فرادرسترکیب بند چیست؟ – توضیح قالب شعری با مثال و تمرین
ترکیب بند شعری است که از چندین بیت هم‌قافیه ساخته می‌شود که بین این بیت‌ها، یک بیت با قافیه متفاوت می‌آید و سپس چند بیت دیگر با قافیه متفاوت سروده می‌شود و باز هم بیتی با قافیه دیگری می‌آید. به بیت‌های میان بیت‌های دیگر، بند ترکیب می‌گویند و به همین دلیل نام این قالب شعری، ترکیب‌بند است. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم ترکیب بند چیست و چه قالب شعری دارد. همچنین نحوه قرارگیری قافیه را در نمونه‌های آن بررسی می‌کنیم و با تفاوت ترکیب بند و ترجیع بند و فرق مسمط و ترکیب بند آشنا می‌شویم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که با پاسخ دادن به آن‌ها، میزان یادگیری خود را بسنجید.
ترکیب بند چیست؟
ترکیب بند یکی از قالب‌های شعری فارسی است که از چند دسته از بیت‌های هم‌قافیه که با بیت‌های بند به هم متصل شده‌اند، ساخته می‌شود. ترکیب‌بندها معمولاً مضامین عاشقانه، عارفانه، مدحی، توصیفی و سوگواری دارند. در ادامه، قالب شعری ترکیب‌بند را با تصویر و مثال توضیح می‌دهیم تا آن را به‌خوبی درک کنید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری ترکیب‌بند که بر اساس نحوه قرارگیری قافیه ساخته می‌شود، فیلم آموزش رایگان روش‌های تشخیص ردیف و قافیه در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
شکل قالب شعری ترکیب بند
شکل کلی قالب شعری ترکیب بند و نحوه قرارگیری قافیه در آن، مطابق تصویر زیر است.
نمونه شعر ترکیب بند
در کادر زیر، بخشی از ترکیب بند وحشی بافقی را آورده‌ایم و قافیه‌های آن را نیز مشخص کرده‌ایم.
دوستان شرح پریشانی من گوش کنید
داستان غم پنهانی من گوش کنید
قصه بی‌سر و سامانی من گوش کنید
گفت‌وگوی من و حیرانی من گوش کنید
شرح این آتش جان‌سوز نگفتن تا کی؟
سوختم، سوختم این راز نهفتن تا کی؟
روزگاری من و دل ساکن کویی بودیم
ساکن کوی بت عربده‌جویی بودیم
عقل و دین باخته، دیوانه رویی بودیم
بسته‌ی سلسله‌ی سلسله‌مویی بودیم
کس در آن سلسله غیر از من و دل بند نبود
یک گرفتار از این جمله که هستند نبود
...
(وحشی بافقی)
اجزای ترکیب‌بند
ترکیب‌بندها از چند دسته بیت هم‌قافیه (خانه یا بند) و بیت‌های بند ترکیب ساخته می‌شوند. در این بخش، بیت‌های هم‌قافیه و بند ترکیب شعر نمونه بالا را مشخص کرده‌ایم تا این دو جزء را بهتر درک کنید.
خانه یا بند
بندها یا خانه‌های ترکیب بند، شامل بیت‌های هم‌قافیه هستند و قافیه هر خانه با قافیه خانه دیگر، تفاوت دارد. در جدول پایین، خانه‌های ترکیب‌بند نمونه بالا را مشخص کرده‌ایم.
| بندهای ترکیب‌بند | قافیه‌های هر بند |
| مصرع اول تا مصرع چهارم | پریشانی، پنهانی، سامانی، حیرانی |
| مصرع هفتم تا مصرع دهم | کویی، عربده‌جویی، رویی، سلسله‌مویی |
نکته: ممکن است در ترکیب‌بندی مانند این مثال، کل مصرع‌های یک خانه دارای قافیه باشند اما ضرورتی برای این موضوع وجود ندارد. در واقع، برای ساخت ترکیب بند، هم‌قافیه بودن مصرع اول هر خانه با مصرع‌های زوج همان خانه، کافی است.
بیت بند
به بیت‌هایی که بین خانه‌های ترکیب بند می‌آیند و قافیه آن‌ها با قافیه مصرع‌های قبلی و بعدی متفاوت است، بیت ترکیب یا بند ترکیب می‌گوییم. البته قافیه هر بند ترکیب نیز با قافیه بند ترکیب‌های دیگر، تفاوت دارد. در جدول زیر، بیت‌های ترکیب موجود در ترکیب‌بند بالا را مشخص کرده‌ایم تا با این جزء، بیشتر آشنا شوید.
| بندهای ترکیب | قافیه |
| مصرع پنجم و ششم | نگفتن و نهفتن |
| مصرع یازدهم و دوازدهم | بند و هستند |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، ردیف و قافیه را به طور مفصل توضیح داده‌ایم و وضعیت قافیه در هر قالب شعری را با مثال بررسی کرده‌ایم.
یادگیری ترکیب بند در ادبیات فارسی با فرادرس
تا اینجا یاد گرفتیم ترکیب بند چیست و دانستیم که یکی از قالب‌های شعری فارسی است. در زبان فارسی، قالب‌های شعری دیگری مانند قالب مثنوی، غزل، رباعی و... وجود دارند که شکل و ساختار آن‌ها ساده‌تر از ترکیب‌بند یا قالب‌های دیگری چون ترجیع بند و مسمط است. اما ممکن است بخش‌هایی از ترکیب‌بند را با قالب‌هایی چون قصیده و غزل اشتباه بگیریم. همچنین برای شناسایی ترکیب بند از ترجیع بند و مسمط، باید این قالب را به خوبی یاد بگیرید. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان ردیف و قافیه در ادبیات فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۱ پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۲ پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش رایگان وزن شعر فارسی در فرادرس
- فیلم آموزش علوم و فنون ادبی ۳ پایه دوازدهم فرادرس
همچنین برای یادگیری کل مباحث درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
بررسی شعر با قالب ترکیب بند
تا اینجا یاد گرفتیم ترکیب بند چیست و از چه اجزایی تشکیل شده است. در این بخش، مثالهای دیگری از ترکیب‌بندهای فارسی را آورده‌ایم و آن‌ها را از نظر نحوه قرارگیری قافیه و تفاوت قافیه‌ها، بررسی کرده‌ایم.
- ترکیب‌بند محتشم
- ترکیب بند نیر تبریزی
در ادامه، این سه ترکیب‌بند مشهور فارسی را بررسی می‌کنیم.
ترکیب بند محتشم
در کادر زیر، بخشی از ترکیب بند عاشورایی محتشم کاشانی را آورده‌ایم.
باز این چه شورش است که در خلق عالم است
باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
باز این چه رستخیر عظیم است کز زمین
بی نفخ صور، خاسته تا عرش اعظم است
...
خورشید آسمان و زمین نور مشرقین
پرورده‌ی کنار رسول خدا، حسین
کشتی شکست‌خورده‌ی طوفان کربلا
در خاک و خون تپیده‌ی میدان کربلا
گر چشم روزگار بر او فاش می‌گریست
خون می گذشت از سر ایوان کربلا
...
آن دم فلک بر آتش غیرت، سپندشد
کز خوف خصم، در حرم افغان بلندشد
...
ترکیب بند نیر تبریزی
در کادر زیر، ترکیب بند نیر تبریزی را آورده‌ایم و قافیه‌های آن را مشخص کرده‌ایم.
چون کرد خور ز توسن زرین تهی رکاب
افتاد در ثوابت و سیاره انقلاب
غارتگران شام به یغما گشوده دست
بگسیخت از سرداق زر تا خور طناب
...
گفتم مگر قیامت موعود اعظم است
امد ندا ز عرش که ماه محرم است
گلگون سوار وادی خونخوار کربلا
بی‌سر فتاده در صف پیکار کربلا
چشم فلک نشسته ز خون شفق هنوز
از دود خیمه‌های نگون‌سار کربلا
...
مهلت گرفت آن شب از آن قوم بی‌حجاب
پس شد به برج سعد درخشنده آفتاب
...
تفاوت ترکیب بند و ترجیع بند
قالب شعری ترجیع بند مشابه ترکیب‌بند است اما یک تفاوت مهم با آن دارد. بند ترکیب، در ترجیع بند، کاملاً تکراری است و به همین دلیل نام این قالب شعری، ترجیع بند است. یعنی شاعر بعد از سرودن یک خانه با چند بیت، یک بیت تکراری را می‌آورد و به آن رجوع (بازگشت) دارد. در این بخش، نمونه‌ای از این نوع شعر را با هم بررسی می‌کنیم تا بهتر درک کنید که تفاوت ترکیب بند و ترجیع بند چیست.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قالب ترجیعبند و دیگر انواع شعر فارسی، مجموعه فیلم‌های آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
جدول تفاوت ترکیب‌بند و ترجیع بند
در جدول زیر، تفاوت این دو قالب شعری را قرار داده‌ایم.
| بیت بند در ترکیب‌بند | بیت بند در ترجیع بند |
| متفاوت و با قافیه متفاوت | کاملاً تکراری |
بررسی مثال ترجیع بند
در کادر زیر نمونه‌ای از ترجیع بند سعدی را آورده‌ایم تا فرق آن با ترکیب بند را درک کنید. بخش‌های مختلف این شعر را نیز در ادامه، مشخص کرده‌ایم.
ای سرو بلند قامت دوست
وه وه که شمایلت چه نیکوست
در پای لطافت تو میراد
هر سرو سهی که بر لب جوست
...
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله‌ی کار خویش گیرم
در عهد تو ای نگار دلبند
بس عهد که بشکنند و سوگند
دیگر نرود به هیچ مطلوب
خاطر که گرفت با تو پیوند
...
بنشینم و صبر پیش گیرم
دنباله‌ی کار خویش گیرم
...
(سعدی)
در جدول زیر، اجزای ترجیعبند بالا را مشخص کرده‌ایم.
| بیت‌های شعر | جزء |
| همه بیت‌ها به جز بیت تکراری | بیت‌های خانه |
| «بنشینم و صبر پیش گیرم دنباله‌ی کار خویش گیرم» | بند ترجیع |
تا اینجا یاد گرفتیم ترکیب بند چیست و تفاوت آن با ترجیعبند را بررسی کردیم. در بخش بعدی، تفاوت این قالب شعری با مسمط را توضیح می‌دهیم.
فرق مسمط و ترکیب بند
مسمط نیز قالبی شعری است که از چند رشته ساخته می‌شود که آن رشته‌ها با یک بند به هم مرتبط می‌شوند. البته، بند این نوع قالب شعری، مصرع است نه بیت. همه بندها نیز با هم هم‌قافیه هستند. در این بخش، با بررسی نمونه‌ای از مسمط، تفاوت آن با ترکیب‌بند را بیشتر درک می‌کنید.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری قالب شعری مسمط، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
جدول فرق مسمط و ترکیب بند
فرق مسمط و ترکیب بند را در جدول زیر به طور خلاصه آورده‌ایم.
| بند در ترکیب‌بند | بند در مسمط |
| بیت | مصرع |
| هر بند، قافیه متقاوت دارد. | همه بندها در کل شعر هم‌قافیه هستند. |
بررسی مثال مسمط
نمونه‌ای از شعر مسمط را در کادر زیر آورده‌ایم تا فرق مسمط و ترکیب بند را بیشتر درک کنید. اجزای این شعر را نیز در جدول پایین‌تر، مشخص کرده‌ایم.
به جان آمد ز درد دوریت دل
غم هجران عجب کاریست مشکل
به صورت گرچه رفتی از مقابل
هنوز اندر میان جان مایی
نه دردم را دوا پیدا نه مرهم
سزد گر نبودم پروای عالم
من و کنج فراق و گوشه غم
تو با صد عشرت اکنون تا کجایی
(جامی)
اجزای شعر مسمط کادر بالا را در جدول زیر، مشخص کرده‌ایم.
| مصرع‌های شعر | نام جزء |
| مصرع اول تا سوم / مصرع پنجم تا هفتم | رشته |
| مصرع چهارم / مصرع هشتم | بند |
نمونه سؤال ترکیب بند در ادبیات فارسی
حالا که یاد گرفتیم ترکیب بند چیست و نمونه‌های آن را بررسی کردیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای شرکت در این آزمون، گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کنید. سپس روی گزینه «مشاهده جواب» کلیک کنید تا پاسخ درست، نمایش داده شود. با ثبت هر پاسخ درست، یک امتیاز می‌گیرید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی پس از ثبت جواب همه پرسش‌ها و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون» مشاهده می‌کنید.
۱. در کدام گزینه تعریفی از ترکیب‌بند وجود دارد؟
شعری که کل بیت‌های آن به جر بیت‌های بند ترکیب، هم‌قافیه هستند.
قالب شعری که فقط بیت‌های بند ترکیب در آن، هم‌قافیه هستند.
قالب شعری که از خانه‌هایی چند بیتی ساخته می‌شود و بین این خانه‌ها، بیت‌هایی با قافیه‌های متفاوت وجود دارند.
قالبی شعری که از چند خانه با بیت‌های هم‌قافیه ساخته شده و بین آن‌ها، بیت‌هایی تکراری سروده شده است.
۲. در کدام گزینه ترکیب‌بند وجود دارد؟
ای مسند تو ورای افلاک
صدر تو و خاک توپده حاشاک
...
خواب تو و لاینام قلبی
خوان تو ابیت عند ربی
ای آرزوی قدر لیاقت
وی قبله آسمان سرایت
...
ای کرده به زیر پای کونین
بگذشته ز حد قاب قوسین
(جمال‌الدین عبدالرزاق)
به حق نالم ز هجر دوست زارا
سحرگاهان چو بر گلبن هزارا
قضا گر داد من نستاند از او
ز سوز دل بسوزانم قضا را
(رودکی)
به چندین فروغ و به چندین چراغ
بیاراسته چون به نوروز باغ
روان اندر او گوهر دل‌فروز
کز او روشنایی گرفته‌است روز
(فردوسی)
به لب و چشم، راحتی و بلا
به رخ و زلف، توبه‌ای و گناه
دست ظالم ز سیم کوته به
ای به رخ سیم، زلف کن کوتاه
(کسایی)
۳. کدام گزینه درباره ترکیب‌بند نادرست است؟
ساختار ترکیب بند با قالب‌های شعری چون مثنوی، غزل و... تفاوت دارد.
ترکیب بند همان ترجیع بند است که محتوای آن عارفانه یا عاشقانه است.
ترکیب بند با ترجیع بند و مسمط تفاوت دارد.
قافیه هرکدام از خانه‌های ترکیب بند، با قافیه خانه‌های دیگر متفاوت است.
۴. اجزای ترکیب‌بند را در کدام گزینه آورده‌ایم؟
رشته و مصرع بند
خانه و بیت بند ترکیب
خانه و مصرع بند
رشته و بیت بند ترکیب
۵. تفاوت ترکیب بند و ترجیع بند در کدام گزینه درست آمده است؟
قافیه‌های خانه‌های ترکیب بند، برخلاف ترجیع بند در کل شعر یکسان است.
بیت بند در ترجیع بند، کاملاً تکراری است.
بیت بند در ترکیب بند برخلاف ترجیع بند، تکراری است.
بند در ترکیب بند، مصرع و در ترجیع بند، بیت است.
۶. در کدام گزینه ترجیع بند وجود دارد؟
ز بس خون‌ها که می‌ریزی به غمزه
شمار کشتگان ناید به یادت
گر از خون ریختن شرمت نیاید
ز رنج غمزه باری شرم بادت
(عسجدی)
من آن ناله بی‌اثرم
که سوی دلی ره نبرم
منم آن اشکی که بر خاک ره، فروریزد
منم آن خاری که بر دامانی نیاویزد
(رهی معیری)
فصل زمستان رسید و فضل خزان شد
آب رزان خور که آب روی رزان شد
...
شاه جهانگیر سنجر بن ملک‌شاه
آن که به دولت شدست بر ملکان شاه
کوه کنون میغ را گرفت به بر در
چادر کافور گون کشید به سر در
...
شاه جهانگیر سنجر بن ملک‌شاه
آن که به دولت شدست بر ملکان شاه
(امیر معزی)
به عشرت گذارند ایام من
بنوشند پس باده بر نام من
...
همه مردم صاحب بخت و جاه
به حسرت نمایند بر من نگاه
...
(میزاده عشقی)
۷. در کدام گزینه فرق مسمط و ترکیب‌بند را آورده‌ایم؟
بند در ترکیب بند، بیت و در مسمط، مصرع است.
قافیه هر بند ترکیب بند با قافیه بند دیگر متفاوت است.
مصرع‌های بند در مسمط، در کل شعر هم‌قافیه هستند.
همه گزینه‌ها
۸. در کدام گزینه، مسمط وجود دارد؟
در خاک لعل زر شده هرگز ندیده‌اید
در گور این جوان گرامی نظر کنید
خورشید شرع و چشم و چراغ و ضیاء دین
میر و امام امت سیف المناظرین
میری که تا بر اهل معانی امیر بود
زایمانش تاج بود وز عقلش سریر بود
خورشید شرع و چشم و چراغ و ضیاء دین
میر و امام امت سیف المناظرین
(سنایی)
آن کس دلم همی‌رباید
گر نیز دلم بسوخت شاید
تا پخته شود چنانکه باید
دیگ هوسی که خام دارد
ای دل چه کنی خبال خوبان
اندیشه زلف و خال خوبان
آن برخورد از جمال خوبان
کو نعمت و احتشام دارد
(اوحدی)
بر خاک زمین چون که یکی جرعه فشاندند
از باده‌ی بی‌چون
از خاک زمین آن بت عیار برآمد
سرخیل بتان شد
(شاه نعمت‌الله ولی)
شمع شد خامش و ساعت هم خفت
دل من تفته و چشمم بیدار
شده با زحمت بیداری جفت
غم و اندیشه‌ی این شهر و دیار
(ملک الشعرا بهار)
۹. کدام گزینه درست است؟
وزن عروضی هر خانه از ترکیب بند مانند قافیه، با خانه‌های دیگر تفاوت دارد.
همه مصرع‌های همه خانه‌ی ترکیب بند باید قافیه داشته باشند.
بند ترکیب که خانه‌های ترکیب بند را به هم مرتبط می‌کند، مصرع است.
محتشم کاشانی، وحشی بافقی و عبدالرزاق اصفهانی از سرایندگان ترکیب بند هستند.
۱۰. کدام گزینه درباره شعر زیر، نادرست است؟
ترک من چون گره از عنبر تر بگشاید
از دل نافه‌ی چین خون جگر بگشاید
...
دلبرا چشمه نوشت ببرد آب حیات
به شکر خنده لعلت برود آب نبات
آنکه گفتم که صنوبر به قدت ماند راست
راستی را چو بدیدم ز کجا تا به کجاست
...
ای خطت ظلمت و لب آب حیاتی شیرین
سبزه‌ی چشمه‌ی نوش تو نباتی شیرین
...
(خواجوی کرمانی)
این شعر یک ترکیب بند است.
بیت دوم و سوم این شعر، بند ترکیب هستند.
قافیه هر خانه‌ی این شعر، با قافیه خانه دیگر، متفاوت است.
قافیه بندهای ترکیب این شعر، با قافیه بند دیگر متفاوت است.
جدول خلاصه نکات ترکیب‌بند در ادبیات فارسی
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم ترکیب بند چیست و نمونه‌های آن را نیز بررسی کردیم. همچنین تفاوت ترکیب بند و ترجیع بند و فرق مسمط و ترکیب بند را نیز با مثال توضیح دادیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کردیم که با استفاده از آن‌ها تمرین کنید و میزان یادگیری خود را بسنجید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکات بیان‌شده در این مطلب را آورده‌ایم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل این مبحث، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. ترکیب‌بند | قالب شعری ساخته‌شده از خانه‌هایی با قافیه متفاوت که با بیت‌های بند با قافیه متفاوت به هم مرتبط شده‌اند. |
| ۲. اجزای ترکیب‌بند | خانه: چند بیت هم قافیه / قافیه هرکدام متفاوت با قافیه خانه دیگر است. |
| بند ترکیب: بیت‌های بین خانه‌ها که هرکدام از آن‌ها قافیه متفاوت با بندهای دیگر دارند. | |
| ۳. تفاوت ترکیب بند و ترجیع بند | بیت بند در ترجیع بند: در کل شعر، تکراری است. |
| ۴. فرق مسمط و ترکیب بند | بند در مسمط: مصرع و در کل شعر، هم‌قافیه هستند. |
