تراریخته چیست، محصولات تراریخته را بخوریم یا نخوریم؟

در دنیای امروز، شاهد شکل‌گیری یک دوقطبی قدرتمند در سبک زندگی نوع بشر هستیم. یکی از این دو قطب، به سمت زندگی صنعتی متمایل است. مصرف انواع ترکیبات شیمیایی مصنوعی،‌ در قالب مواد خوراکی، پوشاکی و تزئینی و همچنین ایجاد تغییرات هرچه سریعتر در محیط، به منظور افزایش سطح رفاه انسان، ویژگی‌های کلیدی این نگرش هستند. اما قطب دیگر، بسیاری از این تغییرات را خطرناک می‌داند و سبک زندگی را به سمت کاربرد هرچه بیشتر مواد طبیعی و ارگانیک سوق می‌دهد. یکی از موارد اختلاف این دو نوع نگرش، مصرف محصولات تراریخته یا عدم استفاده از آن‌هاست که به ویژه در سال‌های اخیر، به یکی از موضوعات چالش‌برانگیز حوزه‌های زیست‌شناسی، کشاورزی و پزشکی تبدیل شده است.

در این نوشتار، به بررسی برخی از پاسخ‌های سازمان بهداشت جهانی به نگرانی‌های عمومی درباره موجودات و محصولات تراریخته می‌پردازیم و فواید و مشکلات احتمالی ناشی از مصرف آن‌ها و روش حل این مشکلات را بررسی می‌کنیم. مرور قوانین بین المللی و ملی حاکم در حوزه محصولات تراریخته، موضوع دیگری است که در این مقاله به آن پرداخته می‌شود.

تراریخته چیست؟

اصطلاح «موجودات تراریخته ژنتیکی» (Genetically Modified Organisms) که به اختصار، GMO خوانده می‌شود، معرف هر موجود زنده‌ای است که ماده ژنتیکی (ژنوم) آن با روش‌های «غیر طبیعی» تغییر کرده است. منظور از «غیر طبیعی»،‌ روش‌هایی مانند آمیزش و نوترکیبی در اثر فرایندهایی مثل گامت‌زایی است. امروزه، خانواده بزرگ GMO دربرگیرنده انواع مختلفی از گیاهان، جانوران و میکروب‌هاست.

فیلم آموزش زیست شناسی – پایه دوازدهم رشته تجربی – بخش یکم در فرادرس

کلیک کنید

فرایند تغییر در ژنوم جانداران، «زیست-فناوری نوین»، یا «ژن-فناوری» نام دارد و گاهی به آن «فناوری DNA نوترکیب» یا «مهندسی ژنتیک» نیز گفته می‌شود. به کمک این فناوری، می‌توان ژن‌های مورد نظر را بدون نیاز به آمیزش و بدون محدودیت‌های بین گونه‌ای، از موجودی به موجود دیگر منتقل کرد. مواد غذایی حاصل از موجودات GMO، غذاهای GM نامیده می‌شوند.

محصولات تراریخته چرا تولید می‌شوند؟

غذاهای GM مزیت‌های قابل توجهی، هم برای تولیدکننده و هم برای مصرف‌کننده، دارند. این امر، دلیل اصلی تولید و گسترش روزافزون آن‌هاست. این مزیت‌ها، ‌دربرگیرنده «قیمت کمتر» و «فایده بیشتر (از نظر زمان ماندگاری و ارزش غذایی محصول)» یا هردوی آن‌ها هستند. در ابتدا، توسعه‌دهندگان بذرهای GM می‌خواستند که محصولات آن‌ها توسط کشاورزان، مورد استقبال قرار گیرد. بنابراین، بر روی ویژگی‌هایی متمرکز شدند که به طور مستقیم، به این گروه از تولیدکنندگان، منفعت می رسانند.

فیلم آموزش اصلاح نباتات – جامع و با مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

یکی از حوزه‌های پرطرفدار در زمینه موجودات GM، افزایش سطح مقاومت گیاهان زراعی است. این مقاومت، به نوبه خود، در موضوعات گوناگونی تعریف می شود که برخی از آن‌ها عبارتند از:

• مقاومت به شرایط محیطی (تنش شوری)
• مقاومت به بیماری‌های گیاهی ناشی از حشرات و ویروس‌ها
• مقاومت به آفت‌کش‌ها

محصولات تراریخته و مقاومت به حشرات و ویروس‌ها

مقاومت به حشرات، با درج یک ژن اضافی در گیاه خوراکی به دست می‌آید. این ژن از باکتری باسیلوس تورنجیِنسیز (Bacillus thuringiensis | Bt) گرفته می‌شود و رمزکننده سمی است که امروزه به عنوان یک حشره‌کش رایج به کار می‌رود و بی‌خطر بودن آن برای انسان، به اثبات رسیده است. طبق گزارش‌ها گیاهان زراعی GM که این ژن را در ژنوم خود، جای داده‌اند، در شرایط خاص، به ویژه در هنگام حمله‌های شدید آفات، به حشره‌کش کمتری در مقایسه با گیاهان دیگر، نیاز دارند.

مقاومت ویروسی نیز به روش مشابهی به دست می‌آید. در این حالت، ژن مقاومت، از ویروسی جداسازی می‌شود که خود، یک عامل بیماریزای گیاهی است اما درج یکی از ژن‌های آن در ژنوم گیاه، منجر به افزایش مقاومت گیاه به بیماری‌های ویروسی و افزایش میزان تولید محصول خواهد شد.

محصولات تراریخته و مقاومت به آفت کش‌ها

مقاومت به آفت‌کش‌ها، با درج ژن عامل این مقاومت، در ژنوم گیاه، به دست می‌آید. این ژن از یک باکتری مشتق می‌شود و گیاهان حاوی آن، به انواعی از آفت‌کش‌ها مقاوم خواهند شد. این امر به ویژه هنگامی اهمیت می‌یابد که تراکم علف‌های هرز در مزرعه،‌ بالاست.

تراریخته یا ارگانیک؟

به طور کلی، غذاهایی که به روش‌های سنتی به دست می‌آیند، «ایمن» در نظر گرفته می‌شوند، چراکه بی‌خطر بودن آن‌ها در طول تاریخ، به اثبات رسیده است. سال‌ها پیش از آن‌که ژن-فناوری،‌ روش‌های نوین تغییر ژنوم را به دنیا عرضه کند، بشر به کمک روش‌های سنتی اصلاح نژاد، سرگرم ایجاد تغییراتی در محتوای ژنوم موجوداتی مثل گاو و گوسفند و بز بود. این تغییرات، منجر به تقویت یا تضعیف ویژگی‌های مورد نظر در جاندار می‌شوند. دامداران و کشاورزان، ‌هنوز هم این کار را انجام می‌دهند.

در هر کشور، سازمان‌های مرتبط با استانداردهای غذایی، مسئول ارزیابی ایمنی چنین خوراکی‌هایی هستند که به روش سنتی، از واریته‌های جدید حیوانی و گیاهی، به دست آمده‌اند. از اینجا به بعد،‌ این محصولات را «سنتی» می نامیم. از آنجا که شواهد تاریخی بسیاری، ایمن بودن محصولات سنتی را اثبات می‌کند، معمولا، سنجش خوراکی‌های جدیدی از این دست، با کمی خوش‌بینی و پیش‌فرض‌های مثبت، انجام می‌شود.

در مقابل، نوعی سخت‌گیری و بدبینی عمومی در مورد محصولات و موجودات GM وجود دارد و همین امر، موجب شده است تا تقریبا در همه کشورها، ساز و کارهای دقیق و موشکافانه‌ای برای سنجش ایمنی این محصولات ایجاد و هر گونه خطر و ضرر احتمالی آن‌ها برای انسان و محیط زیست، به دقت، ارزیابی شود. از آنجا که چنین ارزیابی‌هایی در مورد محصولات سنتی رایج، انجام نمی‌شود،‌ در شرایط فعلی، روند ورود این محصولات به بازار، بسیار ساده‌تر از محصولات تراریخته است.

ارزیابی ایمنی زیستی محصولات تراریخته چگونه انجام می‌شود؟

دپارتمان ایمنی غذا (فائو)، وابسته به «سازمان بهداشت جهانی» (World Health Organization | WHO) به کشورها کمک می‌کند تا مواد غذایی را که ایمنی آن‌ها می بایست مورد ارزیابی قرار گیرد، شناسایی و روش‌های مناسب برای این ارزیابی را اتخاذ کنند. فهرست مواد غذایی و روش‌های پیشنهادی این سازمان در قالب دستورالعمل‌های «قوانین غذا» (عبارت لاتین: Codex Alimentarius) جمع‌آوری شده است. به طور معمول، در سنجش ایمنی زیستی محصولات تراریخته بر روی موارد زیر، تمرکز می‌شود:

• اثرات مستقیم محصول بر روی سلامت انسان (بررسی سمیت محصول)
• احتمال برانگیختن واکنش آلرژیک در انسان (حساسیت‌زایی محصول)
• اجزایی از محصول که تصور می‌شود دارای ویژگی‌های تغذیه‌ای یا سمی خاصی هستند
• پایداری ژن درج شده در ژنوم، در طی فرایندهایی مثل تقسیم سلولی
• اثرات تغذیه‌ای مرتبط با اصلاح ژنتیکی
• هرگونه اثرات ناخواسته ناشی از درج ژن اضافی

محصولات تراریخته مفید هستند یا مضر؟

اگرچه از نظر تئوری، موارد متعددی برای بحث در مورد تراریخته‌ها وجود دارد،‌ اما در عمل، می‌توان نگرانی‌ها را در سه گروه عمده، جای داد. این گروه‌ها عبارتند از:

• احتمال واکنش آلرژیک (حساسیت‌زایی)
• انتقال ژن به سلول‌های دیگر
• تجاوز ژن به طبیعت

حساسیت زایی محصولات تراریخته

به عنوان یک اصل، انتقال ژن از یک موجود حساسیت‌زا، به یک موجود غیر حساسیت‌زا، ممنوع است، مگر این که ثابت شود پروتئین رمزشده توسط آن ژن، عامل حساسیت نیست. آزمایش‌های مرتبط با حساسیت‌زایی، بر روی هیچ یک از محصولات سنتی انجام نمی‌شود. در مقابل،‌ پروتوکل‌های دقیقی برای سنجش حساسیت محصولات GM وجود دارد که از سوی «سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل» (FAO) و WHO تدوین شده است. با توجه به این آزمایش‌ها تا کنون هیچ موردی از حساسیت‌زایی محصولات تراریخته موجود در بازار، گزارش نشده است.

انتقال ژن به سلول‌های دیگر

انتقال ژن از محصولات GM به سلول‌های بدن یا باکتری‌های مقیم مجرای گوارشی، نگرانی دیگری است که باید به آن پاسخ داده شود. اهمیت این موضوع، به ویژه، هنگامی روشن‌تر می‌شود که بدانیم در فرایند تولید بسیاری از موجودات GM، از ژن‌های مقاومت آنتی‌بیوتیکی به عنوان مارکر یا نشانگر استفاده می‌شود.

فیلم آموزش اصلاح نباتات – جامع و با مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

مارکر، ژنی است که همراه با ژن‌های مورد نظر، به موجود میزبان، منتقل می‌شود و معمولا بلافاصله پروتئینی را رمز می‌کند که موجب ایجاد یک صفت قابل اندازه‌گیری در سلول خواهد شد. استفاده از مارکرها، یک امر متداول در مهندسی ژنتیک است و به پژوهشگران اجازه می‌دهد تا از درستی انجام فرایند تراریختی، اطمینان حاصل کنند.

اگرچه احتمال انتقال ژن از محصولات تراریخته به سلول‌های دیگر، پایین است، اما نگرانی از وقوع آن، موجب شده است تا بسیاری از تولیدکنندگان این محصولات، به روش‌های عاری از مارکر آنتی‌بیوتیکی روی بیاورند.

تجاوز ژن به طبیعت

این نگرانی، بیشتر در مورد گیاهان تراریخته وجود دارد و بیشتر به این موضوع می‌پردازد که ژن‌های اضافی درج شده در یک گیاه تراریخته، چقدر شانس مهاجرت به یک گونه گیاهی دیگر را دارند. این پدیده، «تجاوز» (Outcrossing) نام دارد. موضوع دیگری که در این حوزه، مورد بحث قرار می‌گیرد، نگرانی ناشی از مخلوط شدن بذر گیاهان طبیعی با گیاهان تراریخته است. هر دوی این موارد، به طور غیر مستقیم بر ایمنی و سلامت مواد غذایی، تاثیرگذار هستند.

طبق برخی از گزارش‌ها، در مناطقی که گیاهان تراریخته، به عنوان خوراک دام یا برای مصارف صنعتی، به کار گرفته می‌شدند، سطوح پایین اما حائز اهمیتی از آن‌ها در محصولات زراعی مورد استفاده انسان نیز یافت شده است. برای رفع نگرانی‌های ناشی از تجاوز ژن‌های تراریخته به طبیعت، بسیاری از کشورها تدابیری را در پیش گرفته‌اند که از مخلوط شدن بذر این گیاهان با بذرهای طبیعی، جلوگیری کنند. یکی از این روش‌ها، جداسازی زمین‌های کشت گیاهان تراریخته، از دیگر محصولات کشاورزی است.

محصولات تراریخته و ایمنی زیستی

ارزیابی ریسک محیطی محصولات تراریخته، هم موارد پیرامون محصولات GM را دربرمی‌گیرد و هم محیطی که بالقوه، پذیرنده آن خواهد بود. این ارزیابی‌ها شامل بررسی ویژگی‌های موجود تراریخته و اثرات و پایداری آن در محیط است و همزمان، ویژگی‌های زیست-بومی محیطی که قرار است موجود تراریخته، در آن رشد کند را نیز تحلیل می‌کند. موضوع دیگری که در این ارزیابی‌ها سنجیده می شود، اثرات ناخواسته‌ی ناشی از درج ژن‌های اضافی در موجود GM است.

هرچند جنبه‌های ایمنی زیستی محصولات تراریخته، با توجه به شرایط محلی، بسیار متغیر است، اما عمده مسائل نگران‌کننده در مورد اثر موجودات و محصولات تراریخته بر محیط زیست عبارتند از:

• فرار موجود تراریخته از بند حفاظ‌های امنیتی و انتقال ژن‌های مهندسی شده به جمعیت‌های میکروبی، گیاهی و جانوری تیپ وحشی (طبیعی)
• ماندگاری ژن‌های دستکاری شده، پس از برداشت موجود تراریخته
• حساسیت موجودات غیر هدف (مثل حشراتی که آفت نیستند) به محصول نهایی ژن مهندسی شده
• پایداری ژن
• کاهش طیف گیاهان دیگر و از بین رفتن تنوع زیستی
• افزایش کاربرد مواد شیمیایی در کشاورزی

هر موجود تراریخته، دارای ژن یا مجموعه‌ای از ژن‌های جدید است که هریک، به روشی متفاوت، در جایگاه منحصر به فردی از ژنوم درج شده‌اند. بنابراین، روشن است که ایمنی و سالم بودن هریک از محصولات غذایی تراریخته، باید به طور موردی، بررسی شود و امکان اعلام یک نظر واحد،‌ در مورد همه این محصولات، وجود ندارد.

کلیه محصولات تراریخته‌ای که امروزه در بازارهای بین‌المللی داد و ستد می‌شوند، مراحل ارزیابی ایمنی زیستی را پشت سر گذاشته‌اند و - طبق علم امروز - هیچ خطری برای سلامت انسان ندارند. علاوه بر این، هیچ گزارشی مبنی بر بروز علائم بالینی در جمعیت‌های انسانی مصرف‌کننده این محصولات، منتشر نشده است. با این وجود، اصول «قوانین غذایی» صادر شده از طرف سازمان بهداشت جهانی، باید همواره مورد توجه باشد و در صورت لزوم، حتی‌ پس از فروش محصولات تراریخته نیز نظارت مناسب، صورت گیرد تا اطمینان لازم از ایمن و سالم بودن محصولات GM به دست آید.

محصولات تراریخته و اهمیت ضوابط ایمنی زیستی

روش عمل دولت‌ها در تنظیم محصولات تراریخته، متفاوت است. در برخی از کشورها هنوز ساز و کار تنظیمی مشخصی وجود ندارد. کشورهایی که قانونگذاری لازم را دارند، در درجه اول بر روی ارزیابی خطرات برای سلامتی مصرف‌کننده تمرکز می‌کنند. این کشورها،‌ تنظیم مقررات مربوط به محصولات تراریخته را به عنوان بخشی از یک قانون کلی‌تر اجرا می‌کنند که شامل کلیه موجودات تراریخته می‌شود. این قانون، ‌دربرگیرنده کلیه موارد ایمنی غذایی،‌ از جمله خطرات احتمالی برای سلامت انسان و محیط زیست و همچنین مسائل مربوط به تجارت و کنترل این فراورده‌ها از قبیل آزمایش‌ها و برچسب‌گذاری‌ها است.

قوانین ایمنی زیستی در ایران

ایران جزو کشورهایی است که دستورالعمل‌های صادر شده از سوی سازمان بهداشت جهانی را  رعایت می‌کند. در حال حاضر،‌ قوانین مفصلی در زمینه تولید و واردات محصولات تراریخته در ایران وجود دارد. در این بخش به مرور برخی از مواد آیین نامه اجرایی قانون ایمنی زیستی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1392/4/19 می‌پردازیم.

• • ماده 18- «ورود موجودات زنده تغییر شکل یافته ژنتیکی به بازار مصرف مستلزم اخذ مجوزهای لازم فرایندهای مربوط (رهاسازی، صادرات، واردات و حمل و نقل فرامرزی موجودات زنده تغییر ژنتیکی یافته) از دستگاه های اجرایی ذی صلاح می‌باشد.»
  • ماده ۱۹- «متقاضی موظف است علاوه بر ارائه اطلاعات تفصیلی نحوه و فرایند بسته بندی، برچسب گذاری و حمل و نقل موجودات زنده تغییر ژنتیکی یافته و فراورده های حاوی آن و اخذ مجوز لازم، عملیات مذکور را با رعایت حفظ شرایط ایمن و تمامی قواعد و استانداردهای بین المللی و ملی مربوط انجام بدهد. همچنین در شناسنامه و برچسب کالا باید به طور دقیق قید شود که محموله مورد نظر حاوی موجودات زنده تغییر ژنتیکی یافته می‌باشد. مواردی که باید در شناسنامه و برچسب کالا ذکر گردد، عبارتند از:
    1. شماره رخداد یا شماره شناسایی اختصاصی.
    2. موجود زنده تغییر ژنتیکی یافته در محموله یا بسته برای رهاسازی عمدی به محیط زیست نمی باشد.
    3. مورد مصرف (خوراک انسان، دام یا هرگونه استفاده مستقیم یا غیرمستقیم).درصد موجود زنده تغییر ژنتیکی یافته.
    4. آدرس اینترنتی BCH برای کسب اطلاعات بیشتر.»
  • ماده ۲۰- متقاضی موظف است درخصوص موجودات زنده تغییر ژنتیکی یافته و فراورده های حاوی آن که به مصرف انسان می رسد، علاوه بر ارائه اطلاعات تفصیلی نحوه و فرایند ورود به بازار، نحوه پایش و نظارت پس از ورود را در خصوص ارزیابی مخاطرات احتمالی بر سلامت انسان و سایر موجودات زنده و همچنین روش های پیشنهادی قابل اجرا برای مدیریت مخاطرات احتمالی را ارائه نماید. ارئه کلیه موارد مذکور به هنگام ارائه درخواست برای کسب مجوز ورود به بازار موجودات زنده تغییر ژنتیکی یافته و فراورده های حاوی آن مرتبط با مواد غذایی، آرایشی بهداشتی و مواد پزشکی از وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، توسط متقاضی الزامی می باشد.
  • ماده ۲۱- به منظور رعایت حق مصرف کننده در انتخاب محصول غذایی، کلیه موجودات زنده تغـییر ژنتیکی یافـته یا فراورده‌هایی که حـاوی موجود تـغییر ژنتیکی یـافته هستند در صورت کسب مجوز توسط دستگاه اجرایی ذی صلاح، باید برچسب‌گذاری شوند.
  • ماده ۳۰- جهت ارزیابی مخاطرات احتمالی برای سلامت انسان، رعایت آخرین دستورالعمل های کدکس در رابطه با ایمنی مواد غذایی حاصل از زیست فناوری مدرن و نیز ارائه اطلاعات مشروح ذیل الزامی می باشد.
    1. توصیف موجود زنده تغییر ژنتیکی یافته یا گیاه تراریخته.
    2. توصیف موجود زنده گیرنده یا گیاه میزبان و کاربرد آن به عنوان غذا.
    3. توصیف سازواره یا سازواره های دهنده.
    4. توصیف تغییر یا تغییرات ژنتیکی و ژن واردشده.
    5. توصیف حامل.
    6. روش های پیشنهادی ردیابی و شناسایی موجود زنده تغییر ژنتیکی یافته با ذکر حساسیت و اختصاصیت و قابلیت اعتماد روش.
    7. ارزیابی ایمنی که شامل موارد زیر می باشد:
       1. مواد بیان شده (غیر اسید نوکلئیکی): (بررسی حساسیت‌زایی و سمیت‌زایی احتمالی)
       2. تجزیه و تحلیل ترکیبات کلیدی
       3. ارزیابی متابولیت‌ها
       4. فراوری غذا
       5. تغییر جنبه‌های تغذیه‌ای

انواع محصولات تراریخته در بازار

کلیه محصولات تراریخته در بازارهای فعلی،‌ بر اساس یکی از صفات زیر طراحی شده‌اند:

• مقاومت به آسیب حشرات
• مقاومت به آلودگی ویروسی
• تحمل بالا نسبت به برخی آفت‌کش‌ها

در سال‌های اخیر، گیاهان تراریخته دارای ارزش غذایی بالاتر نیز مورد مطالعه قرار گرفته‌اند. یکی از این موارد، دانه سویا است که با هدف افزایش میزان اسید اولئيک، مورد توجه قرار گرفته است. فهرستی از این فراورده‌های تراریخته در جدول زیر آمده است.

محصولات تراریخته در بازار ایران

در سال‌های اخیر، مسئله ورود محصولات تراریخته به بازار ایران، به یک موضوع چالش برانگیز در بین پژوهشگران تبدیل شده است و اختلاف نظرهای فراوانی در این حوزه وجود دارد. همین امر،‌ موجب شده است تولید و واردات این محصولات، به کندی صورت گیرد. با این حال، آنچه می‌دانیم این است که از بین محصولاتی که برای مصارف خوراکی و پوشاکی انسان،‌ طراحی شده‌اند، ذرت، سویا، برخی از انواع برنج و روغن‌های نباتی و همچنین پنبه‌های وارداتی موجود در بازار، تراریخته هستند.