کانون زلزله چیست و کجاست؟ – مرکز زمین لرزه به زبان ساده
کانون زلزله، محلی درون زمین است که انرژی ذخیره شده از آنجا آزاد میشود. این محل با عناوین دیگری نظیر مرکز زمین لرزه یا محل رخ دادن زمین لرزه نیز شناخته میشود. مرکز زلزله، نقش مهمی در مطالعه رفتار امواج لرزهای و تاثیر آنها بر روی سازههای سطحی دارد. به علاوه، زلزلهها معمولا بر اساس عمق کانونیشان به انواع مختلف تقسیم میشوند. در این مقاله، به معرفی کانون زلزله، انواع زلزله بر اساس عمق کانون و نحوه محاسبه عمق زمینلرزه میپردازیم.
زمین لرزه یا زلزله چیست ؟
زلزله یا زمین لرزه، یک پدیده طبیعی است که حرکت و لرزش سطح زمین را به همراه دارد. برخی از فعل و انفعالات درون زمین، باعث جمع شدن انرژی زیادی در اعماق میشوند.
آزادسازی ناگهانی انرژی درون زمین، امواجی را به وجود میآورد که به آنها، امواج لرزهای میگویند. بر اثر برخورد این امواج با سطح زمین، زلزله یا زمینلرزه رخ میدهد.
زلزله چگونه رخ میدهد ؟
دلایل مختلفی برای رخ دادن زلزله وجود دارند. به طور کلی، این پدیده طبیعی، معمولا بر اثر شکست ناگهانی سنگهای درون زمین رخ میدهد. زمین، از سه بخش اصلی پوسته، گوشته و هسته تشکیل میشود.
پوسته زمین یا سنگکره، از مواد جامد و لایه بالایی گوشته زمین (خمیرکره)، از مواد خمیری تشکیل میشود. پوسته زمین، یکپارچه و بههمپیوسته نیست. به همین دلیل، بخشهای مختلف سنگکره (صفحات تکتونیکی)، بر روی خمیرکره حرکت میکنند. این حرکت، برخورد صفحات تکتونیکی و جمع شدن انرژی در اعماق زمین را به همراه دارد.
تجمع تنشهای ناشی از برخورد صفحات تکتونیکی به یکدیگر، باعث رهاسازی ناگهانی انرژی در یک زمان نامشخص میشود. این انرژی، به صورت موجهای طولی و عرضی در داخل زمین به حرکت درمیآید و هر چه که در مسیرش قرار گیرد را به لرزه درمیآورد. با رسیدن امواج لرزهای به سطح زمین، لرزش و حرکت ناشی از آنها توسط انسانها و سازههای سطحی احساس میشود.
انواع زلزله چه هستند ؟
معیارهای متفاوتی برای تقسیمبندی زلزلهها وجود دارند. در بخش قبلی گفتیم که شکست سنگهای درون زمین به دلیل حرکت صفحات تکتونیکی میتواند سبب زلزله شود. به این نوع زلزله، زلزله تکتونیکی میگویند. برخی از مهمترین انواع زمینلرزهها عبارت هستند از:
- انواع زلزله بر اساس شدت
- از زلزله با شدت 1 (نامحسوس)
- تا زلزله با شدت 12 (کاملا مخرب)
- انواع زلزله بر اساس زمان آزادسازی
- پیشلرزه
- زلزله اصلی
- پسلرزه
- انواع زلزله بر اساس منشأ
- زلزله تکتونیکی
- زلزله آتشفشانی
- زلزله فروریختی
- زلزله انفجاری
- زلزله القایی
برخی از زمینلرزهها، منشأ طبیعی دارند و برخی دیگر، حاصل فعالیتهای انسانی هستند. در اغلب موارد، منظور از زلزله، لرزشهای ناشی از فعالیتهای تکتونیکی در اعماق زمین است که بر اثر حرکت شکستگیهایی به نام گسل رخ میدهند.
اجزای زلزله تکتونیکی چه هستند ؟
از اجزا و اندازههای مهم در زلزلههای تکتونیکی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- گسل: شکستگی همراه با جابجایی در پوسته زمین
- صفحات شکستگی: کمربالا و کمرپایین گسل
- کانون یا مرکز زلزله: محل شروع زلزله
- مرکز سطحی یا رومرکز زلزله: تصویر مرکز زلزله بر روی سطح زمین
- عمق کانونی یا عمق کانون زلزله: فاصله مرکز تا رومرکز زلزله
- فاصله زلزله: فاصله رومرکز تا محل تشخیص زلزله (ایستگاه لرزهنگاری)
- امواج لرزهای: امواج ناشی از آزادسازی انرژی زلزله
در بخشهای بعدی، ضمن تعریف کانون زمین لرزه، به معرفی انواع زلزله بر اساس عمق کانون نیز خواهیم پرداخت.
کانون یا مرکز زلزله چیست ؟
مرکز زلزله یا «کانون زلزله» (Focus of Earthquake)، محل آزاد شدن انرژی در حین رخ دادن زمین لرزه است. مرکز زمین لرزه، با عنوان تخصصی «هایپوسنتر» (Hypocenter) یا «کانون لرزهای» (Seismic Focus) نیز شناخته میشود.
مرکز زلزله، بر روی شدت و رفتار آن تاثیر میگذارد. به همین دلیل، یکی از پارامترهای مورد بررسی هنگام رخ دادن زلزله، کانون زمین لرزه است.
کانون پیش لرزه و پس لرزه چیست ؟
«پیشلرزه» (Foreshock)، زلزلههای نسبتا کوچکی هستند که پیش از زلزله اصلی رخ میدهند. البته هر زلزلهای، پیشلرزه ندارد. با این وجود، در صورت رخ دادن پیشلرزه، کانون آنها با کانون «لرزه اصلی» (Mainshock) یکی خواهد بود. «پسلرزه» (Aftershock)، به زلزلههای کوچکی میگویند که طی چند روز تا چند ماه پس از زلزله اصلی رخ میدهند. کانون پس لرزه، معمولا نسبت به کانون لرزه اصلی، به سطح زمین نزدیکتر است.
مطالعه کانون زلزله به چه دورانی باز می گردد ؟
تا سال 1922 میلادی (130۱ شمسی)، دانشمندان بر این باور بودند که تمام زلزلهها در نزدیکی سطح زمین رخ میدهند. در این سال، «اچ اچ ترنر» (H.H. Turner)، یکی از اساتید دانشگاه آکسفورد، شواهدی را مبنی بر رخ دادن زلزلههای عمیق کشف کرد. در سال 1928 میلادی (130۷ شمسی)، «کیو واداتی» (Kiyoo Wadati)، وجود زلزلههایی با عمق کانونی بیشتر از عمق سنگکره را به اثبات رساند. در سال 1931 میلادی (۱۳۱۰ شمسی)، مطالعاتی بر روی لرزهنگاری چندین زلزله صورت گرفت. خروجی این مطالعات، ارائه منحنیهای مسافت-زمان برای زلزلههای متوسط و عمیق بود.
اهمیت مطالعه و شناخت کانون زلزله چیست ؟
عمق کانون زلزله، اطلاعات بسیار مهمی را در مورد ساختار زمین و وضعیت تکتونیکی محل رخ دادن زمینلرزه در اختیار ما قرار میدهد. به عنوان مثال، تشخیص زون فرورانش زمین (محل برخورد صفحات تکتونیکی و رفتن آنها به زیر یکدیگر)، با مطالعه عمق کانون زمین لرزه انجام میشود.
رسم دقیق موقعیت و عمق مرکز زلزلههای مرتبط با یک زون فرورانش، امکان تعیین مشخصاتی نظیر شیب و شکل (صفحهای یا خمیده) را فراهم میکند. این جزئیات، درک ما از مکانیزم تغییر شکل در زون فرورانش را بهبود میبخشد.
شباهت و تفاوت مرکز و رومرکز زلزله در چیست ؟
مرکز یا کانون زلزله و رومرکز یا مرکز سطحی زلزله، دو ویژگی مهم زلزله هستند که محل رخ دادن آن را نمایش میدهند. این ویژگیها، به منظور تشخیص محلی که زلزله در آن بیشترین تاثیر را دارد مورد استفاده قرار میگیرند. رومرکز زلزله، نقطهای بر روی سطح زمین است که دقیقا بر روی مرکز زلزله قرار میگیرد. این نقطه، به عنوان مبنایی برای مطالعه نحوه گسترش زمینلرزهها و اثرات آنها به کار برده میشود.
در نمای دید از بالا، امواج لرزهای به صورت شعاعی و به مرکزیت رومرکز در سطح زمین گسترش مییابند. در صورتی که منشأ این امواج در عمق چند تا چندصد کیلومتری از سطح زمین قرار دارد. با وجود شباهتهای مرکز و رومرکز زلزله، این دو تفاوتهایی دارند که در جدول زیر به معرفی آنها میپردازیم.
معیار مقایسه | رومرکز زلزله | کانون زلزله |
محل قرارگیری | سطح زمین | اعماق زمین |
نوع امواج | امواج حجمی و سطحی | امواج حجمی |
کاربرد | استفاده به عنوان مرجعی برای اندازهگیری گسترش دوبعدی امواج لرزهای | استفاده به عنوان مرجعی برای اندازهگیری گسترش سهبعدی امواج لرزهای |
انواع زلزله بر اساس عمق کانونی چه هستند ؟
عمق کانون زلزله یا به سه دسته زیر تقسیم میشود:
- زلزله کم عمق
- عمق کانون زلزله کمتر از 70 کیلومتر
- زلزله با عمق متوسط
- عمق کانون زلزله بین 70 تا 300 کیلومتر
- زلزله عمیق
- عمق کانون زلزله بیشتر از 300 کیلومتر
با وجود تقسیمبندی بالا، اصطلاح «زمین لرزه عمیق» (Deep-Focus Earthquake)، برای اشاره به زلزلههایی با عمق کانونی بیشتر از 70 کیلومتر مورد استفاده قرار میگیرد. بسیاری از زلزلههای کمعمق، در زیر صفحات قارهای رخ میهند. عمق مرکز زلزله در این صفحات، معمولا بیشتر از 20 کیلومتر نمیشود.
رابطه عمق کانون زلزله با مکانیزم زلزله چیست ؟
زلزلههای کمعمق، حاصل رهاسازی ناگهانی انرژی کرنشی جمع شده طی چندین سال هستند. این رهاسازی، شکست ترد سنگهای درون زمین و لغزش سطوح صاف شکستگی (سطح گسل) را به همراه دارد. جابجایی سطوح شکستگی نسبت به یکدیگر، باعث ایجاد امواج لرزهای و رخ دادن زلزله میشود. برای آشنایی بیشتر با مکانیزم زلزلههای کمعمق، مطالعه مطلب «گسل چیست؟ — انواع و ویژگی ها — به زبان ساده» را به شما پیشنهاد میکنیم.
برخلاف زلزلههای کمعمق، مکانیزم رخ دادن زلزلههای عمیق، واضح نیست. سنگهای تحت دما و فشار بالا در اعماق بیشتر از 300 کیلومتر، تحت تاثیر تغییر شکلهای پلاستیک قرار میگیرند. بنابراین، مکانیزم رخ دادن زلزله در این اعماق، شباهتی به زلزلههای کمعمق نخواهد داشت. چندین مکانیزم برای توصیف نحوه رهاسازی انرژی و گسترش امواج ناشی از زلزلههای عمیق پیشنهاد شده است. با این وجود، اثبات آنها همچنان به عنوان یکی از مسائل برجسته در حوزه زمینشناسی و زلزلهشناسی مطرح میشود. این مکانیزمها عبارت هستند از:
- انتقال فاز جامد-جامد
- تردشوندگی ناشی از کم آب شدن
- گسلخوردگی تبدیلی یا گسلخوردگی بدون ترک
- ناپایداری برشی یا فرار حرارتی
در سال 2004 میلادی (1383 شمسی)، زلزلهای با شدت 4/2 ریشتر و عمق 735/8 کیلومتر ثبت شد. این زلزله، به عنوان عمیقترین زلزله ثبت شده تا به امروز شناخته میشود. قویترین زلزله عمیق ثبت شده، زلزلهای با عمق کانونی 609 کیلومتر و شدت 8/3 ریشتر است. این زلزله، در سال 2013 میلادی (1393 شمسی) رخ داد.
مقایسه زلزله های کم عمق و عمیق
در بخشهای قبل، توضیحاتی را راجع به اهمیت و تاثیر عمق مرکز زلزله بر روی شدت آن ارائه کردیم. در این بخش، با ارائه یک جدول، به مقایسه زلزلههای کمعمق و عمیق میپردازیم.
زلزله کمعمق | زلزله عمیق |
زلزلههای کمعمق در پوسته زمین رخ میدهند. به همین دلیل به آنها، زلزله پوستهای نیز میگویند. | زلزلههای عمیق در محل برخورد صفحات تکتونیکی رخ میدهند. به همین دلیل به آنها، زلزلههای بین صفحهای نیز میگویند. |
کانون زلزلههای کمعمق، در عمق کمتر از 70 کیلومتری سطح زمین قرار دارد. | کانون زلزلههای عمیق، در عمقی بین 300 تا 700 کیلومتری سطح زمین قرار دارد. |
کانون زلزلههای کمعمق، معمولا درون لایه بیرونی پوسته زمین است. | کانون زلزلههای عمیق، معمولا درون اعماق زون فرورانش زمین است. |
زلزلههای کمعمق، معمولا در اعماق نزدیک به هم و با گستردگی زیاد در پوسته زمین رخ میدهند. | زلزلههای عمیق، معمولا در راستای گسترش صفحات تکتونیکی و اعماق مختلف رخ میدهند. |
زلزلههای کمعمق، بر اثر حرکت صفحات پوستهای زمین نسبت به یکدیگر ایجاد میشوند. | زلزلههای عمیق، بر اثر حرکت صفحات تکتونیکی اقیانوسی به زیر صفحات تکتونیکی قارهای (قرورانش) ایجاد میشوند. |
شدت زلزلههای کمعمق، بین 1 تا 5 ریشتر است. | شدت زلزلههای عمیق، بین 6 تا 8 ریشتر است. |
بهترین روش برای اندازهگیری زلزلههای کمعمق، استفاده از مقیاس ریشتر است. | بهترین روش برای اندازهگیری زلزلههای عمیق، استفاده از مقیاس بزرگای گشتاوری است. |
انرژی کمتری در حین رخ دادن زلزلههای کمعمق آزاد میشود. | انرژی بسیار زیادی در حین رخ دادن زلزلههای عمیق آزاد میشود. |
مجموع انرژی آزاد شده توسط زلزلههای کمعمق در یک سال، بیشتر از انرژی آزاد شده توسط زلزلههای عمیق است. | مجموع انرژی آزاد شده توسط زلزلههای عمیق در یک سال، کمتر از انرژی آزاد شده توسط زلزلههای کمعمق است. |
زلزلههای کمعمق، کمانش، تغییر شکل و شکستگی صفحات و سنگها را به همراه دارند. | زلزلههای عمیق، افزایش دما، افزایش فشار و تغییر شکل سنگها بر اثر جریان یافتن را به همراه دارند. |
زلزلههای کمعمق، به طور مداوم و در زمانهای نامشخص رخ میدهند. | زلزلههای عمیق، هر 20 تا 30 سال بر روی یک خط گسله رخ میدهند. |
تاثیر زلزلههای کمعمق بر روی زمین، گذرا و ناشناخته است. | تاثیر زلزلههای عمیق بر روی زمین، دائمی است. |
تاثیر عمق کانون زلزله بر روی شدت چگونه است ؟
زلزله، پدیدهای است که در پوسته و گوشته بالایی زمین ( تا عمق 800 کیلومتری) رخ میدهد. هرچه عمق رخ دادن زلزله یا همان عمق کانون زلزله بیشتر باشد، قدرت تخریب آن کمتر میشود. افزایش عمق، افزایش هدررفت انرژی ناشی از طولانی شدن زمان حرکت امواج را به همراه دارد. از اینرو، هنگام رخ دادن زلزلههای عمیق، لرزش زیادی در سطح زمین احساس نمیشود.
در طرف مقابل، هرچه مرکز زلزله به سطح زمین نزدیکتر باشد، شدت و قدرت تخریب آن افزایش مییابد. به عنوان مثال، زلزلهای که کانون آن در عمق 20 کیلومتری قرار دارد، بسیار بیشتر و شدیدتر از زلزلهای با عمق کانونی 500 کیلومتر، سطح زمین را میلرزاند.
عمیقترین زلزلهها زلزلهها، در قلب صفحات اقیانوسی رخ میدهند. چگالی بالای این صفحات، باعث رانده شدن آنها به زیر صفحات قارهای میشوند. برخورد صفحات اقیانوسی با صفحات قارهای، تشکیل زونهای فرورانش بزرگ و کمعمق (حدود 60 کیلومتر) را در پی دارد. با این وجود، به دلیل دمای پایین صفحات اقیانوسی، ماهیت آنها همچنان شکننده باقی میماند. به همین دلیل، احتمال رخ دادن زلزلههایی با عمق 700 کیلومتر در قلب صفحات اقیانوسی وجود دارد.
عمق مرکز یا کانون زلزله چگونه تعیین می شود ؟
تعیین دقیق عمق کانون زلزله، یکی از دشوارترین کارها در مطالعه زمینلرزهها است. به دلیل رخ دادن اغلب زلزلهها در پوسته زمین، معمولا خطایی بین 1± تا 2± برای محاسبه عمق زمینلرزه در نظر گرفته میشود. به همین دلیل، در برخی از مواقع (زلزلههایی با عمق بسیار کم)، عمق کانون زلزله به صورت 0 یا حتی یک عدد منفی بیان میشود.
دقیقترین روش تعیین عمق زمین لرزه، استفاده از لرزهنگار یا «سیسموگراف» (Seismograph) است. این دستگاه، امواج لرزهای (S و P) را ثبت میکند. در کشورهای لرزهخیر، شبکه وسیع و متمرکزی از ایستگاههای لرزهنگاری وجود دارد. به این ترتیب، هنگام رخ دادن زلزله، چندین لرزهنگار در اطراف رومرکز، امواج لرزهای را ثبت میکنند.
فرمول عمق کانون زلزله
امواج لرزهای به دو دسته «امواج اولیه» (Primary Waves) یا امواج P و «امواج ثانویه» (Secondary Waves) یا امواج S تقسیم میشوند. امواج اولیه از نوع طولی و امواج ثانویه از نوع عرضی هستند. امواج طولی، سرعت بیشتری نسبت به امواج عرضی دارند. به همین دلیل، هنگام رخ دادن زلزله، ابتدا امواج اولیه و سپس با یک اختلاف زمانی، امواج عرضی به لرزهنگار میرسند. با تعیین این اختلاف زمانی، امکان محاسبه عمق زلزله توسط فرمول زیر فراهم میشود:
- Δx: عمق کانون زلزله
- Δt: اختلاف زمان دریافت موج P و S
- VP: سرعت موج P
- VS: سرعت موج S
در گوشته بالایی کره زمین، سرعت موج P برابر با 7/97 کیلومتر بر ثانیه و سرعت موج S برابر با 4/55 کیلومتر بر ثانیه است. با توجه به محل رخ دادن زلزله، امکان استفاده از مقادیر دیگر وجود دارد. منحنیهای مسافت-زمان و جداول عمق، از ابزارهای پرکاربرد در تعیین عمق کانون زلزله هستند.
میانگین عمق کانون زلزله
تعیین دقیق عمق کانون زلزله، معمولا دشوارتر از تعیین موقعیت رخ دادن آن بر روی سطح زمین بوده و با خطای بیشتری همراه است. به همین دلیل، اگر دادههای کافی برای محاسبه تقریبی موقعیت کانون با درصد خطای مناسب وجود نداشته نباشد، عمق 10 کیلومتری را به عنوان عمق مرکز زمین لرزه در نظر میگیرند؛ چراکه متوسط عمق کانون زلزله در اغلب نقاط زمین در حدود 10 کیلومتر است.
در زلزلههای عمیق، عمق کانون زمین لرزه، بسیار بیشتر از فاصله نزدیکترین ایستگاه لرزهنگاری تا رومرکز است. از اینرو، در این زلزلهها، به هیچ وجه نباید این عمق را کمتر از فاصله نزدیکترین ایستگاه لرزهنگاری تا رومرکز در نظر گرفت. به طور کلی، استفاده از مقادیر ثابت (نظیر عمق 10 کیلومتر)، برای زلزلههای کمعمق رواج و مقبولیت دارد.
چند مثال از کانون زلزله های ایران
زلزله سرپل ذهاب، یکی از زلزلههای شدید در ایران بود که در سال 1397 شمسی رخ داد. عمق کانون این زلزله 6/3 ریشتری، بین 12 تا 16 کیلومتر اعلام شده است. از دیگر زلزلههای معروف در این میتوان به زلزله بم در سال 1382 شمسی اشاره کرد. عمق کانون این زلزله 6/6 ریشتری، بین 5 تا 9 کیلومتر تخمین زده میشود.
زمینلرزه رودبار و منجیل، در سال 1369 شمسی و با شدتی معادل 7/4 ریشتر رخ داد. عمق کانون این زلزله، بین 15 تا 19 کیلومتر بود. همانطور که مشاهده میکنید، محاسبه و گزارش عمق کانون زلزله، معمولا به صورت حدودی است. در صورتی که برای اغلب زلزلهها، مختصات رومرکز (Epicenter) به طور دقیق بیان میشود.
سوالات متداول در رابطه با کانون زلزله
در این بخش، به برخی از سوالات پرتکرار در رابطه با کانون زلزله پاسخ میدهیم.
تاثیر عمق کانون زلزله بر روی شدت تخریب ناشی از زلزله چیست ؟
هر چه کانون زلزله به سطح زمین نزدیکتر باشد، شدت تخریب آن بیشتر است. با افزایش عمق، قدرت زلزله و توانایی آن در به لرزه درآوردن سطح زمین از بین میرود.
انواع زلزله بر اساس عمق کانون به چند دسته تقسیم می شوند ؟
انواع زمینلرزه بر اساس عمق کانون زلزله، به سه دسته کمعمق، متوسط و عمیق تقسیم میشوند.
عمق کانون زلزله کم عمق چقدر است ؟
عمق کانون زلزلههای کمعمق، کمتر از 70 کیلومتر است.
رومرکز زلزله چه تفاوتی با کانون زلزله دارد ؟
رومرکز، تصویر کانون زلزله بر روی سطح زمین است. اگر از بالا به سطح زمین نگاه کنیم، رومرکز و مرکز زلزله بر روی هم قرار میگیرند.
کانون زلزله های ایران در کجا قرار دارند ؟
کانون اکثر زلزلههای ایران بر روی امتداد گسلها قرار داشتهاند.
کانون زلزله های منشا سونامی در کجا قرار دارد ؟
زلزلههای منشا سونامی، معمولا در عمق کمتر از 100 کیلومتری سطح زمین دارند. شدت این زلزلهها معمولا به بیش از 7 ریشتر میرسد.
عمیق بودن کانون زلزله نشان دهنده کدام فرآیند زمین شناسی است ؟
عمیق بودن کانون زلزله، نشاندهنده پدیده فرورانش (رانده شدن صفحه اقیانوسی به زیر صفحه قارهای) است.
میانگین عمق کانون زلزله ها چقدر است ؟
در اغلب نقاط جهان، میانگین عمق کانون زلزله در حدود 10 کیلومتر است.
چرا احتمال قرارگیری کانون زلزله در اعماق بیشتر از 700 کیلومتر بسیار کم است ؟
در اعماق بیشتر از 700 کیلومتر، فشار و دمای سنگها بسیار زیاد است. از اینرو، سنگها معمولا از حالت جامد به حالت خمیری درمیآیند و جریان مییابند. در نتیجه، امکان شکست و گسلخوردگی به میزان قابلتوجهی کاهش مییابد.
خطرناک ترین زلزله ها کدام هستند ؟
زلزلههایی که عمق کانون آنها به سطح زمین نزدیک و شدت آنها بالا باشد، از خطرناکترین زلزلهها هستند.
عمق کانون زلزله های قاره ای چقدر است ؟
اغلب زلزلههای زیر پوسته قارهها، در عمق کمتر از 20 کیلومتر رخ میدهند.
سلام میشه در مورد سازوکار کانونی زلزله یکم توضیح بدین مثلا دایره های سازوکار که داخلشان رنگ ها با جهت های مختلفی نشان داده شده چ تعریفی براشون هست؟