فرادرسمسمط چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
مسمط قالبی شعری است که از چند رشته ساخته می‌شود و هر رشته شامل چندین مصرع است که با هم، هم‌قافیه هستند. به جز مصرع آخر هر رشته که با مصرع آخر رشته‌های دیگر، هم‌قافیه است. به مصرع‌های آخر رشته‌ها، بند می‌گوییم. قافیه هر رشته نیز با قافیه دیگر رشته‌ها متفاوت است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم مسمط چیست و چه قالب شعری دارد. همچنین انواع مسمط مانند مسمط تضمینی، مسمط مسدس و... را نیز با مثال توضیح می‌دهیم. در انتهای مطلب، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آنها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را بسنجید.
مسمط چیست؟
مسمط یکی از قالب‌های شعر فارسی است که از چندین رشته با قافیه متفاوت ساخته شده که مصرع انتهایی رشته اول با مصرع‌های انتهایی همه رشته‌ها هم‌قافیه است. همه مصرع‌های هر رشته نیز (به جز مصرع آخر) دارای قافیه متفاوت با رشته‌های دیگر هستند. به مصرع انتهایی هر رشته، بند می‌گوییم که کل مسمط را به هم وصل می‌کند. مسمط‌ها بر اساس تعداد مصرع‌های رشته‌های خود به انواعی چون مسمط مسدس، مربع و مخمس تقسیم می‌شوند که در ادامه مطلب هرکدام را با مثال توضیح می‌دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قالب شعری مسمط، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
قالب شعری مسمط چیست؟
در تصویر زیر، می‌توانید قالب شعری مسمط و نحوه قرارگیری قافیه در آن را به‌خوبی درک کنید. در مسمط، همه مصرع‌های هر رشته به جز مصرع آخر آنها با یکدیگر هم‌قافیه هستند و مصرع‌های آخر همه رشته‌ها نیز با یکدیگر هم‌قافیه هستند.
نمونه مسمط
در کادر زیر نمونه‌ای از مسمط را آورده‌ایم تا این نوع شعر را بهتر درک کنید. به شکل و ترتیب قافیه در هر رشته و بندها، توجه کنید.
خیزید و خز آرید که هنگام خزانست
باد خنک از جانب خوارزم وزانست
آن برگ رزان بین که بر آن شاخ رزانست
گویی به مثل پیرهن رنگرزانست
دهقان به تعجب سر انگشت گزانست
کاندر چمن و لاغ نه گل ماند و نه گلنار
طاووس بهاری را دنبال بکندند
پرّش ببریدند و به کنجی بفکندند
خسته به میان باغ به زاریش پسندند
با او ننشینند و نگویند و نخندند
وین پر نگارینْشْ بر او باز نبندند
تا بگذر آذرمه و آید سپس آذار
(منوچهری)
در مطلب زیر از مجله فرادرس، انواع قالب‌های شعری فارسی را با مثالهای متنوع و با شکل، توضیح داده‌ایم.
ساختار مسمط
به طور کلی می‌توانیم بگوییم که مسمط از چند رشته تشکیل می‌شود که همه این رشته‌ها با بند به هم مرتبط می‌شوند. در ادامه، رشته و بند مثال بالا را مشخص کرده‌ایم تا با اجزای مسمط بهتر آشنا شوید.
رشته مسمط چیست؟
از ابتدای مصرع اول شعر بالا، تا انتهای مصرع پنجم آن، یعنی از واژه «خیزید» تا «گزانست» یک رشته است. رشته دوم این شعر نیز از ابتدای مصرع هفتم تا انتهای مصرع یازدهم یعنی از واژه «طاووس» تا واژه «نبندند» است. در جدول زیر، قافیه‌های هر رشته را نیز مشخص کرده‌ایم.
| رشته‌ها | قافیه‌های هر رشته |
| مصرع اول تا مصرع پنجم | خزانست، وزانست، رزانست، رنگرزانست، گزانست |
| مصرع هفتم تا یازدهم | بکندند، بفکندند، پسندند، نخندند، نبندند |
بند مسمط چیست؟
بند مسمط، مصرع پایانی هر رشته از مسمط است. برای تشخیص بند، کافی است دقت کنیم که کدام مصرع، با مصرع‌های قبل و بعد خود، هم‌قافیه نیست زیرا همان مصرع، بند است. در جدول زیر، بندهای مسمط نمونه بالا را آورده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، همه بندهای موجود در مسمط، با هم هم‌قافیه هستند.
| بندهای مسمط | قافیه هر بند |
| مصرع ششم | گلنار |
| مصرع دوازدهم | آذار |
یادگیری مسمط با فرادرس
مسمط یکی از قالب‌های شعری زبان فارسی است که ردیف و قافیه در آن جایگاه مخصوصی دارد اما این قالب شعری از قالب‌های سنتی‌تر مانند قالب مثنوی، غزل، قصیده و... پیچیده‌تر است و اجزای بیشتری دارد. بنابراین برای یادگیری درست این قالب شعری و تشخیص آن از سایر قالب‌های شعر فارسی، باید مشخصات هرکدام از انواع شعرهای فارسی را به خوبی یاد بگیریم. در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که یادگیری همین موضوعات را کاربردی و آسان می‌کنند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
همچنین برای یادگیری کل مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
انواع مسمط در فارسی با مثال
تا اینجا یاد گرفتیم مسمط چیست و نمونه‌ای از آن را با اجزایش بررسی کردیم. در این بخش، انواع مسمط را با مثال توضیح می‌دهیم. مسمط‌ها را بر اساس تعداد مصرع‌های رشته‌های سازنده آنها و برخی عوامل دیگر به انواعی تقسیم می‌کنند که آنها را در فهرست زیر آورده‌ایم.
- مسمط مثلث
- مسمط مربع
- مسمط مخمس
- مسمط مسدس
- مسمط تضمینی
- مسمط نو
در ادامه، هرکدام از انواع مسمط را با مثال بررسی می‌کنیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در فرادرس، با نحوه ایجاد مسمط و انواع آن آشنا شوید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مسمط مثلث چیست؟
اگر کل مصرع‌های هر رشته مسمط، همراه با مصرع آخر آن (بند) سه عدد باشند، مسمط مثلث ساخته شده است. به بیان دیگر، اگر تعداد مصرع‌های قبل از هر بند، دو باشد، مسمط ما از نوع مسمط مثلث است. در ادامه نمونه‌ای از این نوع مسمط را آورده‌ایم.
بر بوستان لشکر کشد، مطرب به خون اندر کشد
چون برق خنجر بر کشد گلبن‌وشی در برکشد
بلبل ز گلبن برکشد در کله‌ی دیبا نوا
گیتی بهشت آیین کند، پر لؤلؤ نسرین کند
گلشن پر از پروین کند، چون ابر مرکب زین کند
آهو سمن بالین کند وزن نسترن جوید چرا
(ناصرخسرو)
در تصویر زیر، قالب مسمط مثلث را آورده‌ایم.
مسمط مربع
اگر تعداد کل مصرع‌های یک رشته به علاوه مصرع بند، چهار عدد باشد، مسمط مربع وجود دارد. در کادر زیر، نمونه‌ای از این نوع مسمط را آورده‌ایم.
چرا چو بلبل نمی‌خروشم
که عشوه گل ربوده هوشم
از این پس ار در سخن نکوشم
زهی خرافت زهی بلادت
من و سماع و رباب مطرب
من و سؤال و جواب مطرب
من و حضور جناب مطرب
وز او افاضت، وز او افادت
(طغرل احراری)
نحوه قرارگیری قافیه در مسمط مربع را در جدول زیر آورده‌ایم.
مسمط مخمس
هرگاه تعداد مصرع‌های هر رشته از مسمط، همراه با مصرع بند، پنج عدد بود، آن شعر، مسمط مخمس است. در کادر پایین، نمونه‌ای از این نوع مسمط را آورده‌ایم.
سخت بسته با ما چرخ، عهد سست پیمانی
داد او به هر پستی، دستگاه سلطانی
دین ز دست مردم برد، فکرهای شیطانی
جمله طفل خود بردند در سرای نصرانی
ای دریغ از این مذهب، داد از این مسلمانی
صاحب الزمان یک‌ره سوی مردمان بنگر
کز پی لسان گشتند جمله تابع کافر
در نمازشان خواندند ذکر عیسی اندر بر
پا رکاب کن از مهر، ای امام بر و بحر
پیش از اینکه این عالم، رو نهد به ویرانی
(فرخی یزدی)
نکته: در بسیاری از مسمط‌ها مانند مثال بالا، مصرع‌های رشته اول مسمط، با بندهای کل مسمط، هم‌قافیه هستند.
مسمط مسدس چیست؟
این نوع مسمط، بیشترین رواج را در بین شاعران داشته است. منظور از مسمط مسدس این است که تعداد کل مصرع‌های هر رشته در مسمط به علاوه مصرع بند همان رشته، شش عدد باشد. در کادر زیر مثالی از این نوع مسمط رایج بین شاعران را آورده‌ایم.
بهار را چه می‌کنم بتا بهار من تویی
ز خط و زلف عنبرین بنفشه‌زار من تویی
هزار و گل چه بایدم گل و هزار من تویی
به روزگار از این خوشم که روزگار من تویی
همین بس است فخر من که افتخار من تویی
الا به زیر آسمان که راست افتخار من
مرا نگار نیک‌پی، شراب ملک ری دهد
شراب‌های ملک ری مرا کفاف کی دهد
بلی کفاف کی دهد شراب‌ها که وی دهد
مگر دو چشم مست وی کفایتم ز می دهد
که شور صد قرابه می به هر نظاره هی دهد
همین بس است چشم وی نبید من عقار من
(قاآنی)
در تصویر زیر، قافیه در مسمط مسدس را مشاهده می‌کنید.
مسمط تضمینی چیست؟
اگر شاعر مسمط‌سرا، به جای دو مصرع آخر هر رشته از مسمط خود، بیتی از غزل شاعری دیگر بگذارد، مسمط تضمینی ساخته است. نام این مسمط از آرایه تضمین گرفته شده است. صنعت تضمین در جایی وجود دارد که شاعر یا نویسنده در کلام خود، بخشی از یک شعر، حدیث، آیه و... را عیناً بیاورد. پس در مسمط تضمینی نیز، همیشه آرایه تضمین وجود دارد. در ادامه، نمونه‌ای از این نوع مسمط را با هم بررسی می‌کنیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری تضمین و شناسایی آن، فیلم آموزش رایگان چگونگی تشخیص تضمین در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
مثال مسمط تضمینی
شیخ بهایی برای سرودن مسمط زیر، دو مصرع آخر هر رشته را از بیت‌های غزلی از «خیالی بخارایی» برداشته است. پس در بیت زیر، یک مسمط تضمینی وجود دارد.
تا کی به تمنای وصال تو یگانه
اشکم شود از هر مژه چون سیل روانه
خواهد به سرآید شب هجران تو یا نه
«ای تیر غمت را دل عُشاق نشانه
جمعی به تو مشغول و تو غائب ز میانه»
رفتم به در صومعه‌ی عابد و زاهد
دیدم همه را پیش رخت راکع و ساجد
در میکده رهبانم و در صومعه عابد
«گه معتکف دیرم و گه ساکن مسجد
یعنی که تو را می‌طلبم خانه به خانه»
(شیخ بهایی)
مسمط نو چیست؟
قالب مسمط اولین بار توسط منوچهری دامغانی (شاعر قرن پنجم ه. ق.) ابداع شد. پس از او شاعران دیگری مانند «لامعی گرگانی»، «قاآنی شیرازی»، «ادیب‌الممالک فراهانی»، «ملک الشعرای بهار»، «شهریار» و... مسمط سرودند. اما این قالب شعری با مرور زمان از لحاظ محتوا و فرم دچار تغییراتی شد. برای مثال، از نظر موضوع، مسمط‌های اولیه، مضمون‌هایی شبیه به قصیده داشتند یا برای وصف طبیعت سروده می‌شدند اما مسمط‌های دوران مشروطه، حاوی مضامین اجتماعی و سیاسی هستند.
مثال مسمط نو
در کادر زیر نمونه‌ای از مسمط نو از ملک‌الشعرای بهار را آورده‌ایم که مضمونی انتقادی نسبت به حاکمان زمانه خویش دارد.
یا رب این کینه و این ظلم دمادم تا کی؟
دل ایرانی آماجگه غم تا کی؟
پشت احرار به پشت سفها خم تا کی
ظلم ضحاکان در مملکت جم تا کی؟
سلطه‌ی دیوان در ملک سلیمان تا چند؟
تا به کی شحنه و یارانْش نمایند ستم
چند ملت را دوشند بمانند غنم
آن‌یک از پرخوری و فربهی آورده ورم
وان دگر از غلیان خون گردیده دژم
مابقی لاغر همچون نی غلیان تا چند؟
(ملک‌الشعرا بهار)
نمونه سؤال قالب مسمط
حالا که بررسی کردیم مسمط چیست و انواع آن را نیز با مثال یاد گرفتیم، می‌توانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین باید گزینه درست مورد نظر خود در هر پرسش را انتخاب کنید و گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی بعد از ثبت پاسخ همه سؤالات و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
۱. در ادبیات فارسی به چه چیزی مسمط می‌گوییم؟
مسمط یکی از انواع غزل فارسی است.
مسمط یکی از قالب‌های شعری در ادبیات فارسی است.
مسمط یکی از انواع نگارش در زبان فارسی است.
مسمط قالب شعری مشابه مثنوی است که موضوع آن اجتماعی و سیاسی است.
۲. کدام گزینه درباره مسمط درست است؟
مسمط از چندین بند ساخته می‌شود که با رشته به هم متصل می‌شوند.
مصرع پایانی هر رشته از مسمط، بند نام دارد.
همه مصرع‌های همه‌ی رشته‌های یک مسمط، یک قافیه مشترک دارند.
وجود ردیف در مصرع‌های بند مسمط‌ها الزامی است.
۳. در کدام گزینه مسمط وجود دارد؟
چو شب تیره شد تور با صدهزار
بیامد کمربسته‌ی کارزار
شبیخون سگالیده و ساخته
بپیوسته تیر و کمان آخته
(فردوسی)
نقد قدم از مخزن اسرار برآمد
چون گنج عیان شد
خود بود که خود بر سر بازار برآمد
بر خود نگران شد
(عطار)
ساقی! می مهرانگیز در ساغر جانم ریز
چون مست شوم برخیز زان طره شورانگیز
در گردن من آویز صدگونه پریشانی
ای ماه صبا بگذر پیش در آن دلبر
گو ای دل غم‌پرور چون نیستی اندر خور
بنشین تو و مِی می‌خور خود را به چه رنجانی؟
(عراقی)
مؤمنان را زلف شب‌رنگش سوی کفران کشد
کافران را روی روزافزون او ایمان دهد
عنبرین چوگان و سیمین‌گوی او هر ساعتی
جان و دل را گردش گوی و خم چوگان دهد
(قطران تبریزی)
۴. در کدام گزینه تعریف مسمط مسدس وجود دارد؟
مسمطی که موضوع آن توصیف طبیعت و جزئیات آن باشد، مسمط مسدس است.
مسمط‌های جدید که از نظر شکل و محتوا با قالب کلاسیک مسمط، متفاوت هستند را مسمط مسدس می‌نامیم.
اگر تعداد مصرع‌های رشته مسمط، منهای مصرع بند موجود در آن، شش عدد باشد، مسمط ما از نوع مسدس است.
اگر تعداد مصرع‌های موجود در رشته‌های هر مسمط به علاوه مصرع بند هر رشته، شش عدد باشد، مسمط مسدس وجود دارد.
۵. کدام گزینه درباره شعر مسمط نادرست است؟
مصرع‌های پایانی همه رشته‌های موجود در مسمط‌ها، هم‌قافیه هستند.
در مسمط، قافیه هر رشته با قافیه رشته‌های دیگر، یکسان است.
مسمط‌ها از چندین رشته ساخته می‌شوند که این رشته‌ها با مصرع‌های بند به هم مرتبط می‌شوند.
تعداد کل مصرع‌های مسمط‌ها می‌تواند از سه تا شش عدد باشد.
۶. منظور از مسمط نو چیست؟
مسمطی که فقط از نظر قالب و فرم با مسمط‌های کلاسیک، متفاوت است، مسمط نو نامیده می‌شود.
مسمط‌های امروزی که دارای مضامین اجتماعی هستند را مسمط نو می‌گوییم.
مسمط‌های امروزی که از نظر فرم و محتوا با مسمط‌های کهن تفاوت دارند، مسمط نو هستند.
مسمط نو، قالب شعری جدیدی است که کاملاً با مسمط تفاوت دارد و به مستزاد شبیه است.
۷. کدام گزینه درباره مسمط تضمینی درست است؟
شاعران مسمط‌سرا همیشه دو بیت ابتدایی هر رشته از مسمط خود را از غزل شاعر دیگری می‌گیرند و اینگونه، مسمط تضمینی می‌سازند.
در مسمط‌های تضمینی همیشه آرایه تضمین نیز وجود دارد.
مسمط‌های تضمینی در ادبیات فارسی مقبول نیستند و چنین اشعاری ارزش ادبی چندانی ندارند.
اگر کل بیت‌های یک رشته از یک مسمط را از بیت‌های شعر دیگری قرار دهیم، مسمط تضمینی ساخته‌ایم.
۸. در کدام گزینه مسمط تضمینی وجود دارد؟
من اینجا دیر ماندم خوار گشتم
عزیز از ماندن دائم شود خوار
چو آب اندر شمر بسیار ماند
زهومت گیرد از آرام بسیار
(دقیقی)
مدعی طعنه زند در غم عشق تو زیادم
وین نداند که من از بهر عشق تو زادم
نغمه‌ی بلبل شیراز نرفته‌است ز یادم
«دوستان عیب کنندم که چرا دل به تو دادم
باید اول به تو گفتن که چنین خوب چرایی»
(شهریار)
هیهات که در دور قمر زنگ برآرد
آیینه‌ی رخسار
آندم که برآرم ز دل سوخته یارا
زین واقعه آهی
(کمال خجندی)
همه شادیست رسم او همه دادیست راه او
زمانه نیکجوی او ستاره نیکخواه او
از آنگاهی که پیدا گشت شادی پایگاه او
نبودم رنج و شادی را به گیتی رای و راه او
(قطران تبریزی)
۹. در کدام گزینه مسمط مثلث وجود دارد؟
اطراف بوستان ز گل آرایشی گرفت
آن کم‌شده طراوتش افزایشی گرفت
آرایشی نبود به بستان درون ولی
از مقدم سپاه گل آرایشی گرفت
(وطواط)
آن سرو سهی چه نام دارد
کان قامت خوش‌خرام دارد
خلقی متحیرند در وی
تا خود هوس کدام دارد
ماهی که به حسن او صنم نیست
رخسارش از آفتاب کم نیست
گر دور شود ز دیده غم نیست
کندر دل و جان مقام دارد
(اوحدی)
هرگز نرسیده‌ام من سوخته‌جان
روزی به امید
وز بخت سیه ندیده‌ام هیچ‌زمان
یک روز سفید
(شیخ بهایی)
با این همه هم می‌کوش زهر از کف او می‌نوش
چون حلقه او در گوش کردی ز غمش مخروش
چون پخته نه‌ای می‌جوش از خامی و نادانی
در میکده چون او باش، می‌خواره شو و قلاش
می می‌خور و خوش می‌باش، مخروش و دلم مخراش
جان همچو عراقی پاش گر طالب جانانی
(عراقی)
۱۰. کدام گزینه درست است؟
مصرع‌های موجود در رشته‌های مسمط‌ها می‌توانند کمتر از سه عدد باشند.
مسمط مثلث، رایج‌ترین نوع مسمط است.
بیشترین مصرع‌های موجود در رشته‌های مسمط‌ها می‌تواند شش عدد باشد.
مسمط مثنی نوعی از شعر مسمط فارسی است.
جدول خلاصه نکات قالب شعر مسمط
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم مسمط چیست و قالب شعری آن چگونه است. همچنین انواع مسمط مانند مسمط تضمینی، مسمط مسدس، مسمط مخمس و مسدس مربع را با مثال یاد گرفتیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با استفاده از آنها میزان یادگیری خود را بسنجید و افزایش دهید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکته‌های بیان‌شده در این مطلب را به صورت خلاصه آورده‌ایم. البته پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری درست این مبحث، کل مطلب را مطالعه کنید.
| مسمط | قالبی شعری که از چند رشته ساخته می‌شود که مصرع پایانی هر رشته با کل مصرع‌های پایانی رشته‌های دیگر، هم‌قافیه است. |
| اجزای مسمط | رشته: چند مصرع هم‌قافیه که مصرع آخر آنها قافیه‌ای متفاوت با آنها دارد. |
| بند: مصرع‌های پایانی همه رشته‌های یک مسمط که با هم، هم‌قافیه هستند. | |
| انواع مسمط | بر اساس تعداد مصرع‌های هر رشته + مصرع بند: مثلث، مربع، مخمس، مسدس (سه‌تایی تا شش‌تایی) |
| تضمین دو بیت آخر هر رشته از غزل شاعری دیگر: مسمط تضمینی | |
| مسمط نو: تغییر در محتوا و فرم مسمط در دوران اخیر |
