قید مکان در فارسی چیست؟ – توضیح به زبان ساده با مثال و تمرین
قید مکان در فارسی، واژه یا گروهی از واژهها است که مکان وقوع یا انجام فعل و جمله را مشخص میکند. برای مثال واژه «خانه» در جمله «من خانه غذا خوردهام.» قید مکان است زیرا نشان میدهد عمل «خوردن» در کجا اتفاق افتاده است. قیدهای مکان یکی از انواع قید از نظر معنا هستند و مانند قیدهای دیگر از نظر ساختمان و... به انواعی تقسیم میشوند. در این مطلب از مجله فرادرس توضیح میدهیم قید مکان در فارسی چیست و مثال هایی از آن و انواع آن را بررسی میکنیم. همچنین به بررسی تفاوت قید مکان و زمان و معرفی دیگر انواع قید در زبان فارسی میپردازیم. در انتهای مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای طرح کردهایم تا با پاسخ دادن به آنها میزان یادگیری خود را افزایش دهید.
- با مفهوم و کاربرد قید مکان در فارسی آشنا میشوید.
- انواع قید مکان از نظر ساختمان و دستوری و... را خواهید شناخت.
- روش تشخیص قید مکان از نقشهای دیگری چون متمم، مفعول و... را یاد میگیرید.
- نکات مربوط به شناسایی قید مکان را با مثال یاد خواهید گرفت.
- با دیگر انواع قید مانند قید زمان، مکان، قید صفت و... آشنا خواهید شد.
- تفاوت قید مکان ساده با متمم قیدی از نوع قید مکان را یاد میگیرید.
قید مکان در فارسی
قید مکان جزئی غیرضروری و قابل حذف در جمله است که مکان وقوع فعل را نشان میدهد. برای یافتن قید مکان کافی است پیش از فعل جمله، پرسش «کجا» قرار بدهیم و پاسخ این پرسش را از درون جمله پیدا کنیم. برای مثال در جمله «من همهجا رفتهام.» با ایجاد پرسش «کجا رفتهام؟» به قید مکان جمله یعنی واژه «همهجا» میرسیم. باید توجه کنید که قید مکان مانند قیدهای دیگر فارسی قابل حذف از جمله است و از نظر ساختمان، طبقه دستوری و... به انواعی تقسیم میشود که همه این مباحث را در همین مطلب توضیح میدهیم.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری قید و انواع آن مانند قید مکان در فارسی، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال برای قید مکان در فارسی
در این بخش چند مثال قید مکان در فارسی را در جملههای مختلف بررسی میکنیم تا با این قید بیشتر آشنا شوید.
مثال ۱
در جمله زیر، واژه «عقب» مکان انجام فعل «برو» را نشان میدهد. یعنی اگر بپرسیم «کجا برو؟» به قید مکان «عقب» میرسیم.
همین حالا عقب برو.
نکته: عبارت «همین حالا» در جمله بالا نیز زمان انجام فعل این جمله را نشان میدهد و قید زمان است. پس وجود چند نوع قید در یک جمله، طبیعی است.
مثال ۲
واژه «خانه» در جمله زیر، قید مکان است زیرا هم محل انجام فعل «برگشتیم» و عمل «برگشتن» را نشان میدهد و هم با ایجاد پرسش «کجا برگشتیم؟» به کلمه «خانه» میرسیم.
بعد از یک روز طولانی برگشتیم خانه.
روش تشخیص قید مکان در فارسی
برای تشخیص قید مکان باید همزمان به معنا و نکات دستوری جملهها توجه کنیم. با استفاده از سؤال «کجا + فعل جمله» میتوانیم به قید مکان برسیم اما از آنجا که قید، جزء غیرضروری و قابل حذف جمله است و نقشهای دستوری مهم دیگری در جملهها وجود دارند که قابل حذف نیستند، نمیتوانیم به این روش اکتفا کنیم. بنابراین همیشه باید بررسی کنیم که واژهای که بهعنوان قید مکان تشخیص دادهایم، نقشهای دستوری دیگر مانند متمم، مفعول، نهاد و مسند نداشته باشد، چون در این صورت دیگر قید مکان نخواهد بود.
در ادامه مطلب، نحوه تشخیص قید مکان از این نقشهای دستوری را نیز بهطور جداگانه و با مثال توضیح دادهایم.
انواع قید مکان در زبان فارسی
قید مکان در فارسی از نظر ساختمان و... به انواعی تقسیم میشود که در همین بخش همه آنها را با مثال توضیح میدهیم.
- انواع قید مکان از نظر ساختمان
- انواع قید مکان از نظر نقش دستوری
- انواع قید مکان از نوع قید ساده و متمم قیدی
پیش از آن میتوانید با تماشای فیلم آموزش رایگان قید در فارسی و انواع آن همراه با مثالهای کاربردی در فرادرس، یادگیری خود در زمینه قید مکان و دیگر قیدها را افزایش دهید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
انواع قید مکان در فارسی از نظر ساختمان
قیدها نیز مانند سایر کلمات مثل اسم، صفت و... از نظر ساختمان به انواع ساده، مرکب، پیشوندی و پیشوندی مرکب تقسیم میشوند. قیدهای مکان بیشتر دارای دو نوع ساختمان ساده و مرکب هستند. در ادامه همین بخش، این دو نوع قید مکان را با مثال معرفی میکنیم.
قید مکان ساده
واژهای که از یک تکواژ معنادار مستقل تشکیل شده است و مکان وقوع فعل و جمله را بیان میکند، قید مکان ساده است. در کادر زیر نمونهای از این نوع قید مکان را آوردهایم. کلمه «خانه» قید مکانی است که محل انجام عمل «خوردن» را نشان میدهد و فقط دارای یک تکواژ است بنابراین ساختمانی ساده دارد.
ما خانه شام خوردیم.
قید مکان مرکب
اگر واژهای که مکان وقوع یا انجام فعل و جمله را نشان میدهد دارای ترکیب «تکواژ مستقل معنادار + تکواژ مستقل با معنای مکان» باشد، آن را قید مکان با ساختمان مرکب میدانیم. در کادر زیر، نمونهای از این نوع قید را مشاهده میکنید. قید مکان جمله زیر که مکان «روبهرو شدن با دشمن» را نشان میدهد، واژه «همینجا» است و آن را با ساختمان مرکب یعنی «همین (تکواژ مستقل) + جا (تکواژ مستقل با معنای مکان)» ساختهایم.
ما در عملیات بیتالمقدس همینجا با دشمن روبهرو شدیم.
انواع قید مکان از نظر دستوری
واژههایی که دارای معنای مکانی هستند، علاوه بر نقش دستوری قید، میتوانند نقشهای دیگری مانند مسند، نهاد، مفعول و... را نیز بپذیرند. نکته مهم در این باره این است که نقش قیدی، یکی از نقشهای غیرضروری و قابل حذف از جمله است یعنی با نبودن آن در جمله هیچ مشکلی پیش نمیآید اما دیگر نقشهایی که نام بردیم، همگی از نقشهای اصلی جملهها هستند و نباید در تشخیص آنها از قید دچار اشباه شویم. در این بخش، روش انجام این کار را با مثال توضیح میدهیم.
تشخیص قید مکان از مسند
مسند نقشی دستوری در جملههای با فعل اسنادی و همان حالت و صفتی است که آن را به نهاد یا همان مسندالیه نسبت میدهیم. واژههایی با معنای مکان نیز میتوانند مسند قرار بگیرند و نباید آنها را با قید مکان اشتباه بگیریم زیرا نقش مسند برخلاف قید، یکی از اجزای ضروری جمله است. به مثال زیر توجه کنید. واژه «اینجا» در جمله زیر، مسند فعل اسنادی «بود» است نه قید اسنادی.
محل برگزاری جلسههای سالانه هیئت مدیره، اینجا بود.
در فهرست زیر، این جمله را ترکیب کردهایم یعنی نقش دستوری همه اجزای موجود در آن را مشخص کردهایم.
- محل برگزاری جلسههای سالانه هیئت مدیره: نهاد
- اینجا: مسند
- است: فعل
تشخیص قید مکان از نهاد
نهاد آن جزئی از جمله است که در کل جمله درباره آن توضیح میدهیم. برای انتخاب نهاد محدودیتی وجود ندارد و ممکن است واژههایی با معنای مکان را نیز نهاد جملههای زیادی قرار بدهیم. بنابرین باید بتوانیم با تشخیص نقش نهاد، آن را از قید مکان تفکیک کنیم. برای تشخیص نهاد از قید مکان باید نقش دستوری اجزای جمله را مشخص کنیم و همچنین به این نکته توجه کنیم که پاسخ پرسش «چه کسی / چه چیزی + فعل» نهاد جمله است. به مثال زیر توجه کنید. واژه «خانه» در این مثال، نهاد است نه قید مکان زیرا پاسخ پرسش «چه چیزی چرخید؟» واژه «خانه» است.
ناگهان خانه دور سرم چرخید.
در فهرست زیر، نقش دستوری همه اجزای این جمله را مشخص کردهایم.
- ناگهان: قید زمان
- خانه: نهاد
- دور سرم: قید مکان
- چرخید: فعل
تشخیص قید مکان از مفعول
مفعول بخشی از جملههای دارای فعل گذرا است که فعل جمله روی آن انجام میشود. برای مثال در جمله «فسنجان خوردم.» واژه «فسنجان» مفعول است. علامت مفعول معمولاً نشانه مفعولی «را» پس از آن است و برای تشخیص آن نیز باید پرسش «چه کسی / چه چیزی را + فعل جمله» را بسازیم و پاسخ آن را از خود جمله پیدا کنیم. برای تشخیص قید مکان از نقش مفعول نیز باید از همین روش استفاده کنیم. به مثال زیر توجه کنید.
گروه اسمی «این منطقه» در جمله زیر، مفعول است نه قید مکان زیرا پاسخ پرسش «چه چیزی را خریده است؟» گروه «این منطقه» است.
شرکتی بزرگ این منطقه را خریده است.
نقش دستوری همه اجزای این جمله را در کادر زیر مشخص کردهایم.
- شرکتی بزرگ: فاعل
- این منطقه: مفعول
- را: حرف نشانه مفعولی
- خریده است: فعل گذرا به مفعول
تشخیص قید مکان از متمم
متمم نیز یکی دیگر از نقشهای اصلی در جمله فارسی است و در جملههایی کاربرد دارد که فعل آنها همیشه به واژه یا گروهی از واژگان نیاز دارد که همراه با یک حرف اضافه خاص به کار میرود. برخی از فعلهای گذرا به نقش متمم برای کامل شدن معنای خود به واژهای با معنای مکانی نیاز دارند و به همین دلیل، امکان اشتباه گرفتن متمم با قید مکان و خصوصاٌ متمم قیدی از نوع قید مکان خیلی زیاد است. برای تشخیص متمم یا قید مکان بودن یک واژه یا عبارت باید فعل جمله را بررسی کنیم و از گذرا به متمم بودن یا نبودن آن اطمینان داشته باشیم. به مثال زیر توجه کنید.
فعل این جمله «باز خواهند گشت» از مصدر «بازگشتن» است و همیشه همراه با آن به مکانی نیاز داریم که «به آن»، «بازگردند» بنابراین، این فعل، گذرا به متمم است و واژه بعد از حرف اضافه اختصاصی آن (به) یعنی واژه «ایران» نیز متمم این فعل است.
سال آینده به ایران باز خواهند گشت.
نقشهای دستوری همه اجزای این جمله را در فهرست زیر مشخص کردهایم.
- سال آینده: قید زمان
- به: حرف اضافه
- ایران: متمم فعل
- باز خواهند گشت: فعل گذرا به متمم
فعلهای گذرا به متمم
بهترین راه برای تشخیص قید مکان از متمم فعل، شناخت فعلهای گذرا به متممی است که متمم آنها میتواند یک مکان باشد. مصدر این فعلها را همراه با حرف اضافه مخصوص هریک در فهرست زیر و با مثال آوردهایم.
- برگشتن به / از:به محله قدیمی خود برگشتیم. / محله قدیمی: متمم
- تاختن به: سپاهیان دشمن به جنوب تاختند. / جنوب: متمم
- چسبیدن به: او از ترس به کف زمین چسبیده بود. / کف زمین: متمم
- رسیدن به: فردا عصر به شیراز میرسیم. / شیراز: متمم
- گریختن از: آنها از کشور میگریختند. / کشور: متمم
- ماندن در: قول دادیم در خانه بمانیم. / خانه: متمم
- نگریستن به: از پنجره به دشتهای سرسبز دوردست مینگریستم. / دشتهای سرسبز دوردست: متمم
- بازگشتن به / از: هر روز در همین ساعت از مدرسه به خانه برمیگردم. / مدرسه و خانه: متمم
قید ساده و متمم قیدی
قیدهای ساده، یک واژه یا یک گروه واژگانی هستند اما متممهای قیدی را از ترکیب «حرف اضافه + قید مکان» میسازیم. برای مثال در جمله «امشب در خانه مادربزرگ میخوابیم.»، «در خانه مادربزرگ» که دارای ترکیب «در (حرف اضافه) + خانه مادربزرگ (قید مکان)» است را یک متمم قیدی از نوع قید مکان میدانیم. در تشخیص متمم قیدی از نوع قید مکان بسیار مهم است که آن را با متمم فعل اشتباه نگیریم. متمم فعل، متمم اجباری و یکی از اجزای اصلی برخی از جملهها است اما متمم قیدی، متممی اختیاری است و بودن آن در هیچ جملهای ضرورت ندارد. در این بخش روش شناسایی این دو نوع متمم از یکدیگر را با مثال توضیح میدهیم.
نکات تشخیص متمم از متمم قید مکان
در فهرست زیر نکاتی که برای تشخیص این دو نوع متمم از یکدیگر لازم است بدانید را آوردهایم.
- متمم فعل، مخصوص فعلهای گذرا به متمم است اما متمم قید مکان برای کل جمله و بسیاری از فعلها کاربرد دارد.
- طبقه دستوری متمم فعل، متمم و طبقه دستوری متمم قید مکان، قید است.
- هر متمم فعل، حرف اضافه مخصوص دارد اما متمم قید مکان حرف اضافه مخصوص ندارد.
- نقش متمم فعل، خود متمم بدون حرف اضافه است اما متمم قید مکان، «حرف اضافه + قید مکان» است.
- هر فعل فقط یک متمم فعل میپذیرد اما تعداد متممهای قید مکان در یک جمله محدودیتی ندارد.
مثال ۱
در کادر زیر دو جمله آوردهایم که در هر دوی آنها عبارت «در خانه» وجود دارد. برای تشخیص متمم فعل یا متمم قید مکان بودن آنها باید مراحل زیر را طی کنیم.
امشب همه در خانه میمانیم.
آنها همه جشنهای مهم خانوداگی خود را در خانه میگیرند.
برای تشخیص این عبارت در جمله اول، مراحل زیر را طی میکنیم.
- یافتن مصدر فعل و بررسی متممپذیری آن: فعل «میمانیم» از مصدر «ماندن» که گذرا به متمم با حرف اضافه مخصوص «در» است.
- مشخص کردن نقش دستوری اجزای جمله: امشب (قید زمان) + همه (فاعل) + در (حرف اضافه) + خانه (متمم فعل) + میمانیم (فعل)
برای تشخیص نقش همان عبارت در جمله دوم نیز مراحل زیر را طی میکنیم.
- یافتن مصدر فعل و بررسی متممپذیری آن: فعل «میگیرند» از مصدر «گرفتن» که گذرا به مفعول است.
- مشخص کردن نقش دستوری اجزای جمله: آنها (فاعل) + همه جشنهای مهم خانوداگی خود (مفعول) + را (حرف نشانه مفعولی) + در خانه (متمم قیدی از نوع قید مکان) + میگیرند (فعل)
مثال ۲
در کادر زیر دو جمله مختلف آوردهایم که مکان «مدرسه شبانهروزی» در آنها وجود دارد. بعد از فهرست، متمم فعل یا متمم قیدی بودن این گروه اسمی در هر کدام از این جملهها را توضیح دادهایم.
ممکن است آنها سال آینده به مدرسه شبانهروزی برگردند.
آنها مدت زمان زیادی را در مدرسه شبانهروزی سپری میکنند.
برای تشخیص طبقه دستوری این گروه اسمی در جمله اول باید مراحل زیر را طی کنیم.
- یافتن مصدر فعل و بررسی متممپذیری آن: فعل «برگردند» از مصدر «برگشتن» که گذرا به متمم ب حرف اضافه «به / از» است.
- مشخص کردن نقش دستوری اجزای جمله: ممکن (مسند) + است (فعل) + آنها (فاعل) + سال آینده (قید زمان) + به (حرف اضافه) + مدرسه شبانهروزی (متمم فعل) + برگردند (فعل)
در فهرست زیر، همان مراحل را برای جمله دوم نیز انجام دادهایم.
- یافتن مصدر فعل و بررسی متممپذیری آن: فعل «سپری میکنند» از مصدر «سپری کردن» که گذرا به مفعول است.
- مشخص کردن نقش دستوری اجزای جمله: آنها (فاعل) + مدت زمان زیادی (مفعول) + را (حرف نشانه مفعول) + در مدرسه شبانهروزی (متمک قیدی از نوع قید مکان) + سپری میکنند (فعل)
در مطلب زیر از مجله فرادرس، متممهای قیدی را بهطور کامل بررسی کردهایم.
یادگیری قید مکان در فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم قید مکان چیست و مثال هایی از آن را بررسی کردیم. قیدها یکی از اجزای غیرضروری و قابل حذف از جمله هستند. یعنی با حذف آنها از هیچ جملهای، مشکلی در معنا و ساختار جمله پیش نخواهد آمد اما این موضوع چیزی از اهمیت این نقش دستوری کم نمیکند. در زبان فارسی نقشهای دستوری زیادی در هر نوع از جمله وجود دارند و بدون شناخت درست آنها ممکن است در تشخیص آنها از یکدیگر دچار مشکل شویم. برای مثال ممکن است جزء غیرلازم قید را با جزء مهم و ضروری مسند اشتباه بگیریم. به همین دلیل در این بخش برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری قید و دیگر نقشهای دستوری فارسی کاربردی هستند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان قید در فارسی همراه با مثالهای کاربردی در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم در فرادرس
همچنین برای یادگیری کامل و درست همه مباحث ادبیات فارسی در دوره متوسطه، میتوانید از مجموعه آموزشهای زیر استفاده کنید.
- مجموعه فیلمهای آموزش دستور زبان و عناصر جمله در فارسی به زبان ساده و همراه با مثال در فرادرس
- مجموعه فیلمهای آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه در فرادرس
انواع قید در فارسی
همانطور که در ابتدای مطلب نیز بیان کردیم، قید مکان یکی از انواع قیدهای فارسی از نظر معنا است و قیدهای دیگری مانند قید زمان، قید حالت، قید مقدار، قید پرسش و... نیز در زبان فارسی وجود دارند که در این بخش برای هرکدام از آنها مثالی آوردهایم تا از طریق مثال این قیدها را بشناسید.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری کامل قیدهای فارسی، مجموعه فیلمهای آموزش دستور زبان و عناصر جمله فارسی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این مجموعه آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
مثال قید زمان
در کادر زیر مثال برای قید از نوع زمان در فارسی را آوردهایم تا این قید را بهتر بشناسید. واژه «امروز» قیدی است که زمان وقوع بارانی بودن را بیان میکند.
امروز هوا همهجا بارانی است.
نکته: در جمله بالا قید مکان و زمان در فارسی در یک جمله قرار گرفتهاند. این اتفاق کاملاً طبیعی است. واژه «همهجا» قید مکان این جمله است.
مثال قید مقدار در فارسی
قیدهای مقدار، کمیت فعل یا دیگر اجزای جمله را نشان میدهند. در کادر زیر نمونهای از این قید را آوردهایم. کلمه «زیاد» قید مقدار برای فعل جمله یعنی عمل «یادداشت کردن» است و کلمه «بسیار» نیز قید مقدار برای خود قید «زیاد» است.
او بسیار زیاد یادداشت میکند.
مثال قید کیفیت
قیدهای کیفیت، چگونگی انجام فعل را به مخاطب نشان میدهند. در کادر زیر مثالی از این نوع قید را آوردهایم. واژه «آهسته» در جمله زیر، کیفیت انجام فعل «حرف بزن» را مشخص میکند.
آهسته حرف بزن تا همه بفهمیم چه میگویی.
مثال قید حالت
قیدهای حالت مخصوص فاعل و مفعول هستند و فقط برای نشان دادن کیفیت و چگونگی این دو نقش دستوری به کار میروند. واژه «متفکرانه » در کادر زیر، قید حالت برای فاعل جمله یعنی «سیاوش» است.
سیاوش متفکرانه به او خیره شده بود.
مثال قید تأسف
قیدهای تأسف، حالتی از اندوه و افسوس را به معنای جملهها اضافه میکنند. مانند واژه «متأسفانه» در جمله زیر که معنای کل جمله را با افسوس همراه کرده است.
متأسفانه قاضی حکم تبرئه او را صادر نکرد.
مثال قید تعجب
قیدهای تعجب، کل معنای جمله را همراه با حالتی از شگفتی میکنند. برای مثال واژه «شگفتا» در کادر زیر، کل جمله را دچار حالتی تعجبآمیز کرده است.
شگفتا از رویش دوباره گیاهان در هر بهار.
مثال قید تصدیق
با این قیدها حالتی از تأیید و قطعیت را به معنای جمله اضافه میکنیم. مانند قید «بهدرستی» در جمله زیر، که به معنای کل جمله قطعیت بخشیده و آن را تأیید کرده است.
بهدرستی او بهترین هنرجوی من در همه این سالها بوده است.
مثال قید پرسش
قیدهای پرسش واژههایی سؤالی هستند که معنای کلی جمله را با یک پرسش درباره کیفیت، مقدار، زمان و... همراه میکنند. برای مثال قید پرسشی «کجا» در جمله زیر، مکان مفهوم جمله یعنی «پیدا کردن شیرینی خانگی» را به حالت پرسشی در آورده است.
کجا این شیرینی خانگی را پیدا میکنم؟
مثال قید تردید
قیدهای تردید واژههایی هستند که وقوع یا انجام فعل را به هالهای از تردید فرو میبرند. برای مثال قید «شاید» در کادر زیر، کل جمله یعنی مفهوم «در این ماه به سفر رفتن» را همراه با شک و تردید کرده است. اگر این قید در جمله نبود، مخاطب، امکان وقوع این جمله را قطعیتر میدانست.
شاید در این ماه به سفر بروم.
مثال قید آرزو
از قیدهای آرزو برای اضافه کردن مفهوم امید به انجام یا وقوع فعل و جمله استفاده میکنیم. مانند قید «کاش» که به مفهوم جمله زیر یعنی «نمردن هیچ کودکی» حالتی آرزومندانه بخشیده است.
کاش هیچ کودکی نمیرد.
مثال قید قصد
قید قصد قیدی است که قصد و نیت انجام فعل جمله و کل جمله را بیان میکند. برای مثال واژه «تفننی» در جمله زیر، نیت فاعل این جمله از «مصرف مواد مخدر» را نشان میدهد و قید قصد است.
او تفننی مواد مخدر مصرف میکند.
مثال برای قید تکرار در فارسی
قیدهای تکرار انجام فعل جمله یا کل معنای جمله را دچار تکرار میکنند. به مثال زیر توجه کنید. واژه «باز» در این جمله، مفهوم «دیدن تو» را به حالت تکرار در میآورد و قید تکرار است.
باز تو را خواهم دید.
مثال قید تدریج
قیدهای تدریج با اضافه شدن به جملهها، معنای جملهها را دچار تدریج میکنند. برای مثال در جمله زیر، قید «روزبهروز» مفهوم جمله یعنی «سرحالتر شدن او» را به حالت تدریجی و به مرور زمان درآورده است.
ما میدیدم که او روزبهروز سرحالتر میشد.
مثال قید تفسیر
قیدهای تفسیر، واژهها یا عباراتی هستند که آنها را پیش از معنا کردن و توضیح دادن چیزی به کار میبریم. به مثال زیر توجه کنید. واژه «یعنی» در کادر زیر، قید تفسیری است که آن را برای توضیح جمله قبل از آن، آوردهایم.
ما برای تو اینجا هستیم یعنی هر کمکی از دستمان بر بیاید انجام میدهیم.
مثال قید ترتیب
با اضافه کردن قیدهای ترتیب به جملهها، انجام فعل یا کل جمله را دارای ترتیب خاصی کردهایم. برای مثال واژه «یکییکی» در کادر زیر، قید ترتیب است زیرا مفهوم جمله یعنی «رفتن نوهها به آغوش مادربزرگ و...» را دارای ترتیبی کرده است.
نوهها یکییکی به آغوش مادربزرگ میرفتند و عیدی خود را از او میگرفتند.
مثال قید استثناء
این قیدها را در جایی استفاده میکنیم که میخواهیم استثنائی بودن فعل، کل جمله یا یکی از اجزای جمله را نشان دهیم. به مثال زیر دقت کنید. واژه «استثنائاً» در این جمله، قید زمان «امشب» را مقید به حالت استثنائی کرده و آن را از زمانهای دیگر جدا کرده است. بنابراین، این واژه یک قید استثناء است.
استثنائاً امشب از بیرون غذا میگیریم.
مثال قید نفی
با اضافه کردن قید نفی به جمله، انجام یا وقوع آن جمله را به صورت قطعی نشدنی نشان میدهیم. بری درک این قید به مثال زیر توجه کنید. واژه «هرگز» در این جمله، قطعیتی منفی را به معنای این جمله اضافه کرده است.
هرگز آنها را اینچنین شاد و سرزنده ندیده بودم.
مثال قید تشبیه
از قیدهای تشبیه برای مانند کردن و شبیه دانستن چیزی به چیز دیگر یا وضعیتی به وضعیت دیگر و... استفاده میکنیم. مانند مثال زیر که در آن واژه «گویی» قید تشبیهی برای توصیف چگونگی این جمله است.
گویی همه هوش و حواس خود را از دست دادهای.
مثال قید علت
قیدهای علت را در جایی استفاده میکنیم که میخواهیم دلیل چیزی را بیان کنیم. برای مثال در جمله زیر، قید «زیرا» برای بیان دلیل جمله قبل از خود آمده است.
بودجه شرکت برای پرداخت این هزینهها کافی نیست زیرا درآمد شرکت در سال گذشته روند نزولی داشته است.
مثال قید انحصار
قیدهای انحصار، فعل جمله یا دیگر اجزای جمله را به حالت انحصار و محدود در میآورند. مانند مثال زیر که در آن با استفاده از قید انحصار «فقط»، معنای جمله یعنی «خبر داشتن از رازهای همه ما» را محدود و منحصر به خدا کردهایم.
فقط خدا از رازهای همه ما خبر دارد.
مثال قید تبری
از این قیدها برای نشان دادن ادب و بیان احترام استفاده میکنیم. برای مثال در کادر زیر عبارت «دور از جان» را با توجه به معنای بد جمله زیر، به آن اضافه کردهایم که ادب گوینده و احترام او نسبت به مخاطب را نشان دهیم.
دور از جان نفسش بالا نمیآمد.
مثال قید اختصار
قیدهای اختصار را برای خلاصه کردن سخن و گذشتن از یک سخن به سخن دیگر استفاده میکنیم. برای مثال واژه «باری» در کادر زیر، قید اختصاری است که از آن برای جمعبندی سخن خود استفاده کردهایم.
باری سیاوش به ناحق و با دسیسه کشته شد اما خونخواهی او در دل ایرانیان زنده ماند.
سؤالات متداول در قید مکان
حال که یاد گرفتیم قید مکان در فارسی چیست و همه نکات مربوط به آن را بررسی کردیم، در این بخش، به سؤالات پرتکرار در این زمینه پاسخ میدهیم تا ابهامات شما برطرف شوند. برای یادگیری قیدهای فارسی میتوانید فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
قید در فارسی چیست؟
در زبان فارسی به واژهها یا گروههای واژگانی قابل حذف از جمله که کل جمله، فعل جمله یا هر جزء دیگری از جمله را مقید به حالت، مقدار، زمان و... خاصی میکنند، قید میگوییم. قیدهای فارسی در دستهبندیهای مختلفی مانند ساختمان، طبقه دستوری، معنا و... به انواع مختلفی تقسیم میشوند و هر قید کاربرد خاص خود را دارد.
قید صفت در فارسی چیست؟
یکی از دستهبندیهای انواع قید به کاربرد قید برای اجزای مختلف جمله برمیگردد. از قیدهای مختلف میتوانیم برای مقید کردن فعل جمله، فاعل، مفعول، صفت، متمم و... استفاده کنیم. منظور از قید صفت نیز قیدی است که صفتی را مقید به شکلی خاص کند. مثالی از آن را در ادامه آوردهایم تا با این قید بیشتر آشنا شوید.
مثال قید صفت در فارسی
در جمله زیر، واژه «خیلی»، قید صفت «زشت» است. یعنی با استفاده از قید مقدار «خیلی»، مقدار «زشت بودن» لباس را توصیف کردهایم.
او لباسِ خیلی زشتی پوشیده بود.
تفاوت قید زمان و مکان و حالت در فارسی چیست؟
هرکدام از این سه قید از نظر معنایی کاربردی متفاوت با دیگری دارند. قید زمان، زمان وقوع یا انجام فعل و جمله را نشان میدهد. از قیدهای مکان برای نشان دادن مکان انجام یا وقوع جمله استفاده میکنیم. قیدهای حالت هم چگونگی و کیفیت فاعل و مفعول جملهها را مشخص میکنند.
نمونه سؤال قید مکان در فارسی
حالا که یاد گرفتیم قید مکان در فارسی چیست و نمونههای آن را بررسی کردیم، میتوانید در آزمون زیر شرکت کنید. برای شرکت در این تمرین، باید گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب و روی آن کلیک کنید. سپس با کلیک بر گزینه «مشاهده گزینه صحیح»، پاسخ درست را مشاهده خواهید کرد. برای دسترسی به پاسخهای تشریحی نیز انجام همین مراحل کافی است. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت میکنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی بعد از ثبت پاسخ همه پرسشها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده خواهید کرد.
تمرین و آزمون
۱. در کدام گزینه تعریف مناسبی برای قید مکان وجود دارد؟
به هر واژهای در جمله که مکانی را بیان کند، قید مکان میگوییم.
واژهها یا گروه واژگانی که که محل وجود فاعل جمله را نشان میدهند، قید مکان هستند.
قید مکان واژه یا گروهی واژگانی است که محل وقوع و انجام فعل یا کل جمله را نشان میدهد.
دو واژه «اینجا» و «آنجا» تنها قیدهای مکان فارسی هستند و در هر جملهای که به کار بروند، قید مکان محسوب میشوند.
۲. در کدام گزینه قید مکان وجود دارد؟
این خانه یکی از امنترین خانههای تهران برای زلزله است.
محل برگزاری کنسرت این گروه جوان، سالن برج میلاد بود.
فردا غروب به خانه بر میگردم و راجع به همه چیز صحبت میکنیم.
قاتل مقتول را در خیابان سوم به قتل رسانده است.
در فهرست زیر، قید مکان گزینه چهارم این سؤال را مشخص کردهایم و همچنین دلیل عدم وجود قید مکان در گزینههای دیگر را نیز توضیح دادهایم.
- گزینه اول: «این خانه» نهاد این جمله و «یکی از امنترین خانههای تهران» مسند این جمله است.
- گزینه دوم: «محل برگزاری کنسرت» نهاد جمله و «سالن برج میلاد» مسند این جمله است.
- گزینه سوم: «خانه» در این جمله، متمم برای فعل «برمیگردم» است نه قید مکان.
- گزینه چهارم: «در خیابان سوم» متمم قیدی از نوع قید زمان است که محل وقوع عمل «به قتل رساندن» را نشان میدهد.
۳. کدامیک از گزینههای زیر هم دارای قید مکان و هم دارای قید زمان است؟
دیروز بعد از ظهر او و خانوادهاش در یک سالن قدیمی رقص، جشن گرفتند.
تابستان بهترین فصل برای برداشت خرمای جنوب است.
به نظر او گاهی بهترین اتفاقات زندگی در سختترین زمانها رخ میدهد.
ما فردا پیش از ظهر به مدرسه برخواهیم گشت و برای زنگ آخر حاضر خواهیم بود.
در فهرست زیر، قیدهای مکان و زمان گزینه اول این سؤال و نکات مربوط به گزینههای دیگر را قرار دادهایم.
- گزینه اول: «دیروز بعد از ظهر» قید زمان این جمله و «در یک سالن قدیمی رقص» متمم قیدی از نوع قید مکان است.
- گزینه دوم: «تابستان» نهاد جمله، «بهترین فصل» مسند جمله و «جنوب» صفت برای واژه «خرما» است. بنابراین در گزینه هی قیدی وجود ندارد.
- گزینه سوم: «گاهی» قید زمان و «در سختترین زمانها» نیز متمم قیدی از نوع قید زمان است. پس قید مکانی در این جمله موجود نیست.
- گزینه چهارم: «فردا پیش ز ظهر»، قید زمان و «مدرسه» متمم برای فعل «برخواهیم گشت» است.
۴. در کدام گزینه قید مکان موجود در جمله با سایر قیدهای مکان در گزینههای دیگر تفاوت دارد؟
دیگر آوای آزادیخواهی و عدالت همهجا بلند شده بود.
آنها بیشتر زمان روز خود را اینجا سپری میکردند.
او همین جا بهترین آهنگهای خود را ساخت و بعد از مهاجرت دیگر هیچگاه به کیفیت سابق نرسید.
بادکنک آرامآرام بالا میرفت تا جایی که دیگر نتوانستیم آن را ببینیم.
در فهرست زیر، قیدهای مکان موجود در هر چهار گزینه از این سؤال را آوردهایم و علت تفاوت یکی از آنها با دیگری را نیز توضیح دادهایم.
- گزینه اول: همهجا (قید مکان با ساختمان مرکب «همه (تکواژ مستقل) + جا (تکواژ مستقل)»)
- گزینه دوم: اینجا (قید مکان مرکب «این (تکواژ مستقل) + جا (تکواژ مستقل)»)
- گزینه سوم: همین جا (قید مکان مرکب «همین (تکواژ مستقل) + جا (تکواژ مستقل)»)
- گزینه چهارم: بالا (قید مکان ساده «بالا (یک تکواژ مستقل)»)
۵. متمم قیدی از نوع قید مکان چیست؟
هر قید مکان که همراه با یک حرف اضافه در جمله به کار برود و مکان وقوع یا انجام فعل جمله را نشان بدهد، متمم قیدی از نوع قید مکان است.
همه قیدهای مکان یعنی همه واژهها یا عباراتی که مکان وقوع فعل جمله را نشان میدهند، متمم قیدی از نوع قید مکان هستند.
متممهای قیدی از نوع قید مکان، از اجزای ضروری جمله هستند و فقط برخی از فعلهای خاص، این متممها را همراه با حروف اضافه خاصی میپذیرند.
به متممهای فعل که دارای مفهوم مکان هستند، متمم قیدی از نوع قید مکان میگوییم.
۶. در کدامیک از گزینههای زیر، قید مکان از نوع متمم قیدی وجود دارد؟
او همیشه بهترین کلوچههای شهر را درست میکرد. به همین خاطر معمولاً مردم جلوی قنادی او صف کشیده بودند.
هرشب در حیاط پشتی خانه چیزهایی را میدیدم که از فکر کردن به آنها و گفتنشان وحشت دارم.
اسباببازیهای او کف اتاق بودند و حسابی خانه را به هم ریخته بود.
ناخدا گفت باید همینجا توقف کنیم تا کشتی بعدی نیز به ما برسد و سپس مسیر را با هم ادامه دهیم.
۷. در کدام گزینه بیش از گزینههای دیگر قید وجود دارد؟
وزیر و استاندار در بیمارستان بزرگ شهر سه ساختمان جدید و هزار تخت را افتتاح کردند.
روزگاری در این شهر مردم زیادی شاداب و سرخوشانه زندگی میکردند.
همه جوامع دارای خردهفرهنگهایی هستند که برخی از آنها عرفاً پذیرفتهشده و برخی دیگر، غیرقابل پذیرش هستند.
در سفرهای قبلیام هرگز این بخش از آذربایجان را ندیده بودم.
۸. در کدامیک از گزینههای زیر هیچ نوعی از قید مکان وجود ندارد؟
آنها فقط همین مبحث را برای امتحان خود خیلی خوب خوانده بودند.
خلاصه، پروژههای دانشگاه را با هم در کلاس انجام دادیم زیرا استاد ما دو نفر را در یک گروه قرار داده بود.
گویی مهربانیهای او تمامنشدنی بودند و در همهجا محبت خود به آدمها را نشان میداد.
مقامات استانی، جلسهی هفتگی خود در شهرداری را برگزار کردند.
۹. در کدام گزینه قید مکان بیشتری نسبت به گزینههای دیگر وجود دارد؟
آزمایشگاه امروز تعطیل است اما به گفته پزشک مسئول، آنها هفته آینده در محل جدیدی شروع به کار میکنند.
قربانیهای آن متهم را در یک محل محافظتشده جمع کردند. سپس همگی به سمت محل حادثه راه افتادند.
جاسوسان شوروی خارج از خاک روسیه عملیاتهای اطلاعاتی یا نظامی خود را انجام میدادند.
ماهیها در دریا شنا میکردند و خوشحال بودند اما ماهی سیاه کوچولو در فکر اقیانوس بود.
۱۰. کدام گزینه درباره متن زیر درست است؟
درخونگاه یکی از محلههای بسیار قدیمی شهر تهران است. عموی مادرم که بسیار مسن است روزی میگفت: «یادم است که وقتی خیلی کم سن و سال بودم، پدر و مادرم در محله درخونگاه زندگی میکردند. البته خود درخونگاه بخشی از محله سنگلج است که در جنوب تهران قرار دارد.» یک سال بعد از شنیدن حرفهای او خودم به محله سنگلج تهران رفتم. با آنکه پیش از آن، هرگز آنجا نبودم اما دیدن آن مکان حسی قدیمی را در دل من زنده میکرد.
در این متن قیدهای زیادی وجود دارند اما هیچ نوع قید مکانی در آن وجود ندارد.
در این متن، قید مقدار و قید کیفیت وجود ندارد اما تعداد زیادی قید مکان به شکل عادی و به شکل متمم قیدی وجود دارند.
در این متن هم قیدهایی مانند قید مقدار وجود دارد و هم قیدهای مکان زیادی وجود دارند.
قیدهای مکان موجود در این متن فقط به صورت ساده (و نه به صورت متمم قیدی) آمدهاند.
جمع بندی قید مکان
در این مطلب از مجله فرادرس، قید مکان در فارسی را با مثال های زیادی یاد گرفتیم. همچنین به بررسی تفاوت قید زمان و مکان و حالت و دیگر انواع قید در زبان فارسی پرداختیم. علاوه بر اینها، روش تشخیص قید مکان از نقشهای دستوری دیگر مانند متمم، نهاد، مفعول و... را با مثال یاد گرفتیم و انواع قیدمکان را نیز معرفی کردیم. در پایان مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای قرار دادهایم تا با استفاده از آنها میزیان یادگیری خود را ارزیابی کنید و آن را افزایش دهید.
