رشد جنین — به زبان ساده

شاید تعجب آور باشد، اما مهمترین مرحله از زندگی هر انسان، دوران جنینی اوست. بسیاری از متخصصان علم پزشکی، پرستاری و مامایی، معتقدند، این دوران، به ویژه روزهای نخستین آن، که حتی مادر، از وجود جنین، آگاهی ندارد، از اهمیت بی‌نظیری در طول همه سال‌های زندگی فرد،‌ برخوردارند و از سوی دیگر، در مراحل مختلف رشد جنین ، عوامل آسیب‌رسان به او، آنقدر پرشمارند که گویی، تولد هر نوزاد سالم، به منزله یک معجزه است.

در این نوشتار، به بررسی رشد جنین، در مراحل مختلف بارداری می‌پردازیم. ویژگی‌های رشدی او را در طی ماه‌های مختلف مرور و برخی اصطلاحات این حوزه را معرفی می‌کنیم.

بارداری از چه زمانی شروع می‌شود؟

طبق یک قرارداد جهانی، اولین روز آخرین قاعدگی مادر، به منزله شروع بارداری، در نظر گرفته می‌شود. به مجموع روزهای طی شده از این روز تا زمان زایمان، «سن بارداری» (Gestational Age) یا «سن قاعدگی» (Menstrual Age) می‌گویند و حدود دو هفته جلوتر از زمان واقعی بارداری را نشان می‌دهد.

اگرچه عجیب به نظر می‌رسد، اما تاریخ اولین روز آخرین قاعدگی مادر، یک تاریخ مهم در تعیین تاریخ تولد کودک او به شمار می‌رود و تقریبا همه محاسبات رشد جنین در طول بارداری و تخمین زمان زایمان، بر اساس آن،‌ صورت می‌گیرد.

زمان تخمک گذاری زن چه موقع است؟

هر ماه، بدن زن بالغ، یک چرخه تولید مثل را طی می‌کند که ممکن است به یکی از دو رویداد زیر، منجر شود:

• قاعدگی
• بارداری

فیلم آموزش جنین شناسی Embryology – جامع و کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

این چرخه، به طور مداوم در طول سال‌های باروری یک زن،‌ اتفاق می‌افتد. این دوره از بلوغ در سن نوجوانی تا یائسگی، در حدود 50 سالگی ادامه دارد.

در چرخه‌ای که با بارداری به پایان می‌رسد، مراحل مختلفی وجود دارد. ابتدا سلول جنسی زن که پس از بلوغ، «سلول تخم» (Egg) یا «تخمک» (Oocyte) نام دارد، آماده می‌شود تا تخمدان را در فرایندی به نام «تخمک گذاری» (Ovulation) ترک کند. این فرایند، شامل پاره شدن یک فولیکول و رها شدن تنها یک تخمک بالغ، در فضای تخمدان است.

تخمک‌ها در کیسه‌های کوچک و پر از مایعی به نام «فولیکول» (Follicles) بالغ می‌شوند. این فولیکول‌ها مانند ظرف‌های کوچکی عمل می‌کنند که هر کدام، یک تخمک نارس را در بر گرفته‌اند. در هر چرخه ماهانه، یکی از این تخمک‌ها بالغ می‌شود و چرخه حیات خود را ادامه می‌دهد. با این کار، فولیکول حاوی تخمک بالغ شده، سایر فولیکول‌های گروه را سرکوب می‌کند و به این ترتیب، مانع از رشد بقیه تخمک‌ها می‌شود. این سلول‌ها برای تکمیل فرایند رشد خود، باید یک ماه دیگر، منتظر بمانند.

در مرحله تخمک‌گذاری،‌ فولیکول بالغ، باز می‌شود و تخمک را از تخمدان آزاد می‌کند. به طور کلی، تخمک گذاری، حدود دو هفته قبل از شروع قاعدگی بعدی، اتفاق می‌افتد و می‌توان گفت در روزهای میانی یک چرخه قاعدگی رخ می‌دهد.

بعد از تخمک گذاری، فولیکول باز شده (پاره شده) به ساختاری بنام «جسم زرد» (Corpus Luteum) تبدیل می‌شود، که به نوبه خود، هورمون‌های پروژسترون و استروژن را ترشح می‌کند. پروژسترون، به آماده‌سازی پوشش دیواره رحم، که «اندومتر» (Endometrium) کمک می‌کند. این پوشش، محلی است که تخمک بارورشده، برای رشد و نمو در آن مستقر می‌شود. اگر این چرخه، به بارداری منجر نشود، پوشش اندومتر، همان چیزی است که در دوران قاعدگی، ریخته می‌شود.

به طور متوسط​​، لقاح حدود دو هفته پس از آخرین قاعدگی زن، رخ می‌دهد. اسپرم‌ها در لوله فالوپ، به تخمک می‌رسند و احتمالا، یکی از آن‌ها به تخمک نفوذ خواهد کرد. پس از این فرایند، تغییراتی در پوشش پروتئینی تخم ایجاد می‌شود تا از ورود سایر اسپرم‌ها جلوگیری کند. به این ترتیب، هر تخمک، تنها با یک اسپرم، بارور خواهد شد.

در لحظه لقاح، آرایش ژنتیکی کودک، از جمله جنسیت او کامل است. جنسیت کودک انسان به اسپرمی بستگی دارد که تخمک را در لحظه لقاح، بارور می‌کند. ژن‌های تعیین کننده بسیاری از صفات جنسی انسان، بر روی کروموزوم‌هایی موسوم به X و Y  قرار دارند. زنان، از نظر کروموزوم‌های جنسی، دارای ترکیب ژنتیکی XX و مردان دارای ترکیب XY هستند.

در حین گامت‌زایی، این کروموزوم‌ها از یکدیگر جدا شده و هرکدام به یک سلول جنسی، وارد می‌شوند. روشن است که همه گامت‌های مادر، حاوی یک کروموزوم X خواهند بود. اما در مورد پدر، اسپرم موفق در لقاح، ممکن است حاوی کروموزوم X یا Y باشد. اگر اسپرم بارور شده، حاوی کروموزوم Y باشد، نوزاد، پسر است و اگر حاوی کروموزوم جنسی X باشد، نوزاد، دختر خواهد بود. بنابراین، جنسیت نوزاد، در حین بارداری، کاملا ثابت است و هیچ عامل بیرونی، بر روی آن تاثیر نخواهد گذاشت.

 بعد از لقاح چه اتفاقی می‌افتد؟

ظرف 24 ساعت پس از لقاح، سلول تخم، به سرعت تقسیم می‌شود و سلول‌های زیادی را تولید می‌کند. این توده کوچک سلولی، پس از لقاح، حدود سه روز، در لوله رحمی، موسوم به «لوله فالوپ» (Fallopian Tube) باقی می‌ماند. سپس، تخمک بارور شده، که اکنون «بلاستوسیت» (Blastocyte) نام دارد، همچنان که به آرامی از لوله رحمی به سمت «رحم» (Uterus)، در حال حرکت است، تقسیم می‌شود. پس از رسیدن به فضای رحم، کار بعدی بلاستوسیت، اتصال به اندومتر است. به این عمل، «لانه‌گزینی» یا «کاشت» (Implantation) گفته می‌شود.

قبل از کاشت، بلاستوسیت از پوشش محافظ خود خارج می‌شود. هنگامی که بلاستوسیت به آندومتر برخورد می‌کند، هورمون‌هایی بین آن دو، رد وبدل می‌شود تا به اتصال آن به دیواره رحم، کمک کند. در بعضی از موارد، فرایند لانه گزینی بلاستوسیت، در طی یک دو روز، با خونریزی جزئی، همراه است. این یک پدیده طبیعی است. در این مرحله، آندومتر ضخیم‌تر شده و «دهانه رحم» (Cervix)، که حد فاصل بین رحم و کانال زایمان است، توسط یک پلاک مخاطی، کاملا بسته می‌شود.

در عرض سه هفته، سلول‌های بلاستوسیت، در نهایت یک توپ کوچک سلولی را تشکیل می‌دهند،‌که «رویان» (Emberyo) نامیده می‌شود. تا این زمان، اولین سلول‌های عصبی کودک تشکیل شده است.

برای توصیف جنین در حال تکوین، در طی دوران بارداری، از نام‌های مختلفی استفاده می‌شود. به طور کلی، از زمان لقاح تا هفته هشتم بارداری، کودک را «رویان» (Emberyo) می‌نامند و پس از هفته هشتم، تا لحظه پیش از تولد، «جنین» (Fetus) نامیده می‌شود.

جدول زمانی رشد جنین چیست؟

جنین،‌ در طول یک بارداری معمولی، تغییرات زیادی خواهد کرد. این زمان به سه مرحله تقسیم می‌شود که هرکدام، تقریبا سه ماه، طول می‌کشند و «دوره‌های سه ماهه» (Trimester) نامیده می‌شوند. بنابراین، مادری که سه ماه نخست بارداری را پشت سر گذاشته است، تقریباً 12 هفته را سپری کرده است.

فیلم آموزش جنین شناسی Embryology – جامع و کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

در طی هر دوره سه ماهه، تغییرات قابل توجهی در شرایط جسمی کودک و مادر، مشاهده می‌شود. به طور سنتی، بارداری، به عنوان یک روند 9 ماهه در نظر گرفته می‌شود. با این حال، همیشه اینطور نیست. طول دوره یک بارداری کامل، که آن را با اصطلاح «ترم» (Term) معرفی می‌کنیم، 40 هفته یا 280 روز است. اما ممکن است بسته به شرایط، فرایند زایمان، چند روز زودتر یا دیرتر رخ دهد، که کاملا طبیعی است.

با نزدیک شدن به پایان دوران بارداری، اصطلاحات جدیدی برای توصیف وضعیت جنین، به کار گرفته می‌شود. این نظام دسته‌بندی، هفته‌های آخر بارداری را به گروه‌‌های مجزایی تقسیم می‌کند که روند رسیدگی به هریک، نیازمند ساز و کارهای خاصی است. همچنین این اصطلاحات، به پزشک یا پرستار،‌ کمک می‌کند تا بهتر بتوانند درباره علائم احتمالی، در هر نوزاد، تصمیم بگیرند.

چند هفته آخر بارداری به گروه‌های زیر تقسیم می‌شوند:

• «ابتدای ترم» (Early Term): در 37 هفته 7/7 تا 38 هفته 6/7.
• «ترم کامل» (Full Term): در 39 هفته 0/7 تا 40 هفته 6/7.
• «انتهای ترم» (Late Term): در 41 هفته 0/7 تا 41 هفتگی 6 هفته.
• «پس از ترم» (Post Term): در 42 هفته 0/7 و به بعد.

نوزادانی که در «ابتدای ترم» یا قبل از آن متولد می‌شوند،ممکن است نسبت به نوزادانی که در «ترم کامل» یا «اواخر ترم» به دنیا می‌آیند، بیشتر در معرض خطر تنفس، شنوایی یا یادگیری باشند. انجام سزارین در هفته‌های ۳۷ و ۳۸، شانس ابتلای نوزادان به ناهنجاری‌هایی از این دست را افزایش می‌دهد.

هریک از گروه‌بندی‌های بالا، به صورت یک کد عددی، در شرح حال نوزاد، درج می‌شود. در این کد، عدد اول، معرف هفته بارداری است و عدد اعشاری دوم، شماره آن روز را مشخص می‌کند. به عنوان مثال، کد $$37 0/7$$ روز اول از هفته سی و هفتم بارداری را نشان می‌دهد و کد $$40 6/7$$ گویای روز ششم از هفته چهلم بارداری است.

مراحل رشد جنین به صورت ماه به ماه

در ادامه به مراحل رشد جنین به صورت ماه به ماه می‌پردازیم.

سه ماهه اول

سه ماهه اول بارداری، از زمان لقاح تا 12 هفته طول خواهد کشید. در طول این دوره سه ماهه، کودک، از یک گروه کوچک سلول به جنینی تبدیل می‌شود که به تدریج، به یک انسان کامل، تبدیل خواهد شد.

ماه 1 (هفته‌های 1 تا 4)

با رشد تخمک بارور شده، یک کیسه حاوی آب، در اطراف آن شکل می‌گیرد و به تدریج با مایعی پر می‌شود. این محفظه، «کیسه آمنیوتیک» (Amniotic Sac) نامیده می‌شود، و مانند یک گهواره کوچک، فضای آرام و نرمی را برای جنین در حال رشد، فراهم می‌کند.

در این مدت، جفت نیز تکامل می‌یابد. «جفت» (Placenta) عضوی صاف و لوله‌ای شکل است که مواد مغذی را از مادر به کودک منتقل می‌کند و مواد زائد را از کودک به جریان خون مادر می‌ریزد. جفت، در تمام دوران بارداری، به عنوان یک منبع تامین غذا برای جنین، عمل می‌کند.

در این چند هفته اول، صورت اولیه جنین، شکل می‌گیرد که حاوی دو لکه بزرگ سیاه،‌ در محل چشم‌های اوست. دهان، فک پایین و گلو در حال رشد است. سلول‌های خونی در حال شکل گرفتن هستند و گردش خون، آغاز می‌شود. «قلب» به شکل یک لوله کوچک، شکل گرفته است و تا پایان هفته چهارم، هر دقیقه 65 بار می‌زند. در پایان ماه اول، جنین، تقریباً 0/5 سانتیمتر، یعنی کوچکتر از یک دانه برنج، طول دارد.

ماه 2 (هفته‌های 5 تا 8)

اجزای صورت کودک، همچنان در حال رشد است. گوش‌ها به صورت یک چین‌خوردگی جزئی در پوست کنار سر، پدیدار می‌شوند. همچنین، جوانه‌های ریزی، از بدنه اصلی، در حال شکل‌گیری هستند که در نهایت به دست و پا تبدیل می‌شوند. انگشتان دست و پا و همچنین چشم‌ها نیز در حال تشکیل و تکامل هستند.

اکنون لوله عصبی، شامل مغز، نخاع و سایر بافت‌های سیستم عصبی مرکزی، به خوبی شکل گرفته است. دستگاه گوارش و اندام‌های حسی نیز شروع به رشد می‌کنند. استخوان‌ها به تدریج،‌ جایگزین غضروف می‌شوند.

سر کودک، در این مرحله، متناسب با بقیه بدن است. معمولاً در حدود 6 هفته، ضربان قلب جنین، قابل تشخیص است و پزشک، با استفاده از دستگاه حسگر، شدت، نظم و تعداد این ضربه‌ها را ارزیابی می‌کند.

با پایان یافتن هفته هشتم بارداری، مرحله جدیدی از رشد جنین آغاز می‌شود و همانطور که گفتیم، به جای «رویان»، «جنین» نامیده خواهد شد. در پایان ماه دوم، یک جنین سالم، حدود 2/5 سانتیمتر طول و حدود یک گرم وزن دارد.

ماه 3 (هفته‌های 9 تا 12)

بازوها، دست‌ها، پاها و انگشتان جنین، کاملاً تشکیل شده است. در این مرحله، کودک، با انجام کارهایی مانند باز و بسته کردن مشت و دهان خود، شروع به کاویدن محیط اطراف خود می‌کند. ناخن‌های دست و پا نیز شروع به رشد می‌کنند و گوش‌های خارجی شکل می‌گیرند. پیش‌ساز دندان‌ها در زیر لثه‌ها تشکیل می‌شود. اندام‌های تولید مثل کودک نیز رشد می‌کنند، اما به دلیل کوچکی جثه جنین، تشخیص جنسیت او با سونوگرافی، دشوار است.

در پایان ماه سوم از رشد جنین ، بدن او‌ کاملاً شکل می‌گیرد. تمام اندام‌های داخلی، ‌خارجی و حرکتی تشکیل می‌شوند و برای عملکردی شدن، به رشد خود ادامه می‌دهند. سیستم‌های گردش خون و ادرار کودک نیز در حال کار هستند و کبد او صفرا تولید می‌کند.

در پایان ماه سوم، جنین، حدود ۱۰ سانتیمتر طول دارد و وزن او حدود 28 گرم است. همانطور که از مطالب این بخش، پیداست، پیدایش اندام‌ها و عملکردی شدن بسیاری از آن‌ها در سه ماهه نخست بارداری رخ می‌دهد. این سه ‌ماهه را دوره «اندام‌زایی» (Organogenesis) می‌نامند و مهمترین دوره رشد جنین به شمار می‌رود.

در این دوره،‌ قرارگیری مادر در معرض عوامل جهش‌زا ممکن است عواقب جبران‌ناپذیری را برای کودک به همراه داشته باشد. برخی از این عوامل جهش‌زا عبارتند از:

• مصرف داروهای آرام‌بخش، مسکن‌ها و مکمل‌ها
• استعمال دخانیات، مواد روان‌گردان و مشروبات الکلی
• قرار گرفتن در معرض پرتو ایکس (مثل رادیولوژی، پرتو درمانی، عکس دندان)
• مصرف غذاهای حاوی چاشنی فراوان، فست‌فودها و غذاهای مانده، کنسرو یا فراوری شده
• قرارگرفتن در معرض پرتوهای فرابنفش و ریزموج (مایکروویو)
• قرار گرفتن در معرض مواد شیمیایی جهش‌زا (مانند ترکیبات فنلی، داروهای شیمی درمانی)

به طور کلی، جنین، در این مرحله، بسیار آسیب‌پذیر است و باید از او در مقابل هرگونه آسیب فیزیکی، شیمیایی و پرتوی، محافظت نمود. در پایان این دوره، از آنجا که مهمترین مرحله از رشد جنین به پایان رسیده است، احتمال سقط جنین، به میزان قابل توجهی کاهش می‌یابد.

سه ماهه دوم

این بخش میانی از بارداری، اغلب به عنوان بهترین قسمت این دوره در نظر گرفته می‌شود. در این زمان، هر نوع ناراحتی صبحگاهی (مثل حالت تهوع و ضعف بدنی) احتمالاً از بین رفته و عوارض ناشی از شروع بارداری نیز کاهش یافته است. با پایان سه ماهه اول، جنین،‌ تقریبا تمام اجزای مورد نیاز خود برای ادامه حیات را ساخته است. تمام روزهای پس از این دوره، صرف بزرگ‌شدن و تکامل این اجزا می‌شود.

فیلم آموزش جنین شناسی Embryology – جامع و کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

اجزای صورت کودک، در این ماه به رشد و تکامل خود ادامه می‌دهند. همچنین، کودک، گاهی در فضای رحم، می‌لغزد یا می‌چرخد. مادر، می‌تواند این حرکات را حس کند. در سه ماهه دوم، بسیاری از افراد به جنسیت کودک خود پی می‌برند. این کار معمولاً طی اسکن آناتومی، در حدود 20 هفته، انجام می‌شود. این اسکن، شامل سونوگرافی است که رشد جنین را از نظر قد و وزن، بررسی می‌کند.

ماه 4 (هفته‌های 13 تا 16)

اکنون ممکن است ضربان قلب جنین،‌ از طریق ابزاری به نام «داپلر» (Doppler) قابل شنیدن باشد. انگشتان دست و پا کاملاً مشخص شده‌اند. پلک، ابرو، مژه، ناخن و مو تشکیل می‌شود. دندان‌ها و استخوان‌ها چگال‌تر می‌شوند. در این مرحله،‌ جنین حتی می‌تواند انگشت شست خود را بمکد، خمیازه بکشد، بدن خود را بکشد و حالت‌های مختلفی در صورتش ایجاد کند.

سیستم عصبی شروع به کار می‌کند. اندام‌های تناسلی و دستگاه تناسلی او اکنون کاملاً تکامل یافته‌اند و با سونوگرافی، قابل مشاهده هستند. در پایان ماه چهارم، جنین، حدود 15 سانتیمتر طول و وزن حدود 100 گرم دارد.

ماه 5 (هفته‌های 17 تا 20)

در این مرحله، ممکن است مادر، احساس کند کودکش به اطراف، حرکت می‌کند. در این مرحله از رشد جنین ، عضلات، در حال رشد هستند و او آن‌ها را تکان می‌دهد. به این اولین حرکت، در اصطلاح «ارتکاض» (Quickening) گفته می‌شود که به معنی جنبیدن سریع کودک در رحم است و اغلب، مانند بال زدن یک پروانه، احساس می‌شود.

موها روی سر کودک، شروع به رشد می‌کنند. شانه‌ها، کمر و شقیقه او، توسط موی نرم و لطیفی به نام «لانگو» (Lanugo) پوشانده شده است. این موها از کودک محافظت می‌کند و معمولاً در پایان هفته اول زندگی او ریخته می‌شود.

پوست کودک با روکش سفید رنگی به نام «وِرنیکس کازئوزا» (Vernix Caseosa) پوشانده شده است. تصور می‌شود این ماده پنیری شکل، از پوست جنین، در برابر قرار گرفتن طولانی مدت در معرض مایع آمنیوتیک محافظت می‌کند. این پوشش، دقیقاً قبل از تولد ریخته می‌شود. جنین، در پایان ماه پنجم حدود 25 سانتیمتر طول و از 220 تا 450 گرم وزن دارد.

ماه 6 (هفته‌های 21 تا 24)

در این مرحله از رشد جنین ، پوست او قرمز و چروکیده به نظر می‌رسد و رگ‌ها از طریق پوست شفاف او قابل مشاهده هستند. خطوط اثر انگشت در سرانگشتان دست و پای او تشکیل شده‌اند. در این مرحله، پلک‌ها شروع به پارگی می‌کنند و چشم‌ها باز می‌شوند.

اگر مادر، در محیطی با صداهای مختلف، قرار بگیرد، کودک با ایجاد حرکت یا افزایش ضربان قلب، این به صداها پاسخ می‌دهد. صحبت کردن مادر با جنین، خواندن ترانه‌های آرامش‌بخش، موسیقی‌های ملایم و ... در رشد مغزی جنین و ایجاد مهارت‌های ارتباطی او در آینده، تاثیر بسزایی دارند.

در ماه ششم، گاهی مادر حس می‌کند که جنین در حال سکسکه است. در واقع، این واکنش، از حدود هفته دهم آغاز شده بود اما تا چند ماه بعد، قابل حس شدن نبوده است. خیلی ساده می‌توان گفت، سکسکه نوزاد در رحم، حرکات کوچکی است که دیافراگم کودک، هنگام شروع تنفس انجام می‌دهد. هنگام تنفس، مایع آمنیوتیک وارد ریه‌ها می‌شود و دیافراگم در حال رشد جنین را منقبض می‌کند. نتیجه این فرایند، ایجاد سکسکه است.

سکسکه جنین، علامت خوبی است نشان می‌دهد که دستگاه تنفسی و عصبی کودک، به حدی رشد کرده‌اند که می‌توانند خارج از رحم نیز به فعالیت خود،‌ادامه دهند. از طرفی،‌ سکسکه،‌ به خوبی نشان می‌دهد که جنین، در حال یادگیری واکنش‌های عصبی است. به علاوه، کودک در این مرحله، با مکیدن شست دست و پای خود،‌ عمل مکیدن و با باز و بسته کردن دهان، عمل بلع را تمرین می‌کند.

اگر جنین، به صورت «نارس» (Premature) متولد شود، در صورتی که پس از هفته 23 باشد، با مراقبت‌های ویژه، زنده خواهد ماند. طول بدن جنین، در پایان ماه ششم حدود ۳۰ سانتیمتر و وزن او حدود 900 گرم است.

ماه 7 (هفته‌های 25 تا 28)

کودک، همچنان به بلوغ و ذخیره چربی در بدن ادامه می‌دهد. در این مرحله، شنوایی کودک کاملاً رشد کرده است. کودک مرتباً تغییر وضعیت می‌دهد و به محرک‌ها از جمله صدا، درد و نور پاسخ می‌دهد. مایع آمنیوتیک شروع به کاهش می‌کند. اگر نوزاد، پس از ماه هفتم، به صورت نارس به دنیا بیاید، زنده می‌ماند. در پایان ماه هفتم از رشد جنین، قد او حدود 35 سانتیمتر است و از 1 تا 1/8 کیلوگرم وزن دارد.

سه ماهه سوم

این قسمت، آخرین بخش بارداری است. هرچند، بسیاری از مادران، در این دوره شمارش معکوس را تا تاریخ موعد زایمان خود شروع می‌کنند و حتی امیدوار هستند باشید که زایمان زودهنگام یا سزارین داشته باشند، اما هر هفته از این مرحله نهایی رشد جنین ، به کودک کمک می‌کند تا خود را برای زایمان آماده سازد. در طول سه ماهه سوم، جنین، با ذخیره کردن چربی، به سرعت، وزن اضافه می‌کند. این ذخایر، بعد از تولد، بسیار حائز اهمیت هستند.

همانطور که گفتیم، بارداری معمولی و کامل، 40 هفته است و ممکن است کمی بیش از ۹ ماه تمام، طول بکشد. همچنین ممکن است زایمان، یک یا دو هفته پس از موعد مقرر، رخ دهد. یعنی در هفته 41 یا 42. در صورتی که پس از این مدت، هنوز علائم زایمان، در مادر، مشاهده نشود، پزشک، می‌تواند زایمان را تحریک کند. این بدان معنی است که از داروهای فشار، برای زایمان و تولد کودک استفاده می‌شود.

ماه 8 (هفته‌های 29 تا 32)

کودک، همچنان به بلوغ و ذخیره منابع چربی در بدن ادامه می‌دهد. بیشتر مادران،‌ در این مرحله، لگدهای کودک را به خوبی حس می‌کنند. مغز کودک، در این زمان به سرعت در حال رشد است و کودک می‌تواند ببیند و بشنود. اکثر سیستم‌های داخلی بدن او به خوبی توسعه یافته‌اند، اما ممکن است ریه‌ها هنوز نابالغ باشند. جنین، در پایان ماه هشتم، حدود 45 سانتیمتر طول دارد و وزن او نیز حدود 2/2 کیلوگرم است.

ماه 9 (هفته‌های 33 تا 36)

در طی این مرحله، کودک به رشد و بلوغ خود ادامه می‌دهد. تکامل ریه‌ها در این مرحله از رشد جنین ، تقریبا در حال کامل شدن است. واکنش‌های کودک، هماهنگ شده است. بنابراین او می‌تواند پلک بزند، چشم‌ها را ببندد، سر را برگرداند، محکم بگیرد و به صداها، نور و لمس پاسخ دهد. جنین،‌ در این مرحله، حدود 46 تا 48 سانتیمتر طول و از 2/5 تا 2/7 کیلوگرم وزن دارد.

ماه 10 (هفته‌های 37 تا 40)

این ماه، آخرین ماه بارداری است و هر زمان که زایمان، رخ دهد، نوزاد، زنده خواهد ماند. اما توصیه می‌شود که مادران تا زمانی که دردهای زایمان، آغاز نشده‌اند، برای این عمل اقدام نکنند و به جنین، فرصت دهند که تا آنجا که ممکن است به رشد و تکامل خود در رحم، ادامه دهد و خود را برای زندگی در بیرون از بدن مادر، آماده کند.

در این ماه، با بزرگ شدن جثه کودک، فضای رحم، برای او تنگ می‌شود. این امر موجب می‌شود تا جنین، کمتر حرکت کند. همچنین، در این مرحله، ممکن است موقعیت کودک، به منظور آمادگی برای تولد، تغییر کرده باشد. در حالت ایده آل، کودک در رحم، می‌چرخد و طوری قرار می‌گیرد که سر او به سمت پایین باشد. وقتی کودک به لگن می‌افتد و خود را برای تولد آماده می‌کند، ممکن است احساس ناخوشایندی در مادر،‌ ایجاد شود. در آخرین هفته بارداری، کودک حدود 48 تا 50 سانتیمتر، طول و حدود 3 کیلوگرم وزن دارد.

کودک، در این مرحله، آماده دیدار با جهان است.