وزن عروضی چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین

وزن عروضی، معیاری کمی و امتدادی است که مصرع‌ها را از نظر چگونگی چینشِ امتدادِ تلفظ هجاهایشان، منظم می‌کند. این وزن مربوط به شعر است و به یک مصرع و در نهایت به کل بیت و شعر، نظمی آهنگین می بخشد. در واقع زیبایی آهنگینی که از خواندن اشعار به گوش ما می‌رسد، نتیجه وزن داشتن آن‌ها است. برای مثال در مصرع «حالِ دل با تو گفتنم هوس است» از «حافظ»، این وزن است که باعث شده ما این جمله را آهنگین بخوانیم و اگر همین جمله را به حالت بدون وزن تبدیل کنیم، به این جمله می‌رسیم: «آروزی این را دارم که حال دلم را به تو بگویم.» که این جمله دیگر هیچ نظم آهنگینی ندارد. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم وزن عروضی چیست و چه انواعی دارد. در ادامه مراحل شناسایی وزن‌های عروضی، پرکاربردترین وزن‌های شعر فارسی و وزن شعر نیمایی را نیز بررسی می‌کنیم. در انتها نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم تا یادگیری خود را با آن‌ها بسنجید.

وزن عروضی چیست؟

وزن عروضی، معیاری کمّی است و یک مصرع را از نظر چینشِ هجاهای کوتاه و بلندش منظم می‌کند. یعنی برای خواندنِ هر هجای کوتاه، باید نصف زمانی را که برای خواندن یک هجای بلند صرف می‌کنیم، صرف کنیم. بنابراین هر مصرعی متناسب با اینکه هجاهای کوتاه و بلندش به چه صورتی در کنار هم قرار گرفته‌اند و چگونه خوانده می‌شوند، وزنی خاص دارد.

برای آشنایی بیشتر با مبحث وزن شعر فارسی، پیشنهاد می‌کنیم که فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی پایه دهم فرادرس که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم را تماشا کنید.

پس در مبحث وزن، با نوشتار کلمه‌ها کاری نداریم و آنچه مهم است خوانش و تلفظ است. واحد بررسی وزن در شعر فارسی، مصرع است زیرا شاعر، مصرع اول را مطابق با هر وزنی بسراید، باید باقی مصرع‌ها نیز در همان وزن بسراید. منظور از هجا نیز همان بخش است که در سال‌های اول حضور در مدرسه یاد گرفتیم و هر کلمه بر اساس چگونگی تلفظش به چندین هجا یا بخش تقسیم می‌شود.

جدول پرکاربردترین وزن های عروضی

حالا که فهمیدیم منظور از وزن عروضی چیست، در جدول زیر برخی از پرکاربردترین وزن‌های شعر فارسی را با مصرعی از حافظ به عنوان نمونه برای هرکدام از آن‌ها آورده‌ایم. همانطور که این وزن‌ها و این مصرع‌ها را می‌خوانید، متوجه خواهید شد که آهنگی که از خوانش هرکدام از این مصرع‌ها در گوش می‌پیچد، مانند همان آهنگی است که با خواندن وزنِ این مصرع، در گوش می‌پیچد.

انواع هجا در وزن عروضی

در این بخش بررسی می‌کنیم که منظور از هجا در وزن عروضی چیست. در زبان فارسی سه نوع هجا داریم که تمام وزن‌های عروض از چگونگی در کنار هم قرار گرفتن این سه نوع هجا و خوانش آن‌ها ایجاد می‌شوند. این هجاها عبارت‌اند از:

• هجای کوتاه
• هجای بلند
• هجای کشیده

دقت کنید که این تقسیم‌بندی از هجاها، بر اساس طول کشیدن زمانی است که برای خوانش آن‌‌ها سپری می‌کنیم. در واقع اگر تلفظ هجایی، کم طول بکشد، هجای کوتاه و اگر دو برابر خواندنِ هجای کوتاه، طول بکشد، هجای بلند و اگر بیشتر از دوبرابر هجای کوتاه طول بکشد، هجای کشیده است. در ادامه هر کدام از این هجاها را با مثال بررسی می‌کنیم.

برای یادگیری بهتر وزن عروضی و انواع هجا، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزشی علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

هجای کوتاه

مصوت کوتاه از «یک صامت + یک مصوت کوتاه (-َ و -ِ و -ُ)» ساخته می‌شود و کوتاه‌ترین امتداد را در میان هجاهای فارسی دارد. یعنی برای خواندن این هجا، کمترین زمان را صرف می‌کنیم. جدول زیر را ببینید. البته پیش‌تر در مجله فرادرس راجع به صامت و مصوت صحبت کرده‌ایم و برای آگاهی بیشتر می‌توانید مطلب مربوط به آن را مطالعه کنید.

هجای بلند

مدت زمانی که برای خوانش این هجا صرف می‌کنیم، دو برابر مدت زمانی است که در آن، یک هجای کوتاه را می‌خوانیم و از ترکیب دو صامت با یک مصوت کوتاه یا یک صامت با مصوت‌های بلند (آ، او، ای) ساخته می‌شود. بنابراین هجای بلند دو ساختار دارد. این ساختارها را در جدول زیر آورده‌ایم و برای هرکدام از آن‌ها نیز مثالی گذاشته‌ایم.

هجای کشیده

هجای کشیده از هجای بلند نیز طولانی‌تر است یعنی خواندنِ آن از دو برابر تلفظ هجای کوتاه هم بیشتر طول می‌کشد. این نوع هجا، مطابق با فرمول‌های جدول زیر ساخته می‌شود.

نکته: حرف‌هایی که نوشته می‌شوند اما خوانده نمی‌شوند را برای نوشتن خط عروضی، در نظر نمی‌گیریم چون در وزن عروضی، این خوانش است که اهمیت دارد نه نوشتار. مانند مثال «خواند» در جدول بالا که «و» آن خوانده نمی‌شود و در تعیین کوتاه و بلند بودن این هجا تأثیری ندارد و به صورت «خاند» تلفظش می‌کنیم.

در مطلب زیر از مجله فرادرس، به طور مفصل درباره هجاهای فارسی و انواع آن‌ها، توضیح داده‌ایم.

یادگیری وزن عروضی در علوم و فنون دهم

تا اینجا یاد گرفتیم وزن عروضی چیست و هجاهای کوتاه و بلند را نیز شناختیم. مبحث عروض در شعر فارسی یکی از مباحث طولانی و به ظاهر سخت و پیچیده است که بسیاری افراد، از ظاهر این مبحث هراس دارند و به همین دلیل به سراغ یادگیری آن نمی‌روند اما اگر از آموزش‌های ساده و کاربردی استفاده کنیم، حتی این موضوع که یادگیری آن برای عده‌ای، غیرممکن به نظر می‌آید، می‌تواند به یکی از شیرین‌ترین مباحث ادبیات تبدیل شود. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها، عروض و دیگر مباحث مربوط به شعر فارسی را به سادگی و به طور کامل یاد بگیرید.

سه‌ آموزش اول، همراه با نمونه سؤال و حل آن‌ها است و آموزش چهارم و پنجم، بدون نمونه سؤال است.

• فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ فرادرس

همچنین برای یادگیری کامل تمام مباحث ادبیات فارسی دوره متوسطه فرادرس، می توانید از مجموعه فیلم آموزشی زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

مراحل شناسایی وزن شعر

حالا که متوجه شدیم وزن عروضی چیست، باید یاد بگیریم مراحل شناسایی وزن عروضی در اشعار چگونه است. برای شناسایی وزن عروضی هر مصرع باید ابتدا با تلفظ درست، کل کلمه‌های آن مصرع را بخوانیم و سپس آن‌ها را بخش کنیم و بعد هم کوتاه، بلند یا کشیده بودن هجاهایشان را بررسی کنیم و ببینیم این هجاهای کوتاه و بلند در یک مصرع، به چه صورتی قرار گرفته‌اند.

• درست خواندن و نوشتن شعر
• تقطیع هجایی
• تقطیع ارکان
• بررسی اختیارات شاعری

پیش از بررسی هرکدام از این مراحل با مثال، پیشنهاد می‌کنیم با استفاده از فیلم آموزشی علوم و فنون ۲ پایه یازدهم فرادرس، تشخیص وزن عروضی اشعار را به‌سادگی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

در ادامه به ترتیب این مراحل را با مثال طی می‌کنیم تا به‌خوبی یاد بگیرید که برای تشخیص وزن عروضی یک شعر باید چه کارهایی را به چه ترتیبی انجام دهید.

درست خواندن و نوشتن شعر

منظور از درست خواندن و درست نوشتن شعر در اینجا این است که شعر را به همان صورتی که می‌خوانیم بنویسیم و صامت‌ها و مصوت‌های هجاهای آن را به همان شکلی که تلفظ می‌شوند به هم بچسبانیم یا از هم جدا کنیم. برای مثال می‌توانید به جدول زیر دقت کنید.

تقطیع هجایی

در این مرحله و بعد از اینکه شعر را درست خواندیم و به همان صورتی که خواندیم، نوشتیم و صامت و مصوتش را علامت‌گذاری کردیم، باید هجاهای بلند و کوتاه و کشیده آن‌ را نیز مشخص کنیم و با خط عروضی علامت هر کدام از این هجاها را بگذاریم.

مثال ۱ تقطیع هجایی

در جدول زیر، این مصرع را تقطیع هجایی می‌کنیم.

نکته: در بحث وزن عروضی، همیشه اولین حرف کلمه‌ها و هجاهایی که با «ا (اَ و اِ و اُ)» شروع می‌شوند را همزه یا «ء» در نظر می‌گیریم و کلمه‌هایی که با «آ» شروع می‌شوند را نیز یک همزه به همراه یک مصوت بلند «آ» محسوب می‌کنیم. یعنی برای مثال، هجای اول کلمه «آخر» را به صورت « صامت «ء» + مصوت بلند «آ»» تقطیع هجایی می‌کنیم. جدول زیر را ببینید.

مثال ۲ تقطیع هجایی

در جدول زیر نیز، هجاهای مصرع دیگری را تقطیع کرده‌ایم.

نکته ۱: همانطور که در تقطیع هجایی کلمه‌های «قصه» و «غصه» در جدول بالا دیدید، چون این کلمات در این مصرع، مشدد خوانده می‌شوند، در تقطیع هجایی نیز باید آن‌ها را مشدد در نظر بگیریم.

نکته ۲: مانند هجای «گین» در جدول بالا، تقریبا همیشه اگر صامت «ن» بعد از مصوت‌های بلند «آ، او، ای» بیاید، خوانده نمی‌شود و لازم نیست آن را برای تقطیع هجایی در نظر بگیریم. ما هم در جدول بالا به جای در نظر گرفتن این هجا به هنوان هجای کشیده «—U»، به صامت «ن» توجهی نکردیم و این هجا را یک هجای بلند (—) در نظر گرفته‌ایم.

تقطیع ارکان

تا اینجا یاد گرفتیم که وزن عروضی چیست و درست‌ نوشتن شعر و تقطیع هجایی را نیز با مثال یاد گرفتیم. در مرحله سوم یا تقطیع ارکان باید مصرعی که درست نوشته‌ایم و تقطیع هجایی‌اش کرده‌ایم را با ارکان عروضیِ از پیش تعیین‌شده‌ای که برای وزن شعر، معین شده اند، تطبیق بدهیم. پس ابتدا باید این ارکان را بشناسیم و بعد از آن، بررسی می‌کنیم که نقش این ارکان در وزن عروضی چیست.

قبل از پرداختن به تقطیع ارکان، پیشنهاد می کنیم که با تماشای فیلم‌ آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، وزن عروضی و مراحل مختلف شناسایی آن را به‌خوبی یاد بگیرید.

جدول مهم ترین ارکان عروضی شعر فارسی

در جدول زیر پرکاربردترین ارکان عروضی شعر فارسی را آورده‌ایم تا چشم شما به شکل آن‌ها عادت کند و با تکرار خوانشِ آن‌ها، وزن موسیقیایی آن‌ها نیز برای گوش شما آشنا شود.

مثال تقطیع ارکان عروضی

در دو جدول بعدی، دو مصرع مختلف را تقطیع هجایی و تقطیع به ارکان عروضی کرده‌ایم تا با انجام این کار بهتر آشنا شوید. به طور معمول هر سه یا چهار هجای یک مصرع، وزن یکی از این رکن‌های عروضی شعر فارسی که در جدول بالا هستند را دارند و با شناسایی این نظم، می‌توانیم وزن مصرع را پیدا کنیم. البته رکن‌های دو یا سه یا پنج‌هجایی نیز در اشعار وجود دارد اما فراوانی آن‌ها کمتر است.

مثال ۱

همانطور که در جدول زیر می‌بینید هر چهار هجا در این مصرع، مشابه هم هستند و رکن عروضی «فَعَلاتُن» یا «UU——» چهار بار تکرار شده‌است. پس وزن این مصرع و کل این شعر مولانا، «فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن» است.

نکته: هجای ابتدایی کلمه‌هایی مانند «خیالت» در مصرع بالا یا کلمه‌های دیگری مانند «بیابان» و «خیابان» و... باید به صورت «صامت + مصوت کوتاه -ِ» خوانده شود. در واقع، «ی» را مصوت کوتاه «-ِ» می‌خوانیم. در جدول زیر تقطیع هجایی و ارکانی کلمه «خیال» را ببینید.

مثال ۲

بیایید تقطیع ارکان را برای مصرع دیگری نیز انجام دهیم تا با این کار بیشتر آشنا شویم. در این بیت مانند مثال قبلی، یک رکن عروضی، تکرار نشده است اما کل مصرع قابل تبدیل به چهار رکن عروضی متفاوت است و وزن این شعر «مَفعولُ فاعِلاتُ مَفاعیلُ فاعِلُن» است.

نکته: در هجای پنجم و ششم مصرع بالا، همزه ابتدای حرف «از» در عبارت «شکایت از»، حذف شده است. زیرا خوانش درست این مصرع ما را مجبور کرده است که برای خواندن مصوت «ت» که قبل از این همزه است و خودش با مصوتی نیامده تا خوانده شود، این همزه را حذف کنیم و این دو کلمه را به هم بچسبانیم. پس ممکن است در موارد این‌چنینی که قبل از یک همزه، صامتی هست که خوانده نمی‌شود و به این همزه می‌چسبد، بنابر ضرورت درست‌خواندن، همزه ابتدایی یک کلمه حذف شود.

بررسی اختیارات شاعری

حالا که یاد گرفتیم وزن عروضی چیست و مراحل درست نوشتن و تقطیع هجایی و تقطیع ارکانی آن را بررسی کردیم، باید با اختیارات شاعری نیز آشنا شویم. گاهی شاعران بنابر ملاحظات شاعرانه، تغییری در الفاظ یا رکن‌های عروضی مصرع یا شعر خود انجام می‌دهند که این کار با وجود مجاز بودن، ممکن است شناسایی وزن عروضی آن شعر یا آن مصرع را برای ما مشکل کند. پس باید با این تغییرات که به آن‌ها اختیارات شاعری می‌گوییم، آشنا باشیم تا در شناسایی وزن اشعار، آن‌ها را نیز در نظر بگیریم.

• اختیار زبانی
• اختیار وزنی

برای یادگیری کامل انواع اختیارهای شاعری زبانی و وزنی، می‌توانید از فیلم آموزشی علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

در ادامه با مثال، بررسی می‌کنیم که منظور از اختیارات شاعری زبانی و وزنی در وزن عروضی چیست.

اختیارهای زبانی شاعری

منظور از زبان، لفظ و خوانش است اما منظور از اختیار شاعرانه زبانی چیست؟ این اختیار مربوط به انتخاب‌های شاعر در مورد چگونگی تلفظ و خوانش کلمه‌های یک مصرع یا بیت و شعر است و به دو دسته زیر تقسیم می‌شود.

• حذف همزه
• تغییر مصوت‌ها

بیایید این دو مورد را با مثال بررسی کنیم.

حذف همزه

اگر در یک مصرع، قبل از یک همزه، یعنی قبل از کلمه‌هایی که با اَ، اِ و اُ یا با «آ» شروع می‌شوند، یک حرف صامت (بی‌صدا) داشته باشیم، می‌توانیم در هنگام خوانش مصرع، همزه را حذف کنیم. برای مثال عبارت «پر آب» را «پُ + راب» بخوانیم. از آنجایی که تلفظ حرف «ع» در زبان فارسی مانند حرف همزه است، این قاعده برای این حرف نیز صدق می‌کند. در جدول زیر، نمونه‌های بیشتری از حذف همزه و «ع» را می‌بینید.

تغییر مصوت‌ها

این اختیار زبانی در جایی رخ می‌دهد که شاعر مصوت بلند را به مصوت کوتاه و مصوت کوتاه را به مصوت بلند تبدیل کند و این دو مورد در دو جا اتفاق می‌افتد که آن‌ها را با مثال بررسی می‌کنیم.

• حالت اول: اگر در بیتی، هجای آخر یک واژه، کوتاه باشد و در مقابل آن، همان هجای مصرع دیگر آن بیت، بلند باشد، باید آن مصوت کوتاه را مصوت بلند در نظر بگیریم. مواردی که در فهرست زیر آورده‌ایم به طور معمول مصوت کوتاه هستند و هجای کوتاه خوانده می‌شوند اما اگر این موارد در یک مصرع، مقابل هجای بلندی در مصرع دیگر آن بیت قرار بگیرند باید آن‌ها را هجای بلند محسوب کنیم.

• حالت دوم: اگر دو مصوت بلند در یک مصرع، در کنار هم باشند و همان هجا در مصرع دیگر آن بیت، کوتاه تلفظ شود، اولین مصوت بلند را به مصوت کوتاه تبدیل می‌کنیم. به مثال جدول زیر توجه کنید. در ششمین ردیف جدول زیر که هجای «دو» از کلمه «جادویی» در برابر هجای «شِ» از کلمه «آشکارا» قرار گرفته است، مصوت بلند «دو» را تبدیل به مصوت کوتاه می‌کنیم تا هجای ما مانند هجای مصرع بعدی کوتاه شود و وزن این شعر درست شود.

اختیارهای وزنی شاعری

در این بخش یاد می‌گیریم که منظور از اختیارهای شاعری وزنی در وزن عروضی چیست. گاهی شاعر در لفظ یک مصرع، تغییری ایجاد نمی‌کند بلکه به‌طور مستقیم روی خود وزن و ارکان وزنی عروضی آن تغییراتی انجام می‌دهد که همه آن‌ها را در اینجا با مثال بررسی می‌کنیم.

• تبدیل هجای کوتاه و کشیده پایان مصرع به هجای بلند: اگر شاعر در پایان یک مصرع، از هجای کوتاه (U) یا کشیده (—U) استفاده کند، از اختیار شاعری استفاده کرده است زیرا در تقطیع هجایی و ارکانی و در شناسایی وزن، هجای آخر هر مصرع را هجای بلند (—) در نظر می‌گیریم.

• تبدیل «فَعَلاتُن» آغاز مصرع به «فاعِلاتُن»: گاهی شاعران در ابتدای مصرعی که وزن «فَعَلاتن» دارد، با آوردن یک هجای بلند به جای هجای کوتاه، فَعَلاتُن را به فاعِلاتُن تبدیل می‌کنند. جدول زیر را ببینید که در مصرع اول این بیت شاعر، رکن عروضیِ «فَعَلاتُن» را به «فاعِلاتُن» تبدیل کرده است اما وزن این بیت همچنان «فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن فَعَلاتُن» است.

• ابدال: منظور از اختیار ابدال، تبدیل دو هجای کوتاه (U U) به یک هجای بلند (—) یا تبدیل یک هجای بلند به دو هجای کوتاه در میان یک مصرع (به جز هجای اول و آخر) است. همانطور که در ابتدای بحث گفتیم، از نظر امتداد زمانی، خواندن هر هجای بلند، دوبرابر یک هجای کوتاه طول می‌کشد و دلیل این اختیار شاعرانه نیز همین موضوع است. این اختیار، بیشتر در رکن‌های «فَعَلاتُن»، «مُستَفعِلُ»، «مُفتَعِلُن» و «فَعَلُن» اتفاق می‌افتد و سه رکن اول را تبدیل به رکن «مَفعولُن» و رکن آخری را تبدیل به «فَعلُن» می‌کند. در جدول زیر، شاعر در مصرع دوم، به جای رکن «مُستَفعِلُ» یا همان «— —U U»، رکن «مَفعولُن» یا «— — —» را آورده است و در واقع دو هجای کوتاه در انتهای «— —U U» را به یک هجای بلند تبدیل کرده و آن را به حالت «— — —» در آورده است.

• قلب: منظور از این اختیاری شاعری این است که برای رعایت وزن شعر، جای یک هجای بلند (—) با یک هجای کوتاه (U) که در کنار هم قرار دارند، عوض شود. این اختیار، بیشتر در رکن‌های «مَفاعِلُن» و «مُفتَعِلُن» اتفاق می‌افتد. جدول زیر را ببینید تا این اختیار شاعری را بهتر بشناسید. در رکن دوم از مصرع دوم این بیت، شاعر، رکن عروضی «مُفتَعِلُن» یا همان «— U U —» را با رکن «مَفاعِلُن» یا همان «— U U —» عوض کرده و این کار را با جابه‌جایی هجای کوتاه و بلند در ابتدای این رکن انجام داده است.

وزن عروضی در شعر نو

حالا که یاد گرفتیم وزن عروضی چیست و مراحل تشخیص آن را با مثال توضیح دادیم، وقت آن است که بررسی کنیم آیا اشعار نو هم وزن دارند یا نه. بعد از نیما یوشیج، نوع جدیدی از شعر گفتن رواج پیدا کرد که به آن‌، شعر نو گفته می‌شود و به سه نوع نیمایی، سپید و موج نو تقسیم می‌شود. این سه نوع شعر نو از نظر داشتنِ وزن عروضی یا نداشتن آن‌ با هم تفاوت دارند که در بخش بعد این تفاوت را بررسی می‌کنیم و بعد از آن به بررسی تفاوت وزن عروضی شعر نیمایی با شعر سنتی می‌پردازیم.

با تماشای فیلم آموزشی علوم و فنون ادبی ۳ فرادرس، می‌توانید مبحث وزن شعر نیمایی را به خوبی یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.

جدول مقایسه وزن در انواع شعر نو

در جدول زیر، بودن یا نبودنِ وزن عروضی در سه نوع شعر نو را با هم مقایسه می‌کنیم.

وزن در شعر نیمایی

مطابق جدول بخش بالا، فهمیدیم که از میان انواع شعر نو، این شعر نیمایی است که وزن دارد اما وزن عروضی این نوع شعر، مانند وزن عروضی اشعار سنتی فارسی نیست و با آن‌ها تفاوت دارد. بیایید این تفاوت را با مثال بررسی کنیم. پیش از آن، پیشنهاد می‌کنیم که با استفاده از فیلم آموزش رایگان وزن در شعر فارسی پایه دهم فرادرس که لینک آن را در کادر زیر آورده‌ایم، این مبحث را به سادگی یاد بگیرید.

تفاوت وزن شعر نیمایی با شعر کلاسیک

در شعر سنتی یا کلاسیک فارسی، تعداد هجاهای تمام مصرع‌ها با هم برابر است و همین موضوع، وزن عروضی آن شعر را می‌سازد اما در شعر نیمایی، کوتاهی و بلندی مصرع‌ها و تعداد هجاهای تمام مصرع‌ها با هم برابر نیست و به همین خاطر، مصرع دانستن آن‌ها درست نیست و بهتر است که به آن‌ها، سطر بگوییم. پس شعر نیمایی، وزن عروضی دارد اما نه به شکل اصلی و سنتی آن.

برای مثال اگر یک سطر از یک شعر نیمایی با وزن «مَفاعیلُن» سروده شود، باقی سطرهایش نیز در همین وزن سروده می‌شوند اما ممکن است این رکن عروضی، در یک سطر چهار بار تکرار شود، در یک سطر پنج بار و در سطری دیگر، سه بار. در صورتی که تعداد هجاها و ارکان عروضی در تمام مصرع‌های یک شعر کلاسیک با هم برابر است.

جدول مثال وزن شعر نیمایی

در جدول زیر نمونه‌ای از یک شعر نیمایی از خود «نیما یوشیج» را تقطیع هجایی و تقطیع ارکانی کرده‌ایم تا کوتاه و بلند بودن هجاهای سطرهای مختلف این نوع شعر را بهتر درک کنید. همانطور که می‌توانید در جدول زیر ببینید، تعدادِ تکرار وزن عروضی «مَفاعیلُن»، در سطرهای این شعر، به این ترتیب است: در سطر اول: سه بار، در سطر دوم: پنج بار، در سطر سوم: چهار بار، در سطر چهارم: دو بار. در صورتی که اگر این شعر، یک شعر کلاسیک بود، این رکن عروضی باید در تمتم مصرع‌های آن یا چهار یا سه یا دو یا پنج بار تکرار می‌شد. پس مشخص شد که تفاوت وزن در شعر نیمایی با وزن عروضی چیست.

اسم وزن های عروضی فارسی چیست؟

تا اینجا فهمیدیم وزن عروضی چیست و مراحل تشخیص وزن اشعار مختلف را با مثال توضیح دادیم اما این وزن‌های عروضی بنا بر دسته‌بندی‌های مختلفی نام‌گذاری شده‌اند که به ترتیب پیش می‌رویم تا ببینیم این دسته‌بندی‌ها چه هستند و بر اساس آن‌ها چه نام‌هایی برای وزن‌های عروضی داریم و چگونه می‌توانیم آن‌ها را از یکدیگر تشخیص بدهیم.

• تعداد ارکان
• سالم یا محذوف بودن
• رمل و هزج و رجز و متقارب
• مکفوف
• منسرح
• مضارع و هزج اخرب

پیش از بررسی این موارد، پیشنهاد می‌کنیم که با تماشای فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ فرادرس، روش‌های تشخیص وزن عروضی اشعار مختلف را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر زیر، آورده‌ایم.

قبل از اینکه این موارد را به ترتیب بررسی کنیم، در بخش بعدی، پرکاربردترین وزن‌های عروضی شعر فارسی را با مثالی برای هرکدام آورده‌ایم و نام این وزن‌ها را نیز در مقابل آن‌ها قرار داده‌ایم.

جدول نام وزن عروضی

در جدول زیر، پرکاربردترین وزن‌های شعر فارسی را با نامی که دارند، آورده‌ایم و در مقابل هرکدامشان نیز، مصرعی از سعدی با همان وزن را قرار داده‌ایم. توجه کنید که ابتدای همه نام‌های اوزان عروضی، کلمه «بحر» وجود دارد.

پیش از بررسی دقیق‌تر نام‌های مختلف وزن عروضی، پیشنهاد می‌کنیم که با استفاده از فیلم آموزشی رایگان وزن شعر فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر پایین آوردّه‌ایم، این مبحث را به‌خوبی یاد بگیرید.

تعداد ارکان

بسته به اینکه هر بیت ما از چند رکن عروضی تشکیل شده باشد، این بخش از نام‌گذاری عروضی را روی وزن آن، انجام می‌دهیم. جدول زیر را ببینید.

مثال تعداد ارکان

در جدول زیر می‌بینید که تعداد ارکان این بیت، شش عدد است یعنی از نظر چینش هجاهای کوتاه و بلند، هر سه رکن مصرع‌های این بیت را می‌توانیم با یکدیگر و با ارکان عروضی یکی بدانیم. پس اصطلاح «مسدس» باید در نام وزن این بیت باشد.

سالم یا محذوف بودن

اگر دو یا سه هجا از رکن انتهایی یک وزن کم شود، از حالت سالم به حالت محذوف در می‌آید و اصطلاح «محذوف» باید در نام آن وزن باشد. برای مثال اگر رکن عروضی «فاعِلاتُن» به «فاعِلُن» تبدیل شود، این رکن محذوف شده است. یا اگر رکن عروضی «مَفاعیلُن» به «فَعولُن» یا «فَعَل» تبدیل بشود، از حالت سالم به حالت محذوف درآمده است.

رمل و هزج و رجز و متقارب

هرکدام از این چهار اصطلاح برای ارکان عروضی‌ای هستند که در جدول زیر، روبه‌روی آن‌ها آورده‌ایم. اما این برای ساده‌ترین حالتی است که این ارکان بیایند. یعنی اگر این رکن‌های عروضی، چهار بار پشت سر هم در یک مصرع تکرار شوند، نام وزن، همان اصطلاحی می‌شود که در روبه‌روی آن‌ها نوشته شده است. حالت‌های پیچیده‌تر و اصطلاحات دیگری که باید در این بخش یاد بگیریم را بعد از این جدول، با هم بررسی می‌کنیم.

مخبون و مشکول و مقبوض و اخرب و مطوی و مجتث

در جدول‌‌های زیر، حالت‌های پیچیده‌تری که ممکن است پیش بیاید را با هم می‌بینیم تا اسامی آن‌ها را نیز یاد بگیریم. پیشنهاد می‌کنیم که برای یادگیری ساده وزن شعر، از فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر زیر، آورده‌ایم استفاده کنید.

انواع رمل و هزج و رجز را در جدول زیر می‌بیند.

هرگاه ارکان «مَفاعِلُن فَعَلاتُن» در وزن مصرع بود، باید در نام وزن آن مصرع، مجتث مخبون، وجود داشته باشد.

در جدول زیر، حالت‌های مختلفی که در نام وزن یک شعر، کلمه «مخبون» به کار می‌رود را می‌بینید.

مکفوف

اگر در وزن شعر، رکن «مَفاعیل» یا «U — —» وجود داشته‌ باشد، اصطلاح «مکفوف» باید در نام آن وزن باشد.

منسرح

اگر در وزن شعر، رکن «مُفتَعِلُن فا» یا «— U U — —» باشد، اصطلاح «مکفوف» باید در نام آن وزن باشد.

مضارع و هزج اخرب

اگر در وزن عروضی شعری، بعد از رکن «مَفعولُ» یک هجای بلند بیاید، باید در نام وزن آن بیت، اصطلاح «مضارع اخرب» باشد و اگر بعد از این رکن، هجای کوتاه بیاید باید در نام وزن، اصطلاح «هزج اخرب» بیاید.

یادگیری اختیارات شاعری در علوم و فنون ادبی متوسطه

تا اینجا یاد گرفتیم که وزن عروضی چیست و روش‌های تشخیص آن، اختیارات شاعری مختلف، نام وزن‌ها و وزن عروضی در شعر نو را با مثال‌های متنوع بررسی کردیم. با وجود مشکل به نظر رسیدن این مبحث، اگر از آموزش‌های اصولی و صحیح استفاده کنید، نه تنها از حل تمرین‌های مربوط به آن، نمی‌ترسید بلکه به این مبحث و پرسش‌هایش علاقه‌مند نیز می‌شوید. پس استفاده از یک آموزش مناسب در این زمینه بسیار مهم است. علاوه بر این موضوع، عروض یکی از مباحث مهم مربوط به شعر فارسی است و مباحث مهم دیگری چون انواع آرایه‌ ادبی، تشخیص جمله در شعر، انواع مختلف فعل، انواع اسم و نقش‌های دستوری آن در اشعار و بسیاری از مطالب دیگر نیز در این بخش از اهمیت بالایی برخور دارند و این اهمیت، باعث شده تا در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس در زمینه ادبیات فارسی را معرفی کنیم تا مباحث مختلف مربوط به شعر فارسی را به سادگی و به طور کامل یاد بگیرید.

برخی از فیلم‌های آموزشی زیر، همراه با نمونه سؤال و حل تمرین هستند و برخی از آن‌ها بدون نمونه سؤال هستند.

• فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی فرادرس
• فیلم‌ آموزش رایگان آرایه‌های ادبی فارسی فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
• فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
• فیلم‌ آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس

همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس ادبیات فارسی در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.

• مجموعه فیلم آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس

نمونه سؤال وزن عروضی

حالا که یاد گرفتیم وزن عروضی چیست و مراحل تشخیص وزن شعر و نام اوزان را با مثال بررسی کردیم، می‌توانید با پاسخ دادن به پرسش‌های چهارگزینه‌ای زیر، بررسی کنید که این مطلب را چه‌قدر یاد گرفته‌اید. برای پاسخ به هر سؤال، می‌توانید روی گزینه‌ای که فکر می کنید درست است بزنید و بعد از آن و با زدن گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست را خواهید دید. هر جواب درستی که بدهید یک امتیاز می‌گیرید و بعد از پاسخ دادن به تمام سؤال‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را می‌بینید.