فرادرستک بیت چیست؟ — ادبیات فارسی به زبان ساده + مثال
در آموزش‌های پیشین مجله فرادرس با وزن شعر فارسی و آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. همچنین، برخی قالب‌های شعر فارسی از قبیل قصیده و غزل و مثنوی و رباعی و دوبیتی و قطعه و چهارپاره را معرفی کردیم. در این آموزش می‌خواهیم ببینیم قالب تک بیت چیست و چه ویژگی‌هایی دارد.
بیت و مصراع چیست؟
«بیت» واژه‌ای عربی به‌معنی خانه است. در اصطلاح ادبی، بیت کمینه شعر است، بدین معنی که کوتاه‌ترین شعر حداقل یک بیت دارد. اغلب ادبا بیت را کوچک‌ترین واحد شعر فارسی می‌دانند که از کنار هم قرار گرفتن دو مصراع تشکیل شده است. «مصراع» واژه‌ای عربی به‌معنی یک لنگه دَر است و به سبب این مشابهت، در اصطلاح ادبی به نصف بیت مصراع یا به‌اختصار «مصرع» می‌گویند. یک مصراع کمینه کلام موزون است.
تک بیت چیست؟
«تک بیت»، همان‌گونه که از نامش پیداست، شعری است که یک بیت دارد و معمای آن مستقل است. «تک بیت» یکی از قالب‌های شعر فارسی است که نسبت به سایر قالب‌های شعری به تعداد کمتری سروده شده است. در تک بیتی دو مصراع می‌توانند هم‌قافیه باشند یا نباشند.
نکته مهم: گاهی شاه‌بیت و تک‌بیت در شعر فارسی اشتباه گرفته می‌شوند. شاه‌بیت یکی از ابیات غزل یا قصیده است که از همه بیت‌های دیگر بهتر است و زیباترین مفهوم را به مخاطب منتقل میکند و جای ازپیش‌تعیین‌شده‌‌ای در شعر ندارد. دقت کنید که شاه‌بیت را با قالب تک بیتی اشتباه نگیرید.
نام دیگر تک بیت چیست؟
تک بیتی، مفرد، مفرده و فرد از نامهای دیگر تک بیت هستند. احتمالاً دیده‌اید که برخی دیوان‌های اشعار شعرای مختلف بخشی به نام «مفرادات» دارند. مفردات جمع واژه مفرده است که همان معنی تک بیت را می‌دهد. گاهی شاعر به دلایلی از قبیل محدود بودن مضمون یا دشواری قافیه یا دنبال نکردن شعر، درباره موضوع خاصی یک بیت می‌گوید که معمولاً در بخش مفردات دیوان‌ها ثبت میشود. تصویر زیر فهرست مندرجات دیوان غزلیات سعدی را نشان می‌دهد که در پایان کتاب به مفردات اشاره شده است.
موضوع تک بیت چیست؟
موضوع تک بیتی بیان نکتههای اخلاقی است و بهگونهای نقش جملات قصار و ضربالمثل را ایفا میکند. گاهی بار ادبی تک بیتی بهگونهای است که مخاطب را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به همین دلیل است که گاهی برخی تک‌بیت‌ها بر سر زبان می‌افتند.
معروف‌ترین تک‌بیت‌سرایان
اگرچه سرودن تک بیت در ادوار مختلف تاریخ ادبیات فارسی رایج بوده است، اما از دوره سبک هندی و نیز حکومت صفویه با استقبال بیشتری مواجه شده است. از معروف‌ترین سرایندگان تک بیت می‌توان به شعرایی چون سعدی شیرازی، صائب تبریزی، شوکت بخارایی و هاتف اصفهانی اشاره کرد.
قالب تک بیت
تک بیت هم می‌تواند مصرّع باشد و هم می‌تواند مصرّع نباشد. به بیان دیگر، مانند تصویر زیر، مصراع‌های تک بیت می‌توانند هم‌قافیه باشند.
همچنین، مانند آنچه در تصویر زیر نشان داده شده است، مصراع‌های تک بیت می‌توانند هم‌قافیه نباشند.
در ادامه، مثال‌هایی از هر دو نوع را ارائه خواهیم کرد.
چند نمونه تک بیتی
در این بخش، نمونه‌هایی از مفردات شاعران مختلف را ارائه می‌کنیم.
بس قامتِ خوش که زیرِ چادَر باشد
چون باز کنی مادر مادر باشد
(سعدی شیرازی)
***
پای ملخی نزد سلیمان بردن
زشت است ولیکن هنر است از موری
(سعدی شیرازی)
***
مردی نه به قوت است و شمشیر زنی
آن است که جوری که توانی، نکنی
(سعدی شیرازی)
***
زآن طفل اشک من همه خون شد که اوفتاد
دوش از دریچه دل و امشب ز بام چشم
(عرفی شیرازی)
***
دلم چو رنگ زلیخا شکسته در خلوت
غمم چو تهمت یوسف دویده در بازار
(عرفی شیرازی)
***
شود ز گوشه‌نشینی فزون رعونت مرد
سگ نشسته ز استاده سرفرازتر است
(صائب تبریزی)
***
دلم به پاکی دامان غنچه می‌لرزد
که بلبلان همه مستند و باغبان تنها
(صائب تبریزی)
***
عمر اگر خوش گذرد زندگی خضر کم است
ور به سختی گذرد نیم نفس بسیار است
(رفیع قزوینی)
***
شب‌های هجر را گذراندیم و زنده‌ایم
ما را به سخت‌جانی خود این گمان نبود
(شکیبی اصفهانی)
***
دیدی که خون ناحق پروانه شمع را
چندان امان نداد که شب را سحر کند
(شفایی اصفهانی)
***
ز غارت چمنت بر بهار منّت‌هایت
که گل به دست تو از شاخ تازه‌تر ماند
(طالب آملی)
***
تو ای کبوتر بام حرم، چه می‌دانی
تپيدن دل مرغان بند بر پا را
(فیضی فیاضی)
***
کم‌طالعی نگر که من و یار چون دو چشم
همسایه‌ایم و خانه هم را ندیده‌ایم
(میرصیدی تهرانی)
***
هرکه امشب می نمی‌نوشد به ما منسوب نیست
پارسا در مجلس مستان نشستن خوب نیست
(قدسی مشهدی)
***
به هوش باش دلی را به سهو نخراشی
به ناخنی که توانی گره‌گشایی کرد
(صائب تبریزی)
سنگ بالین کن و آنگه مزه خواب ببین
تا بدانی که چه در زیر سر مردان است
(فیاض لاهیجی)
***
از تواضع می‌توان کردن مسخر عالمی
خاتم دست سلیمانی همین پشت دوتاست
(ناصر علی سرهندی)
***
چه داند خوابناک مست و مخمور
که شب را چون به روز آورد رنجور
(سعدی شیرازی)
***
ریشه نخل کهنسال از جوان افزون‌تر است
بیشتر دلبستگی باشد به دنیا پیر را
(سعدی)
***
اگر کنم گله از وی عجب مدار از من
که وی بلای من است و گله بود ز بلا
(عنصر المعالی)
***
به قدر هر عمل راحت بود بنگر تفاوت را
دویدن رفتن استادن نشستن خوردن و خفتن
(صائب تبریزی)
از روی نکو صبر نمی‌شاید کرد
لیکن نه به اختیار می‌باید کرد
(سعدی شیرازی)
***
خفتی و به خفتنت پراکنده شدیم
برخاستی و به دیدنت زنده شدیم
(سعدی شیرازی)
***
نقاب از بهر آن باشد که بربندند روی زشت
تو زیبایی به نام ایزد چرا باید که بربندی؟
(سعدی شیرازی)
***
می‌شنیدم به حسن چون قمری
چون بدیدم از آن تو خوبتری
(سعدی شیرازی)
سوالات رایج درباره تک بیت در ادبیات فارسی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث تک بیت در ادبیات فارسی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
از تک بیت برای سرودن درباره چه موضوعاتی استفاده میشود؟
موضوع تک بیتی بیان نکتههای اخلاقی است و بهگونهای نقش جملات قصار و ضربالمثل را ایفا میکند.
نام دیگر تک بیت چیست؟
تک بیتی، مفرد، مفرده و فرد از نامهای دیگر تک بیت هستند.
جمع‌بندی
در این آموزش، با تک بیتی آشنا شدیم و ضمن بیان ویژگی‌های آن، مثال‌هایی از شعر معروف‌ترین شاعران تک‌بیتی‌سرا را بیان کردیم. فهمیدیم که تک بیت یکی از قالب‌های شعر فارسی است که نسبت به سایر قالب‌های شعری به تعداد کمتری سروده شده است. گاهی بار ادبی تک بیتی بهگونهای است که مخاطب را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به همین دلیل است که گاهی برخی تک‌بیت‌ها بر سر زبان می‌افتند. از معروف‌ترین سرایندگان تک بیت می‌توان به شعرایی چون سعدی شیرازی، صائب تبریزی، شوکت بخارایی و هاتف اصفهانی اشاره کرد.
