دهان، حلق و مری — به زبان ساده

دهان اولین بخش از دستگاه گوارش انسان است. در واقع گوارش غذا در دهان و با ورود اولین قطعه از غذا آغاز می‌شود. جویدن در دهان موجب خرد کردن مواد غذایی شده و ترشحات بزاقی آن را محلول و نرم می‌کنند؛ در حالت غذا برای هضم و گوارش آماده است. از طریق دهان، بخش بسیار کوچکی از مواد غذایی جذب می‌شوند و ادامه فرایند گوارش و جذب در نیمه پایینی دستگاه گوارش انجام می‌گیرد.

دهان

دهان کوچکترین بخش دستگاه گوارش انسان است که هضم غذا در آن به مقدار جزیی اتفاق می‌افتد. در دهان دندان‌ها با جویدن و خرد کردن غذا، آن را برای ادامه مسیر به سمت لوله‌های گوارشی آماده می‌کنند. جویدن اولین عمل مکانیکی است که روی مواد غذایی ورودی انجام می‌گیرد. فک پایین توسط ماهیچه‌های ناحیه فک حرکت می‌کند که باعث جویدن و خرد کردن غذا در دهان توسط دندان‌ها می‌شود. عمل جویدن برای هضم موثر کافی نیست؛ بلکه تنها به هضم بهتر غذا با تبدیل آن به قطعات کوچکتر کمک می‌کند. این قطعات کوچک توسط ترشحات غدد بزاقی نرم می‌شود و جویدن در پخش کردن این ترشحات به تمام محتویات غذایی در دهان موثر است. حرکت زبان به سمت کام و گونه‌ها موجب تشکیل توده دایره‌ای شکل از غذا می‌شود که بلع آن را راحت‌تر می‌کند.

فیلم آموزش آناتومی عمومی بدن انسان در فرادرس

کلیک کنید

لب‌ها و گونه‌ها

لب‌ها و گونه‌ها دو بخش ماهیچه‌ای در اطراف دهان هستند که در بخش خارجی با پوست و در بخش داخلی با «غشای موکوسی» (Mucous Membrane) پوشیده شده‌اند. موکوس ماده‌ای مخاطی است که از غدد موکوسی ترشح می‌شود و در کنار غدد ترشحی، کار نرم کردن و هضم شیمیایی مواد غذایی در دهان را بر عهده دارد. این غدد در بهبود تکلم و حرکات دهانی نیز موثر هستند.

گونه‌ها در بخش داخلی خود ساختاری کاملا مشابه با لب‌ها دارند، با این تفاوت که یک لایه زیر پوستی از چربی در این ناحیه قرار دارد. همین ناحیه در نوزادان که عمل مکیدن را انجام می‌دهند، اندازه بزرگ‌تری دارد. در بخش داخلی گونه‌ها، درست مقابل دومین دندان آسیاب بزرگ، محل ترشح غده بزاقی بناگوشی قرار دارد. این غده در قسمت پایینی گوش واقع شده است. در پشت آن، ۴ تا ۵ غده مخاطی دقیقا مقابل آخرین دندان آسیاب بزرگ قرار دارند و از این ناحیه موکوس یا مخاط را به داخل حفره دهان ترشح می‌کنند.

سقف حفره دهان

سقف دهان بخشی مقعر از حفره دهان است که از «کام» (Palate) که دارای یک بخش استخوانی به نام بخش سخت و یک بخش ماهیچه‌ای با عنوان بخش نرم است، پوشیده شده است. دو بخشِ «استخوان پلاتین» (Palatine Bones) و «آرواره‌ بالایی» (Maxilla) در کنار هم، بخش سخت کام را تشکیل می‌دهند. بخش سخت کام با غشای موکوسی ضخیمی پوشیده شده که همراه با ماده موکوسی لثه‌ها را به استخوان‌های آرواره بالا توسط بافت فیبری متصل می‌کند.

بخش نرم به همراه بخش سخت کام، تا جلوی حفره دهان ادامه می‌یابند و سطح آن‌ها به طور کلی از جنس غشا موکوسی است. کام از سمت دیگر، تا بخش تحتانی حفره بینی را می‌پوشاند. بخش نرم کام، از صفحات فیبری نازک و محکم تشکیل شده که شامل ماهیچه‌های آپونورز و حلقی است. در انتهای سقف دهان، قسمتی ماهیچه‌ای به نام «زبان کوچک» (Uvula) قرار دارد که در واقع قسمت عقبی در بخش نرم کام است.

کف حفره دهان

کف حفره دهانی، تنها زمانی که زبان به سقف حفره دهانی چسبیده باشد، قابل مشاهده است. در بخش میانی کف دهان، برجستگی‌هایی از جنس غشای موکوسی وجود دارد. این برجستگی‌ها، لب‌ها را به ناحیه لثه متصل می‌کنند. در هر دو سمت کف دهان، برجستگی‌های کوچکی به نام برجستگی‌های زیرزبانی وجود دارد که که محل ترشح بزاق از غدد زیر زبانی است.

فیلم آموزش زیست شناسی 2 – زیست پایه یازدهم در فرادرس

کلیک کنید

لثه‌ها

لثه‌ها غشاهای موکوسی هستند که توسط بافت فیبری ضخیم به استخوان‌های فک متصل می‌شوند. غشای اطراف لثه‌ها به سمت تاج دندان‌ها کشیده شده‌ است. در لثه‌ها خون زیادی جریان دارد که به دلیل وجود انشعابات رگ‌های  «آلوئول» (Alveolar) در این ناحیه است.

زبان

زبان بخش ماهیچه‌ای حفره دهانی است که در کف آن قرار دارد. این بخش ساختار بسیار متحرکی دارد که در فرایندهای تکلم، جویدن و بلع بسیار موثر است. همراه با ماهیچه‌های گونه، زبان قادر است که توده غذا را در سراسر دهان بین دندان‌ها و بخش‌های مختلف دهان تا زمانی که کاملا جویده شود، حرکت دهد. حرکت زبان در نوزادان باعث ایجاد فشار منفی در حفره دهانی شده و عمل مکیدن را تسهیل می‌کند.

زبان در سطح خود دارای سلول‌های اختصاصی به نام جوانه‌های چشایی است که محرک‌های چشایی را از آن به سیستم عصبی هدایت می‌کند. علاوه بر این، غددی روی زبان وجود دارد که قادر هستند برخی ترشحات بزاقی لازم در هنگام بلع را ترشح کنند. زبان از ماهیچه‌های مخطط همراه با بافت چربی ساخته شده است. غشای مخاطی که سطحی زبان را می‌پوشاند، در بخش‌های مختلف زبان متفاوت است.

زبان به فک پایینی و استخوان U شکلی به نام «استخوان لامی» (Hyoid Bone) متصل است. در کف دهان، زبان توسط برجستگی‌های غشای موکوسی به ناحیه‌ای به نام «اپی‌گلوت» (Epiglottis) اتصال می‌یابد. اپی‌گلوت بخشی غضروفی است که به عنوان دریچه‌ای برای حنجره عمل می‌کند.

غدد بزاقی

غذا داخل دهان با ترشحات بزاقی مخلوط و نرم می‌شود. در دهان، غدد بسیاری بزاق ترشح می‌کنند؛ اما به طور کلی ترشحات بزاق، حاصل ترشحات سه غده اصلی زیر‌زبانی، بناگوشی و زیر‌آرواره‌ای است. غده بناگوشی که بزرگترین غده بزاقی در دهان محسوب می‌شود، در دو سمت صورت و زیر گوش‌ها قرار گرفته است. این غده در غلافی محصور شده است و در افراد مبتلا به بیماری اوریون، ملتهب شده و متورم می‌شود. غده زیر آرواره‌ای ساختاری دایره‌ای دارد و نزدیک به ماهیچه فک پایین و ماهیچه ترقوه قرار می‌گیرد.

فیلم آموزش فیزیولوژی دستگاه گوارش – جامع و با نکات مهم در فرادرس

کلیک کنید

غده زیر‌زبانی دقیقا در کف حفره دهانی و زیر زبان و غشای موکوسی است. غدد بزاقی تحت کنترل دو سیستم عصبی اتوماتیک به نام‌های «سمپاتیک» (Sympathetic) و «پاراسمپاتیک» (Parasympathetic) قرار دارند. سیستم سمپاتیک ترشح بزاق را از سلول‌هایی در غدد بزاقی به نام اکیناز تحریک می‌کند و موجب گشاد شدن رگ‌های خونی در این ناحیه و انقباض سلول‌های میو‌اپی‌تلیال می‌شود. در حالت عادی، ترشح بزاق فقط در صورت حضور غذا در حفره دهانی انجام می‌شود؛ اما در طول شبانه روز حدود یک تا یک و نیم لیتر بزاق در دهان ترشح می‌شود.

این ترشحات دلایل مختلفی دارد؛ به عنوان مثال، زمانی که جسمی به لثه‌ها، زبان و هر ناحیه از حفره دهانی برخورد می‌کند، مانند زمانی که جویدن صورت می‌گیرد، غدد بزاقی شروع به ترشح می‌کنند. زمانی که غذا در دهان قرار گیرد، غدد بزاقی ترشحات خود را به محیط دهان منتقل می‌کنند. به این عمل، واکنش انعکاسی غیرشرطی می‌گویند. این در حالی است که گاهی بدون وجود غذا و تنها با بو، تصویر یا صدایی که تداعی کننده غذا باشد، غدد بزاقی شروع به ترشح می‌کنند. به این عمل واکنش انعکاسی شرطی می‌گویند.

 بزاق

بزاق غذای جویده شده را نرم کرده و به عنوان یک روان‌کننده، حرکت غذا در ادامه لوله‌های گوارشی را تسهیل می‌کند. این ماده دارای یک آنزیم تجزیه کننده نشانسته به نام «آمیلاز» (Amylase) است. خاصیت اسیدی بزاق به دلیل حضور فسفات و بیکربنات در آن است و به همین دلیل pH این ماده پایین‌تر از محیط عادی بدن است. غلظت بیکربنات، کلراید، پتاسیم و سدیم در بزاق تعیین کننده میزان سیالت آن است.

همچنین رابطه معناداری بین غلظت بیکربنات در بزاق و میزان دی‌اکسیدکربن در خون وجود دارد. وجود و جریان همیشگی بزاق در حفره دهانی، باعث حفظ رطوبت در دهان و جلوگیری از وجود باقیمانده‌های غذا در دهان می‌شود. یکی دیگر از وظایف بزاق در دهان، حفظ محیط دهان از رشد باکتری‌ها است و تاثیر بسیاری در سلامت دندان‌ها دارد. بزاق این کار را به واسطه وجود آنزیم لیزوزیم انجام می‌دهد. بزاق حاوی ماده‌ای به نام موسین است که با افزایش آب و ایجاد مخاط در اطراف توده غذایی از آسیب لوله‌های گوارشی حین عبور مواد غذایی جلوگیری می‌کند.

حلق

حلق یا گلو در واقع، مسیری است که از دهان و بینی به مری و حنجره راه پیدا می‌کند. حلق قادر است مواد غذایی جامد و مایع بلعیده شده را به سمت مری ارسال کند و هوا را از را نای به کیسه‌های هوایی در طول فرایند تنفس بفرستد. همچنین، حلق با ارتباط با هر دو سمت شیپور استاش در گوش میانی، می‌تواند فشار هوا را در بخش درونی و بیرونی گوش تنظیم کند.

حلق ساختار مشابه یک قیف صاف دارد و از طرفین به ماهیچه‌های بخش‌های دیگر حفره دهانی متصل است. ساختمان حلق به گونه‌ای است که توده غذا می‌‌تواند به نرمی در آن بلغزد و وارد مری شود. ماهیچه‌هایی از حلق که در عمل بلع نقش دارند، شامل سه ماهیچه محدودکننده حلقی هستند که با هم هم‌پوشانی دارند. این ماهیچه‌ها دیوار حلقی را در بخش پشت و کناری حلق می‌سازند.

هنگامی که ماهیچه‌های زبان و حلق غذا را به جلو می‌رانند، توده غذایی وارد مری شده و حفره دهان را ترک می‌کند. به این «عمل بلع» (Swallowing) گفته می‌شود. بلع فرایندی است که به صورت ارادی و غیر ارادی صورت می‌گیرد. مرحله‌ای که غذا توسط زبان به سمت حلق هدایت می‌شود، بخش ارادی عمل بلع است؛ اما زمانی که غذا در ناحیه حلق قرار می‌گیرد، به صورت غیرارادی، واکنش‌های منجر به بلع صورت می‌‌‌‌گیرد.

غذا پس از بلع وارد مری شده و از آنجا به معده می‌رود که در واقع، بخش اصلی هضم غذا در آن انجام می‌شود. زمانی که غذا به حلق می‌رسد، چهار مسیر در انتهای حلق وجود دارد؛ به این صورت که حلق از دو مسیر به سمت نای و حنجره راه دارد، از سمت دیگر به حفره بینی منتهی می‌شود و یک مسیر نیز به سمت مری دارد. در هنگام بلع غذا، تمام مسیرها به جز مسیر مرتبط با مری بسته می‌شود؛ به‌طوری که زبان کوچک مسیر بینی و دریچه اپی‌گلوت حنجره را مسدود می‌کنند و طی پیامی که از سیستم عصبی در زمان بلع به حلق می‌رسد، مسیر تنفسی و نای بسته شده و غذا مستقیما به مری وارد می‌شود. در این حین، زبان با چسبیدن به سقف حفره دهانی مسیر بازگشت غذا به دهان را می بندد.

مری

مری بخش لوله‌ای مستقیم در دستگاه گوارش انسان است که از حلق به معده منتهی می‌شود. این لوله حدود ۲۵ سانتیمتر طول دارد و قطر آن در حدود ۱٫۵ تا ۲ سانتیمتر است. مری در پشت قلب و نای و جلوی طناب نخاعی  قرار دارد، همچنین قبل از ورود به معده از پشت دیافراگم عبور می‌کند. مری دارای ۴ لایه با نام‌های، لایه مخاطی، لایه زیر مخاطی، لایه ماهیچه‌ای و بافت پیوندی است.

فیلم آموزش بافت شناسی دستگاه های گوارش و تنفس در فرادرس

کلیک کنید

لایه مخاطی از ماهیچه سنگفرشی چند لایه اپی‌تلیال ساخته شده است که تعداد زیادی غدد موکوسی دارد.

لایه زیر مخاطی، لایه‌ای ضخیم با فیبرهای فراوان است که بخش مخاطی را به بخش ماهیچه‌ای متصل می‌کند. لایه مخاطی و زیرمخاطی با هم دارای چین‌های طولی بلندی هستند که در دریچه ورودی مری ساختاری ستاره مانند ایجاد کرده‌اند. لایه ماهیچه‌ای شامل دو بخش است: بخش درونی که فیبرهای حلقوی دارد و بخش بیرونی که از فیبرهایی با چین های بلند ساخته شده است. خارجی‌ترین لایه مری که همان بافت پیوندی است، موجب اتصال آن به ساختارهای همسایه مری می‌شود. به جز زمانی که بلع انجام می‌گیرد، لوله مری خالی است و توسط برجستگی‌های طولی دو لایه مخاطی و زیرمخاطی آن مسدود می‌شود.

در آموزش‌های بعدی، سایر بخش‌های دستگاه گوارش انسان مورد بررسی قرار می‌گیرد.

اگر علاقه‌مند به آموزش‌هایی مشابه با مطلب بالا هستید، آموزش‌های زیر به شما پیشنهاد می‌شود:

• مجموعه آموزش‌های زیست‌شناسی
• آموزش فیزیولوژی جانوری
• مجموعه آموزش‌های علوم پزشکی
• هورمون چیست؟ -- بررسی ساده و جامع
• DNA چیست؟ -- از صفر تا صد
• با انواع پروتئین آشنا شوید

^^