غده هیپوفیز و عملکرد آن — هر آنچه باید بدانید

غده هیپوفیز که به آن غده زیر مغزی (Pituitary Gland) نیز گفته می‌شود، غده کوچکی به اندازه نخود است که در پایه مغز انسان قرار دارد. از غده هیپوفیز به عنوان ‌غده اصلی‌ بدن انسان یاد می‌شود، زیرا هورمون‌های مختلفی را در بدن آزاد می‌کند که در سیستم گردش خون به حرکت در می‌آيند و به حفظ هموستاز داخلی بدن کمک می‌کنند.

غده هیپوفیز چیست؟

غده هیپوفیز (Hypophysis) غده اصلی یا غده غالب بدن است که فعالیت غده‌های دیگر را کنترل می‌کند. غده هیپوفیز وظیفه تولید و ذخیره مجموعه‌ای از هورمون‌های مهم را دارد که در ادامه با جزئیات بیشتری درباره آن‌ها صحبت خواهیم کرد. اما، به طور کلی غده هیپوفیز یکی از غدد اصلی سیستم غدد درون ریز بدن است و از طریق مسیر‌های مختلفی برای تأثیرگذاری بر بدن کار می‌کند.

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان در فرادرس

کلیک کنید

در کل، غده هیپوفیز بیش از 8 هورمون آزاد می‌کند که بخش‌های مختلف بدن را کنترل می‌کنند. غده هیپوفیز در پایه مغز قرار دارد و از این مکان سیگنال‌هایی از غده هیپوتالاموس دریافت می‌کند و هورمون‌ها را در جریان خون ترشح می‌کند تا روی بدن اثرات خود را ایجاد کنند. اختلالات غده هیپوفیز می‌توانند تعداد زیادی از سیستم‌های بدن را تحت تأثیر قرار دهد زیرا این غده وظیفه کنترل بسیاری از بخش‌های بدن را بر عهده دارد.

عملکرد غده هیپوفیز

عملکرد اصلی غده هیپوفیز در توانایی آن در ساخت هورمون‌هایی است که بسیاری از عملکرد‌های بدن ما را هدایت می‌کنند. لوب‌های جلویی یا «قدامی» (Anterior) و پشتی یا «خلفی» (Posterior)، غدد ترشحی اولیه هیپوفیز هستند. این غدد توسط سیستم عصبی تحریک می‌شوند. غده هیپوفیز همچنین به سیگنال‌های موجود در مایعات خارج سلول (مانند مقدار ترکیبات محلول یا وجود هورمون‌های دیگر) پاسخ می‌دهد.

غده هیپوفیز با پاسخ به این سیگنال‌ها و ر‌هاسازی هورمون‌های مناسب نقش زیادی در هماهنگی بسیاری از فعالیت‌های بدن از جمله متابولیسم، هضم، دفع و بسیاری از عملکرد‌های دیگر دارد. غده هیپوفیز حداقل 8 هورمون مختلف را در پاسخ به تحریکات متفاوت در بدن آزاد می‌کند. غده هیپوفیز یکی از غدد فعال سیستم غدد درون ریز به شمار می‌آید.

محل غده هیپوفیز

تصویر زیر به صورت شماتیک جایگاه غده هیپوفیز را نشان می‌دهد که در نزدیکی پایه مغز انسان قرار دارد. این تصویر اندازه نسبی غده هیپوفیز را نیز مشخص می‌کند.

غده هیپوفیز تقریباً در مرکز جمجمه انسان قرار دارد، در زیر هیپوتالاموس مغز و پشت پل بویایی جای می‌گیرد. با توجه به نقش هیپوتالاموس در تنظیم دقیق فعالیت غده هیپوفیز، این مکان در واقع بهترین جایگاه برای قرارگیری غده هیپوفیز به شمار می‌آید. هدایت و تنظیم هیپوفیز توسط غده هیپوتالاموس به وسیله الیاف عصبی که در این دو ساختار قرار دارند، امکان پذیر شده است و امکان برقراری ارتباط آسان را بین این دو غده فراهم کرده‌اند.

به همین ترتیب، یک اتصال عروقی نازک در داخل ساقه هیپوفیز (Infundibulum) ایجاد می‌شود که کنترل آن توسط هیپوتالاموس را تسهیل می‌کند. به علاوه، خون‌رسانی به غده هیپوفیز توسط شاخه‌هایی از شریان کاروتید داخلی تامین می‌شود.

تنظیم غده هیپوفیز با روابط بازخورد منفی بین هیپوفیز و هیپوتالاموس انجام می‌شود. نقشه زیر ‌رابطه پیچیده نظارتی بین هیپوتالاموس فوقانی و غده هیپوفیز را نشان می‌دهد. این رابطه از یک حلقه بازخورد منفی (فیدبک منفی) پیروی می‌کند.

هورمون‌های غده هیپوفیز

همان طور که در بالا اشاره شد، غده هیپوفیز دارای دو بخش قدامی و خلفی است که هر کدام هورمون‌های جداگانه‌ای را تولید کرده و در بدن آزاد می‌کنند. در اینجا به بررسی هر کدام از این بخش‌ها و هورمون‌های اختصاصی آن‌ها می‌پردازیم.

فیلم آموزش فیزیولوژی سیستم عصبی مرکزی در فرادرس

کلیک کنید

لوب خلفی هیپوفیز

لوب خلفی هیپوفیز هورمون‌های اکسی توسین (Oxytocin) و آنتی‌دیورتیک (ADH) یا وازوپرسین (Vasopressin) را ترشح می‌کند. اکسی توسین نه تنها انقباضات رحمی‌ را برای تسهیل زایمان تحریک می‌کند، بلکه باعث می‌شود، شیر از بافت‌های شیری نیز ساخته شود، علاوه بر این، هورمون اکسی توسین به پردازش عاطفی در مغز مربوط می‌شود که می‌تواند احساس ‌عشق‌ را تحریک کند. ADH یا همان هورمون ضد ادراری در کنترل احتباس آب در کلیه‌ها نقش دارد. این هورمون هنگامی ‌آزاد می‌شود که هیپوفیز پیامی دریافت کند که خون، آب کافی ندارد. در کلیه‌ها، این هورمون باعث ایجاد تغییرات سلولی شده و موجب می‌شود بافت‌ها تا آنجا که ممکن است، آب را حفظ کنند.

لوب قدامی هیپوفیز

غده هیپوفیز قدامی ‌دارای هورمون‌های بیشتری است. این بخش از هیپوفیز پرولاکتین (Prolactin) تولید می‌کند که عملکرد آن مانند اکسی توسین خلفی است و باعث تولید شیر پس از زایمان می‌شود. هورمون تحریک کننده فولیکول (Follicle Stimulating Hormone) یا (FSH) برای تحریک تولید اسپرم و بلوغ تخمک در زنان از بخش قدامی هیپوفیز آزاد می‌شود. به همین ترتیب، هورمون لوتئینه کننده (Luteinizing Hormone) یا (LH) از بخش هیپوفیز قدامی باعث آزادسازی تستوسترون در مردان و تحریک تخمک گذاری در زنان می‌شود.

یکی از مهم‌ترین هورمون‌های لوب قدامی، هورمون تحریک کننده تیروئید (Thyroid Stimulating Hormone) یا (TSH) است. تیروئید به هماهنگی فعالیت متابولیک در بدن کمک می‌کند و به همین ترتیب، TSH باعث تحریک فعالیت تیروئید می‌شود. بنابراین، TSH به طور غیرمستقیم به تیروئید اجازه می‌دهد تمام عملکردهای خود را به درستی انجام دهد. هورمون فعال کننده غده فوق کلیوی به نام آدرنوکورتیکوتروپین (Adrenocorticotropic Hormone) یا (ACTH) نیز از هیپوفیز قدامی آزاد می‌شود و ایجاد هورمون استرس یا کورتیزول را تحریک می‌کند. کورتیزول برای بقای بدن ضروری است و از طریق کنترل بر فشار خون و سطح گلوکز در خون، باعث تحریک واکنش‌های استرسی می‌شود.

در آخر، لوب قدامی هیپوفیز  هورمون رشد (GH) را ‌نیز آزاد می‌کند که مسئول رشد توده ماهیچه‌ها و استخوان‌ها با افزایش سن و در طول دوره رشد فرد است. هنگامی ‌که رشد به دلایلی متوقف شود، مانند اختلال در تنظیم تولید هورمون رشد، این اتفاق، بیماری‌های جدی دیگر یا حتی سرطان را می‌تواند به همراه داشته باشد.

لیست هورمون‌های غده هیپوفیز

در این قسمت هورمون‌های هر لوب غده هیپوفیز در قالب فهرستی آورده شده است.

لوب هیپوفیز خلفی

• هورمون آنتی‌دیورتیک یا ضد ادرار
• اکسی توسین

لوب هیپوفیز قدامی

• هورمون پرولاکتین (PH)
• هورمون تحریک کننده فولیکول (FSH)
• هورمون لوتئینه کننده (LH)
• هورمون تحریک کننده تیروئید (TSH)
• هورمون تحریک کننده غده فوق کلیوی یا آدرنوکورتیکوتروپین (ACTH)
• هورمون رشد (GH)

ساختار غده هیپوفیز

از نظر ساختاری، غده هیپوفیز به سه بخش مختلف با عملکرد اختصاصی تقسیم می‌شود:

• لوب‌ قدامی‌ (بخش جلو)
• لوب میانی (Intermediate Lobe)
• لوب خلفی (بخش پشت)

هرکدام از این لوب‌ها را می‌توان طبق عملکرد‌های منحصر به فرد خود توصیف کرد. لوب قدامی‌ غده هیپوفیز نقش اصلی را در رشد بدن انسان دارد. عملکرد این بخش شامل ترشح هورمون‌هایی است که تولید مثل و بلوغ جنسی بدن را ایجاد می‌کنند. این هورمون‌ها رشد را کنترل کرده و در فعال کردن غدد فوق کلیوی و تیروئید و اندام‌های جنسی نیز نقش مهمی دارند.

نقش لوب میانی هیپوفیز در انسان هنوز به خوبی مشخص نشده است اما لوب میانی هورمون‌هایی (هورمون تحریک ملانوسیت) را ترشح می‌کند که برخی از سلول‌های بدن را برای تولید رنگدانه‌‌های پوستی تحریک می‌کنند، به این سلول‌ها ملانوسیت‌ (Melanocytes) گفته می‌شود. این ملانوسیت‌ها دلیل وجود تنوع در رنگ پوست انسان‌ها به شمار می‌آیند.

لوب خلفی باعث ایجاد هورمون ADH می‌شود، یعنی هورمونی که به کلیه‌ها اجازه می‌دهد تا آب را از جریان خون بازجذب ‌کرده و از کمبود آب بدن جلوگیری کنند. اکسی توسین نیز در لوب خلفی ساخته شده و باعث انقباضات در هنگام زایمان می‌شود. در حالی که همه این هورمون‌ها برای بقا انسان بسیار مهم هستند، اما آن‌ها تنها بخش کوچکی از هورمون‌ها را تشکیل می‌دهند که توسط غده هیپوفیز تولید و آزاد می‌شوند.

اختلالات غده هیپوفیز

کمبود هر یک از هورمون‌های ذکر شده در بالا می‌تواند باعث بیماری شود که براساس نوع هورمون، شدت این بیماری‌ها با هم متفاوت است. از هورمون لوب خلفی شروع می‌کنیم، کمبود ADH باعث افزایش حجم ادرار شده و تشنگی را در فرد زیاد می‌کند. کمبود پرولاکتین به طور قابل پیش بینی به ناتوانی در شیردهی منجر می‌شود که تا به امروز درمانی برای این نوع اختلال شناسایی نشده است.

کمبود هورمون تحریک کننده تیروئید دارای علائمی‌ شبیه به اختلالات غده تیروئید است که شامل خستگی، کاهش حافظه و ضعف کلی بدن هستند.

عدم وجود هورمون لوتئینه کننده و هورمون تحریک کننده فولیکول منجر به کاهش میل جنسی، قاعدگی‌های نامنظم، اختلال در نعوظ و تغییرات خلقی خواهد شد. کمبود آدرنوکورتیکوتروپین باعث تهوع، درد بدن، اشتهای ضعیف و حتی قند و فشار خون پایین می‌شود و در آخر کمبود در میزان هورمون رشد باعث کم شدن توده عضلانی و تضعیف تراكم استخوان خواهد شد كه اين امر باعث كاهش توانایی‌های حرکتی و به طور کلی کاهش کیفیت زندگی می‌شود.

تولید بیش از حد هورمون‌های هیپوفیز نیز عواقب خاص خود را دارد. به عنوان مثال، اگر هورمون رشد بیش از حد توسط غده هیپوفیز تولید شود، می‌تواند منجر به ناهنجاری غول پیکری و آکرومگالی یا رشد بیش از حد استخوان‌ها شود، از طرفی دیگر افزایش بیش از حد هورمون رشد موجب رشد بافت‌های نرم در بدن شده که خود منجر به مشکلات قلبی و ایجاد اختلال وقفه تنفسی در خواب می‌شود.

افزایش بیش از حد هورمون تحریک کننده تیروئید باعث لرز، تحریک پذیری و فشار خون بالا می‌شود. ترشح بیش از حد هورمون پرولاکتین  تولید نامناسب شیر را ایجاد می‌کند که در خانم‌ها یا آقایان ممکن است اتفاق بیافتد و همچنین می‌تواند باعث ضعف استخوان‌ها شود.

آدرنوکورتیکوتروپین بیش از حد، باعث افزایش وزن و افزایش شکنندگی استخوان‌ها و بی ثباتی خلق و خو خواهد شد. همچنین میزان ترشح بالای هورمون‌های لوتئینه کننده و تحریک کننده فولیکول با ناباروری و قاعدگی نامنظم در ارتباط است.

تومور‌ها در غده هیپوفیز

شایع‌ترین نوع اختلال غده هیپوفیز تومور‌های این غده به شمار می‌آیند. اکثریت عمده تومور‌های هیپوفیز خوش خیم هستند یا فقط تورم‌های غیرسرطانی در این غده را ایجاد می‌کنند که ممکن است علامتی نداشته باشند. برخلاف بسیاری از انواع تومور‌ها، بیشتر مبتلایان به تومور‌های هیپوفیز سابقه خانوادگی قبلی در مورد مشکلات مربوط به غده هیپوفیز را ندارند یا به عبارتی دیگر، این تومورها زمینه ژنتیکی ندارند.

فیلم آموزش فیزیولوژی Physiology – تکمیلی در فرادرس

کلیک کنید

بیماری نئوپلازی چندگانه غدد درون ریز (Multiple Endocrine Neoplasias) یا (MEN) یک استثنا در این مورد است، به طوری که این بیماری مجموعه‌ای از اختلالات ارثی است که غده‌های سیستم درون ریز بدن از جمله غده هیپوفیز را به سمت تولید بیش از حد هورمون‌های خود سوق می‌دهد.

انواع تومور‌های غده هیپوفیز

انواع مختلفی از تومور‌های هیپوفیز وجود دارند. به طور کلی، افراد مبتلا به تومور غده هیپوفیز یک سری علائم خاص را تجربه می‌کنند. بیشترین مشکلات افراد مبتلا به تومور هیپوفیز شامل اختلالاتی در بینایی، سردرد، تغییرات قاعدگی، ناباروری، تغییرات خلقی، خستگی و حتی سندرم کوشینگ هستند. سندرم کوشینگ علائم خاص خود از جمله فشار خون بالا، افزایش وزن و ترشح بیش از حد ACTH را نیز به همراه دارد.

شایع‌ترین نوع تومور هیپوفیز، تومور ‌بی‌عملکرد‌ (Non-functioning tumor) ​​نامیده می‌شود. نام این نوع از تومورهای هیپوفیز، از ناتوانی در ایجاد هورمون‌ها ناشی می‌شود. بیماران مبتلا به تومور بی‌عملکرد هیپوفیز در بینایی خود مشکلاتی دارند و اغلب دچار سردرد می‌شوند.

در حالت کلی، تومور‌های هیپوفیز با توجه به مشکلاتی که در بدن ایجاد می‌کنند، می‌توانند به دو گروه تقسیم شوند:

تومور ترشح بیش از حد (Hypersecretion) همان طور که از نامش پیدا است، موجب تولید بیش از حد هورمون‌های غده هیپوفیز می‌شود. تومور هیپوفیز اغلب در هنگامی که اندازه کوچکی دارد، به ایجاد این حالت در بدن منجر می‌شود.

برعکس این شرایط، کاهش ترشح و تولید هورمون توسط غده هیپوفیز (Hyposecretion) است و به طور معمول به دلیل وجود یک تومور بزرگ در هیپوفیز به وجود می‌آید که از نظر فیزیکی، ساخت هورمون توسط غده هیپوفیز را مسدود می‌کند. این کاهش ترشح هورمون‌های هیپوفیز همچنین می‌تواند ناشی از جراحی برداشتن تومور باشد.

در حالت کلی، اثرات وجود توده تومور مواردی است که از تومور رو به رشد هیپوفیز ناشی می‌شود که بر روی غده هیپوفیز فشار می‌آورد و ممکن است منجر به مشکلات بینایی و سردرد شود.

سایر اختلالات غده هیپوفیز

یکی از مهم‌ترین اختلالات دیگر غده هیپوفیز که می‌توان به آن‌ اشاره کرد، شامل «کرانیوفارنژیوما» (Craniopharyngioma) است. این اختلال نوعی کیست یا تومور مادرزادی به شمار می‌آيد و در بدو تولد در کودک وجود دارد. این تومور می‌تواند با مایعی پرشده و به صورت متورم درآید و همین امر ممکن است باعث ایجاد سردرد و مشکلات بینایی در فرد شود و همچنین مشکلات خواب یکی دیگر از علائم این اختلال است.

«سندرم سلا یا زین خالی» (Empty Sella Syndrome یا ESS) نوعی بیماری است که ناشی از ناهنجاری در ساختار استخوانی است که مغز را محاصره کرده و هیپوفیز را احاطه می‌کند. ESS اولیه نقص کوچکی خواهد بود که باعث ایجاد فشار زیاد در پایه استخوانی مغز شده و باعث صاف و مسطح شدن غده هیپوفیز می‌شود. از طرف دیگر، سندرم سلا خالی ثانویه ناشی از جراحی یا جراحتی است که باعث شده است، غده هیپوفیز از کار بیفتد. علائم مربوط به کاهش عملکرد هیپوفیز در این بیماری شامل ناباروری و خستگی مفرط خواهد بود.