فرادرسمنصوب و مجزوم چیست؟ – توضیح + مثال و تمرین
منصوب و مجزوم از جمله شکل‌هایی است که فعل مضارع می‌تواند در زبان عربی بپذیرد. فعل مضارع از جمله افعال معرب است که در حالت عادی مرفوع محسوب می‌شود، اما با ورود برخی کلمات می‌توان آن را به فعل منصوب یا مجزوم تبدیل کرد. در این نوشته قصد داریم دو مبحث منصوب در عربی و مجزوم در عربی را به صورت مجزا و با ذکر مثال بررسی کنیم. با استفاده از تمرین‌های انتهایی متن نیز می‌توانیم میزان درک‌مان از این مطلب را بسنجیم.
منصوب چیست؟
منظور از منصوب در زبان عربی، اسامی و افعالی است که به خاطر نقش‌شان در جمله علامت فتحه بپذیرند. این علامت فتحه می‌تواند به صورت فرعی باشد (مثلا در مثنی و جمع) یا به شکل نیابتی در جمله ظاهر شود. در مطلب منصوبات در عربی، انواع نقش‌هایی که اعراب اسم‌ها را منصوب می‌کنند بررسی کردیم. در این نوشته قصد داریم فعل مضارع را در حالت نصب آن بررسی کنیم.
مجزوم چیست؟
منظور از مجزوم، فعل مضارعی است که همراه با حروف جازمه بیاید. این نوع حروف باعث می‌شوند تا تغییراتی در انتهای فعل صورت بگیرد و شکل آن را از حالت مرفوع به مجزوم تغییر دهد. برخی از حروف جازمه تنها روی یک فعل تاثیر می‌گذارند. مانند: لم، لما، ل‍ِ امر غايب و لای نهی. برخی از حروف جازمه، همانند ادوات شرط، روی دو فعل تاثیر می‌گذارند. در ادامه این حروف و نحوه تاثیر آنها بر فعل مضارع را به تفکیک مورد مطالعه قرار می‌دهیم.
فعل مضارع مرفوع، منصوب و مجزوم
برای بیان انجام گرفتن کاری در زمان حال یا آینده در زبان عربی، باید به سراغ فعل مضارع برویم. فعل مضارع با استفاده از مصدر عربی فعل و بردن آنها به وزن فعل مضارع ساخته می‌شود. برای درک بهتر به جدول فعل مضارع که در ادامه آمده توجه کنید.
| جدول وزن فعل مضارع و صرف آن در ۱۴ صیغه | |
| وزن | فعل |
| یفعلُ | یکتبُ |
| یفعلان | یکتبان |
| یفعلون | یکتبون |
| تفعلُ | تکتبُ |
| تفعلان | تکتبان |
| یفعلنَ | یکتبن |
| تفعلُ | تکتبُ |
| تفعلان | تکتبان |
| تفعلون | تکتبون |
| تفعلین | تکتبین |
| تفعلان | تکتبان |
| تفعلنَ | تکتبن |
| أفعلُ | أکتبُ |
| نفعلُ | نکتبُ |
فعل مضارع در حالت عادی معرب است و به عنوان یک کلمه مرفوع شناخته می‌شود. اعراب عربی رفع در صیغه‌های ۱-۴-۷-۱۳-۱۴ با استفاده از حرف ضمه نمایش داده می‌شود. در سایر صیغه‌ها با استفاده از نون عوض رفع، اعراب فرعی مرفوع در فعل مضارع ساخته می‌شود. دو صیغه للغائبات و للمخاطبات مبنی هستند و محلا مرفوع.
با وارد شدن حروف ناصبه بر سر فعل مضارع می‌توانیم از آنها فعل منصوب بسازیم. همچنین با استفاده از حروف جازمه قبل از فعل مضارع این امکان را داریم که این افعال را مجزوم کنیم. در ادامه افعال مضارع در حالت منصوب و مجرور را به تفکیک بررسی و مطالعه می‌کنیم.
فعل مضارع منصوب
فرض کنید در موقعیتی قرار گرفته‌ایم و می‌خواهیم از جمله «می‌خواهم که این کتاب را حتما بخوانند.» استفاده کنیم. ساخت بخش اول جمله یعنی «می‌خواهم» راحت است و می‌توانیم آن را به استفاده از فعل «أریدُ» بسازیم. اما برای مابقی جمله باید چه کاری انجام بدهیم؟ در این مواقع پای حروف ناصبه و ساخت فعل مضارع منصوب به زبان عربی باز می‌شود.
حروف ناصبه عربی حروفی هستند که بر سر فعل مضارع وارد می‌شوند و آن را منصوب می‌کنند. پر کاربردترین حروف ناصبه در زبان عربی شامل موارد زیر می‌شود:
أن - لن - کَیْ - حتی - ل‍ِ
مهم‌ترین تغییراتی که این حروف ایجاد می‌کنند این است که اعراب افعال مضارع را از حالت مرفوع به منصوب تبدیل می‌کنند. منصوب شدن در افعالی که صیغه مفرد دارند با استفاده از فتحه در انتهای فعل انجام می‌شود. اما در صیغه‌های جمع مضارع با حذف نون عوض رفع، فعل از حالت مرفوع به حالت منصوب در می‌آیند. برای درک بهتر به جدول صرف فعل مضارع که در ادامه آمده توجه کنید.
| جدول ضرف فعل مضارع مرفوع و منصوب | |
| فعل مضارع مرفوع | فعل مضارع منصوب |
| یکتبُ | أن یکتبَ |
| َیکتبان | أن یکتبا |
| یکتبون | أن یکتبوا |
| تکتبُ | أن تکتبَ |
| تکتبان | أن تکتبا |
| یکتبن | أن یکتبن |
| تکتب | أن تکتبَ |
| تکتبان | أن تکتبا |
| تکتبون | أن تکتبوا |
| تکتبین | أن تکتبی |
| تکتبان | أن تکتبا |
| تکتبن | أن تکتبن |
| أکتبُ | أن أکتبَ |
| نکتبُ | أن نکتبَ |
حرف ناصبه أن
یکی از مهم‌ترین بخش‌های مبحث منصوب و مجزوم در عربی، بررسی حروف ناصبه است. حرف أن یکی از آنها به حساب می‌آید. در زبان عربی تعداد کلماتی که شبیه حرف ناصبه «أن» باشد، زیاد است. از این رو باید به علامت‌گذاری کلمات «إنَّ، أنَّ، إن و أن» توجه داشته باشیم.
در صورتی که در جمله نوشته شده اعراب‌های لازم وجود نداشته باشد، با به خاطر سپردن موارد زیر می‌توانیم در مورد نوع کلمه «أن» در جمله تصمیم بگیریم. مواردی مثل:
- هرگاه جمله خبری باشد و اطلاعاتی را به مخاطب برساند، ابتدای آن جمله با إنَّ شروع می‌شود. در صورتی که این جمله خبری در اواسط جمله باشد باید أنَّ را به کار برد.
- هرگاه جمله همراه با افعال حاوی امید، آرزو نگرانی و تقاضا باشد باید از فرمول أن + مضارع منصوب استفاده کنیم.
- در صورتی که بر حرف نون انتهای أنّ تشدید ببینیم باید بلافاصله بعد از آنها از اسم استفاده کنیم، چراکه از ادوات ناصبه نیستند.
حرف «أن» از جمله پرکاربردترین حروف ناصبه در زبان عربی است. به این حرف ناصبه «أن مصدریه» هم میگویند. با وارد شدن این حرف بر سر فعل مضارع آن را به یک فعل منصوب تبدیل می‌کند. به مثال زیر توجه کنید.
یَجِبُ أن نَنْتَظِرَ صدیقَنا.
باید که منتظر دوست‌مان باشیم.
(در این مثال با وارد شدن حرف أن به فعل «ننتظر»، آن را منصوب و شکل جمله را از حالت ساده به حالت مرکب در آورده است.)
أطلُبُ مِنکَ أن لا / ألَّا تَرجَعْ إلی المَبْني.
از تو خواهش می‌کنم که به ساختمان بازنگردی.
حرف ناصبه لَن
از جمله حروف ناصبه که هم شکل آن را تغییر می‌دهد و هم در معنای آن تاثیر می‌گذارد، حرف ناصبه لن است. هرگاه حرف لن بر سر فعل مضارع وارد شود، معنای آن را به مستقبل منفی یا آینده منفی تبدیل می‌کند. به مثال‌های زیر توجه کنید.
لن یَعیشَ المُسلِمونَ معَ الکُفرِ.
مسلمانان با کفر زندگی نخواهند کرد.
(در این مثال، از آنجا که فعل در ابتدای جمله آمده به شکل مفرد به کار رفته است.)
لَنْ نَنْساهُم أبداً.
آنها را هرگز فراموش نخواهیم کرد.
لَن أطلُبَ مِنکُم أن تَرجَعوا إلی بیوتِکُمْ.
از شما نمی‌خواهم که به خانه‌هایتان بازگردید.
خیلی مفید بود ممنون