فرادرساستعاره چیست؟ – به زبان ساده، با مثال و تمرین
آرایه‌ها و صنایع ادبی، شگردها و روش‌هایی هستند که شاعران و نویسندگان با استفاده از آن‌ها دست به خلق آثار هنری می‌زنند. در ادبیات فارسی نیز مجموعه‌ای غنی از آرایه‌های ادبی وجود دارد که هر کدام تأثیر قابل‌توجهی بر درک مخاطب و التذاذ ادبی او دارند. «استعاره» یکی زیباترین و متداول‌ترین آرایه‌های ادبیات فارسی است که در تمامی آثار ادبی فاخر، حضور پررنگی دارد. استعاره بر مبنای آرایه تشبیه شکل می‌گیرد. در حقیقت، با حذف مشبه یا مشبهبه از ساختار تشبیه، آرایه استعاره به وجود می‌آید. استعاره در ادبیات فارسی، به دو دسته کلی «استعاره مصرحه» و «استعاره مکنیه» تقسیم می‌شود که هرکدام انواع خود را دارند. در این مطلب از مجله فرادرس، به طور کامل می‌آموزید که استعاره چیست و چه انواعی دارد. همچنین به کمک مثال‌های متنوع، با کاربرد آن در ادبیات فارسی آشنا می‌شوید.
استعاره چیست؟
«استعاره» یکی از رایج‌ترین انواع آرایه‌های ادبی به شمار می‌آید که در تمامی آثار فاخر ادبیات فارسی به کار رفته است. استعاره واژه‌ای عربی، به معنای «به عاریت گرفتن چیزی» است. در حوزه ادبیات نیز به این معناست که از واژه‌ای برای اشاره به واژه دیگری استفاده شود. استعاره بر اساس آرایه تشبیه ساخته می‌شود. به عبارت دیگر، ابتدا آرایه تشبیه ساخته می‌شود و سپس با حذف مشبه یا مشبهبه، آرایه استعاره به وجود می‌آید. بنابراین، در هر استعاره‌ای، یا مشبه و یا مشبهبه حذف می‌شوند.
به طور مثال، در جمله «ستارگان چشمک می‌زنند.» نوعی استعاره وجود دارد که بر مبنای تشبیه شکل گرفته است. به عبارت دیگر، «ستارگان» به «انسان»هایی تشبیه شده‌اند که می‌توانند چشمک بزنند. «ستارگان» مشبه و «انسان» مشبهبه این تشبیه است. با حذف مشبهبه (ستارگان) از ساختار تشبیه، استعاره این جمله شکل گرفته است.
اینکه استعاره چیست، همچنین ساختار و کاربرد آن در فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس، به طور کامل آموزش داده شده است. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
به طور کلی، استعاره به دو دسته «استعاره مُصَرَّحه» و «استعاره مَکنیه» تقسیم می‌شود. در استعاره مصرحه، مشبه حذف می‌شود اما در استعاره مکنیه، مشبهبه حذف می‌گردد. هر کدام از ان استعاره‌ها، خود شامل انواع مختلفی هستند و کاربردهای متنوعی در ادبیات فارسی دارند.
همان‌طور که آرایه تشبیه با چهار رکن اصلی شکل می‌گیرد، در تمامی استعاره‌ها نیز چهار بخش اصلی وجود دارد که آن‌ها را «ارکان استعاره» می‌نامند. در جدول زیر، نام هر کدام از ارکان چهارگانه و نقش آن‌ها در ساختار استعاره مشخص شده است.
| ارکان استعاره | نقش |
| مُستَعار | کلمه دارای استعاره |
| مُستَعار لَه | مشبه در ساختار تشبیه |
| مُستَعار مِنه | مشبهبه در ساختار تشبیه |
| جامع | وجه شبه در ساختار تشبیه |
اکنون که آموختید استعاره چیست و چه ساختاری دارد، به کمک بخش‌های بعدی این مطلب، با انواع استعاره و کاربرد آن‌ها در متون ادبی فارسی بیشتر آشنا می‌شوید.
استعاره مصرحه
در بخش قبل، به این نکته اشاره کردیم که استعاره چیست و چگونه براساس آرایه تشبیه شکل می‌گیرد. به این صورت که هرگاه یکی از طرفین تشبیه، یعنی مشبه یا مشبهبه حذف شود، آرایه استعاره ساخته می‌شود. در صورتی که مشبه از ساختار تشبیه حذف شود، آنچه باقی می‌ماند، «استعاره مصرحه» نامیده می‌شود. در استعاره مصرحه، مشبهبه معنای استعاری دارد و بر معنای مشبه محذوف دلالت می‌کند.
برای درک بهتر ساختار این نوع استعاره، به مثال زیر توجه کنید.
جانم به لب از لَعل خموش تو رسید
از لعل خموش باده نوش تو رسید
(ابوسعید ابوالخیر)
با خواندن بیت بالا متوجه می‌شویم که «لعل» در معنای حقیقی خود نیامده است. «لعل» نام سنگ سرخ و گرانبهایی است که بارها در ادبیات فارسی به کار رفته است. شاعر در بیت بالا، برای این کلمه از صفت «خموش» استفاده کرده است. با توجه به همین نکته، پی می‌بریم که «لعل» دارای معنای استعاری است، زیرا هیچ سنگی نمی‌تواند سخن بگوید یا سکوت کند.
در این بیت، مقصود شاعر از «لعل»، «دهان» معشوق است. در واقع، شاعر ابتدا دهان معشوق خود را در سرخی و درخشندگی به سنگ لعل تشبیه کرده است. در مرحله بعد، مشبه این تشبیه، یعنی «دهان» را حذف کرده و صرفاً مشبهبه را باقی گذاشته است. «لعل» در واقع استعاره از «دهان» معشوق است و به صورت پنهان، مشبه محذوف خود را نیز نشان میدهد.
نکته: در کتاب‌های ادبیات فارسی، استعاره مصرحه را «استعاره آشکار»، «استعاره مُحَققه» و «استعاره تَحقیقیه» نیز نامیده‌اند.
انواع استعاره مصرحه
استعاره مصرحه انواع مختلفی دارد، از جمله: استعاره مصرحه مجرده، استعاره مصرحه مرشحه، استعاره مصرحه مطلقه، استعاره وفاقیه، استعاره عنادیه، استعاره اصلیه، استعاره تبعیه، استعاره قریب و استعاره بعید.
در بخش‌های بعدی این مطلب، به صورت جداگانه، هر کدام از انواع استعاره مصرحه را با مثال بررسی می‌کنیم تا به طور کامل بیاموزید که استعاره چیست و چه انواعی دارد. برای آشنایی بیشتر با استعاره مصرحه و چگونگی آن، مشاهده فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس را توصیه می‌کنیم.
استعاره مصرحه مجرده
چنانچه در استعاره مصرحه، کلمه مستعار با یکی از صفت‌ها یا اجزای مشبه بیاید، آن را «استعاره مصرحه مُجَرَّده» می‌نامند. ساختار این استعاره به صورت زیر نشان داده می‌شود.
مستعار + صفت / اجزای مشبه
برای آشنایی بیشتر با ساختار استعاره مصرحه مجرده به مثال زیر توجه کنید.
آه از آن نرگس جادو که چه بازی انگیخت
آه از آن مست که با مردم هشیار چه کرد
(حافظ)
«نرگس» استعاره مصرحه مجرده از چشم است و «جادو»، «مست» و «مردم» برخی از اجزا و ویژگی‌های مشبه (نرگس) هستند.
استعاره مصرحه مرشحه
در صورتی که کلمه مستعار با یکی از صفت‌ها یا اجزای مشبهبه به کار برود، «استعاره مصرحه مُرَشّحه» نامیده می‌شود. روش ساخت این استعاره در ساختار زیر قابل مشاهده است.
مستعار + صفت / اجزای مشبهبه
در مثال زیر، یک مورد از کاربرد استعاره مصرحه مرشحه نشان داده شده است.
گویند یار خون دل خلق می‌خورد
وان لعل سرخ و دست نگارین گواه اوست
(ملک‌الشعرای بهار)
«لعل» استعاره مصرحه مرشحه از «لب» معشوق است که با یکی از ویژگی‌های مشبهبه (سرخی) به کار رفته است.
استعاره مصرحه مطلقه
هرگاه کلمه مستعار به طور همزمان با صفت‌ها یا اجزای مشبه و مشبهبه به کار برود، آن را «استعاره مصرحه مُطلقه» می‌نامند. ساختار زیر روش ساخت این استعاره را نشان میدهد.
مستعار + صفت / اجزای مشبه و مشبهبه
نمونه‌ای از کاربرد استعاره مصرحه مطلقه در مثال زیر بررسی شده است.
چو پر بگسترد عقاب آهنین
شکار اوست شهر و روستای او
(ملک‌الشعرای بهار)
«آهن» استعاره از هواپیماست. «آهنین» یکی از ویژگی‌های مشبهبه (هواپیما) و «پر گستردن» یکی از مشخصه‌های مشبه (عقاب) به حساب می‌آید.
استعاره وفاقیه
خیلی دنبال این موضوع بودم
ایا ( پای همت ) استعاره هست یا نه؟
خیلی خوب بود
تشکر از به اشتراک گذاری این مطلب آموزنده و جامع
با سلام،
ترکیب «پای همت» اضافه استعاری است.
از همراهی شما با «مجله فرادرس» سپاس‌گزاریم.
سلام توی قسمت “در مثال زیر، مرغان با اینکه منادا است، اما استعاره مصرحه است از دوستان شاعر که گرفتار بند نیستند است:” فکرمیکنم یه کلمۀ “است” اضافه گذاشتین.
با سلام؛
مطلب بازبینی و اصلاح شد، از دقت و توجه شما متشکریم.
ممنونیم که مجله فرادرس را همراهی می‌کنید.
عالی بود.ممنون
ممنونم مثال هاتون خیلی خوب بود و خیلی هم دقیق بررسی شون کرده بودید🙏
از تفاوت اضافه تشبیهی و اضافه استعاری به طریق زیر مطلع ام ولی در تشخیص تفاوت این دو در اشعار و تست ها به شدت عاجزم
مقدوره یکم کمک کنید
«در اضافه تشبیهی تشبیه به صورت مستقیم و جود دارد در حالی که در اضافه استعاری این تشبیه هیچگاه مستقیم نیست و در اصل ویژگی را از مشبه به محذوف به مشبه نسبت میدهیم که در واقعیت به ان تعلق ندارد»
سلام، احتمالا الان دیره ولی من چیزی که میدونم رو در قالب مثال بهتون میگم؛
توضیح رو خودتون میدونید پس مستقیم مثال میزنم..
برای اضافه ی استعاری میتونیم مشت روزگار رو مثال بزنیم؛ خود روزگار به هیچ عنوان مشت نداره و اینجا ما میتونیم ببینیم که روزگار به موجودی تشبیه شده که دارای مشت باشه، مثل انسان.. یه مثال دیگه هم میتونه “اساس تزویر” باشه..
برای اضافه ی تشبیهی هم ما میتونیم مستقیما مشبه و مشبه به رو ببینیم؛ مثلاً “بنای ظلم” یا “راه آزادی” یا “آتش عشق”..
امیدوارم براتون مفید باشه.
عالی
سلام وقت بخیر میشه بگید چطور میتونم یک جزوه کامل از کتاب دهم داشته باشم باید برم توی کدوم سایت آخه من کلاس دهم معلم نداشتم😔نتونستم فارسی دهم رویادبگیرم
با سلام؛
پیشنهاد می‌کنیم موضوعات موجود در کتاب درسی را همینجا جستجو و مطالب مرتبط با آن‌ها را مطالعه کنید. همچنین، برای آشنایی با آموزش‌های دروس دبیرستان، پیشنهاد می‌کنیم از لینک زیر کمک بگیرید:
مجموعه آموزش دروس دوره متوسطه و کنکور
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس
ببخشید الان آفتاب داشن تیغ می کشید کنایه هستش
سلام زینب گرامی.
بله، تیغ کشیدن آفتاب کنایه از طلوع کردن آفتاب است. برای آشنایی بیشتر با کنایه، به آموزش «کنایه چیست ؟ — آرایه کنایه به زبان ساده و با مثال» مراجعه کنید.
شاد و پیروز باشید.
خیلی مفید بود مرسی❤️
سلام بهار گرامی.
سپاس از همراهی‌تان با مجله فرادرس.
شاد و پیروز باشید.
چقدر عالی و خوب توضیح داده بودین و چقدر هم کامل بود خیلی ممنون از زحماتتون
سلام سهیل عزیز.
خوشحالیم که از این آموزش استفاده کرده‌اید.
شاد و پیروز باشید.
عالی بود مثل همیشه??
سلام قاسم عزیز.
خوشحالیم که این آموزش برایتان مفید بوده است.
سالم و سربلند باشید.