علیّت است.

با توجه به نکته‌های بالا، می‌توان به شباهت‌هایی میان آرایه مجاز و استعاره اشاره کرد. هم در مجاز و هم در استعاره، کلمات با معنای حقیقی خود به کار نمی‌‌روند. از سوی دیگر، در استعاره هم مانند مجاز، میان معنای حقیقی و غیرحقیقی کلمه، نوعی ارتباط وجود دارد. در واقع، استعاره نوعی مجاز است با علاقه شباهت. به عبارت دیگر، هر استعاره‌ای، مجاز هم هست اما هر مجازی، لزوماً استعاره نیست.

سؤالات متداول

در بخش‌های قبل، یاد گرفتیم که استعاره چیست و چه نمونه‌هایی در ادبیات فارسی دارد. در این بخش، سؤالات متداولی را بررسی می‌کنیم که در مورد استعاره‌ها مطرح شده‌اند. همچنین به هر کدام از سؤال‌ها در همین بخش پاسخ می‌دهیم. برای یادگیری نکته‌های بیشتر در مورد استعاره و انواع آن، توصیه می‌کنیم به فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی در ادامه قرار داده شده است.

استعاره چه فرقی با تشبیه دارد؟

در تشبیه، هم مشبه و مشبه‌به حتماً حضور دارند و نمی‌توان آن‌ها را حذف کرد، اما در ساختار استعاره، یا مشبه و یا مشبه‌به حذف می‌شود.

استعاره چه فرقی با مجاز دارد؟

استعاره یکی از انواع مجاز به شمار می‌آید. به عبارت دیگر، هر استعاره‌ای، مجاز هم هست اما هر مجازی، لزوماً استعاره نیست.

آیا ادات تشبیه و وجه شبه نیز از ساختار استعاره حذف می‌شوند؟

ادات تشبیه همیشه از ساختار استعاره حذف می‌شود اما وجه شبه ممکن است به اشکال گوناگون در کنار کلمه مستعار به کار برود. در این حالت، به وجه شبه، «جامع» گفته می‌شود.

تمرین استعاره

اینکه استعاره چیست و چه انواعی دارد، در بخش‌های پیشین این مطلب بررسی شد. در بخش پیش رو، تمرین‌هایی برای یادگیری بهتر این مبحث در اختیارتان قرار می‌گیرد. تمرین‌های این بخش، شامل دو قسمت است و هر قسمت نیز ۱۰ سؤال دارد. نحوه پاسخ‌گویی به سؤال‌های هر قسمت در ادامه توضیح داده شده است.

بخش اول تمرین استعاره

سؤالات این بخش به صورت چهارگزینه‌ای طراحی شده‌اند. برای پاسخگویی به آن‌ها باید صورت هر سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه صحیح را علامت بزنید. در صورتی که بخواهید از درستی پاسخ خود مطمئن شوید، لازم است روی گزینه «مشاهده» جواب که در زیر هر سؤال قرار داد، کلیک کنید. در کنار هر کدام از سؤال‌ها، گزینه «شرح پاسخ» هم قرار گرفته است که با کلیک روی آن، پاسخ تشریحی هر سؤال نشان داده می‌شود.

بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نمایش داده می‌شود. با کلیک روی این گزینه می‌توانید تعداد امتیازهای دریافتی خود را در آزمون مشاهده کنید.

جمع بندی

در این مطلب از مجله فرادرس، به سراغ استعاره‌ها رفتیم و نشان دادیم که اصولاً استعاره چیست و چه انواعی دارد. همچنین کاربردهای آن را با کمک مثال‌های متعدد نشان دادیم. در ادامه، به روش‌هایی برای تشخیص راحت‌تر استعاره‌ها اشاره کردیم و ارتباط این آرایه را با آرایه مجاز بررسی کردیم. در بخش بعد، به برخی از سؤال‌های مرتبط با این مبحث پاسخ دادیم. در نهایت، آزمونی برای یادگیری بهتر استعاره‌ها و مرور نکته‌های این مطلب، به مخاطبان ارائه کردیم.