فرادرس
کاربرد تنوین در عربی — توضیح کامل + مثال و تمرین
مهم‌ترین کاربرد تنوین در عربی این است که بتوانیم اسم معرفه و نکره در عربی را به راحتی از یکدیگر تشخیص دهیم. از این رو, باید از علامت‌هایی استفاده کنیم که انتهای آن به یک «ن» ختم می‌شود، اما نوشته نمی‌شود. به چنین ترکیب‌هایی در عربی «لفظی» می‌گویند. یعنی حرفی که در تلفظ لحاظ می‌شود اما در نوشتار حضور ندارد. در این نوشته قصد داریم انواع تنوین در عربی و کاربردهای آن را که از آموزش‌های اولیه این زبان است، با یکدیگر بررسی کنیم. با استفاده از تمرین‌های انتهای متن می‌توانیم بفهمیم که چه میزان از این مبحث را به خوبی فهمیده و درک کرده‌ایم.
اصطلاح تنوین در عربی
کلمه «تنوین» مصدر عربی است که در باب تفعیل ساخته شده‌است. ماضی آن «نوَّنَ» و مضارعش «یُنَوِّنُ» است. در مراحل ابتدایی آموزش زبان عربی، تنوین جزو نخستین مصوت‌هایی است که به انتهایی یک کلمه اضافه و به صورت لفظی به زبان‌آموز‌ان آموزش داده می‌شود.
از این رو به تنوین یک «نون زائده ساکنه» در بخش پایانی یک اسم نیز می‌گویند. در همان ابتدای آموزش زبان، این علامت نشانگر نکره بودن یک اسم نیست. تنها دلیل استفاده از آن نبودن حرف تعریف «ال» در ابتدای کلمات است تا به آنهایی که زبان عربی را یاد می‌گیرند به طور غیر مستقیم یاد بدهند که نحوه به کار بردن آنها و دلیل اضافه شدنش به انتهای اسم در عربی چیست. در واقع تنوین، تاثیر مصوت پایانی کلمات را دو برابر می‌کند. (با استفاده از نون زائده ساکنه.)
کاربردهای ابتدایی تنوین در عربی
ابتدا به این کلمه توجه کنید: کتابٌ.
اگرچه در تلفظ «کتابُن» خوانده می‌شود اما در عمل آن نون انتهایی متن نوشته نمی‌شود. برخی زبان‌شناس‌های حوزه زبان‌های سامی، که زبان عربی یکی از شاخه‌های آن است؛ اعتقاد دارند که پیش از نون، از حرف میم در انتهای کلمه‌ها به همین منظور استفاده می‌شده‌است. اما به مرور حرف میم حذف و جای آن را نون گرفته است.
اما درباره اینکه آیا حرف «ن» در تنوین‌های عربی به صورت آشکار نوشته می‌شده یا نه، میان زبان‌شناسان اختلاف‌نظر وجود دارد. در هر صورت این علامت نماینده این است که به ما نشان دهد هنگام تلفظ یک کلمه باید آن را با حرف «نون» تمام کنیم.
فرق بین تنوین و حرف نون در انتهای کلمه
تفاوت تنوین و حرف نون در انتهای کلمه را می‌توان در موارد زیر خلاصه کرد:
- تنوین: بسته به نوع نقشی که یک کلمه در جمله دارد معمولا از علامت تنوین در انتهای اسم‌ها استفاده می‌شود. در تلفظ، حرکت انتهایی یک اسم را به نون ختم می‌کند که می‌توانیم آن را به حالت سکون نیز بخوانیم. مثلا «کتابٌ» را هم به صورت «کتابن» و هم به صورت «کتابْ» همراه به سکون می‌توانیم تلفظ کنیم.
- نون: وقتی در انتهای یک کلمه حرف نون را ببینیم باید بدانیم که آن حرف از جمله حروف اصلی و ریشه‌ای کلمه است و نمی‌توانیم آن را نادیده بگیریم و همانند تنوین از تلظ حرف آخرش صرف‌نظر کنیم. نون انتهایی تنها در صورتی تلفظ نمی‌شود که از نون زائده ساکنه مخصوص به تنوین باشد. به عنوان مثال در کلمه «مومنٌ» می‌توانیم آن را به صورت «مومنْ» تلفظ کنیم اما اجازه حذف کردن نون نوشته شده در انتهای کلمه را نداریم.
مفهوم و ارزش نون در کاربرد تنوین در نحو و صرف شناسی یک کلمه ریشه دارد. بنابراین اینکه بفهمیم آیا انتهای یک کلمه تنوین می‌گیرد یا خیر و دیگر اینکه، آیا اجازه حذف نون انتهایی را داریم یا خیر، باید ویژگی‌های یک کلمه، شکل، جنسیت و الگوی آن را مدنظر قرار بدهیم.
«سیبویه» که نقش زیادی در تنظیم قواعد و دستور زبان عربی دارد، واژه‌های زیادی را بررسی و آنها را به صورت سلسه‌‌مراتبی تقسیم‌بندی کرده‌است. او برای این تقسیم‌بندی از دو اصطلاح «سبک» و «سنگین» استفاده کرده است.
کلمات سبک
کلمات سبکتر «أخفَّ» استقرار بهتری در جملات دارند (أشدُّ تمکُّن) و معمولا هنگام استفاده در اولویت هستند. منظور از اولویت این است که چون مبدأ و ریشه برخی کلمات دیگر است از این رو در کاربرد نیز سکبتر است.
برای فهم بهتر معنی سبکتر در مورد کلمات عربی باید به دو نکته زیر توجه داشت:
- اسم نکره در عربی سبکتر از معرفه است. (در استفاده راحت‌تر هستند).
- کلمات مذکر از کلمات مونث سبکتر هستند. به عبارت دیگر صورت مونث کلمات از صورت مذکر آن سنگین‌تر هستند چرا که از صیغه مذکر مشتق شده‌اند. از این رو، صورت مذکر کلمات در درجه اول قرار دارد.
کلمات سنگین
افعال در عربی سنگین هستند و هیچ‌گاه تنوین نمی‌پذیرند. کلمات سنگین هرگز کسره نمی‌پذیرند. کلماتی مثل «أحمرُ» به عنوان کلمات سنگین شناخته می‌شوند، به همین دلیل در عمل فتحه‌پذیر هستند و هیچ‌گاه کسره نمی‌پذیرند.
صفاتی مانند أحمر، اگرچه در زبان عربی اسم هستند اما به دلیل تشابه آنها به فعل در زمان حال سنگین هستند و در منطق سیبَوَیْهی، فعل‌ها سنگین‌تر از اسم‌ها هستند. در جدول زیر تنوع کلمات سبک و سنگین به تفکیک اولویت در استفاده نوشته شده‌است.
| کلمات سبک و دارای اولویت | کلمات سنگین |
| اسم | فعل |
| نکره | معرفه |
| مفرد | جمع |
| مذکر | مونث |
توضیحات بالا مربوط به چرایی استفاده از تنوین در زبان عربی است. در ادامه به کاربرد این علامت در زبان عربی می‌پردازیم.
انواع تنوین در عربی
در زبان عربی، برای هر مصوت کوتاهی یک علامت تنوین وجود دارد. برای ضمه (--ُ-) تنوین الضمه (--ٌ-) وجود دارد. برای فتحه (--َ-) تنوین الفتحه یعنی (--ً-) و برای کسره (--ِ-) تنوین الکسره یعنی (--ٍ-) قرار دارد. در جدول زیر نحوه به کاربردن این تنوین‌ها با حروف مختلف نمایش داده شده است.
| الضمة | الفتحة | الکسرة |
| بُ - بٌ | بَ - باً | بِ - بٍ |
| ءُ - ءٌ | ءَ - ءً | ءِ - ءٍ |
| لُ - لٌ | لَ - لاً | لِ - لٍ |
| ةُ - ةٌ | ةَ - ةً | ةِ - ةٍ |
| هُ - هٌ | هَ - هاً | هِ - هٍ |
همان‌طور که در جدول نشان داده شده‌است، هنگام استفاده از تنوین الفتحة باید مراقب رسم‌الخط و شیوه نوشتن حروف در انتهای کلمات باشیم.
تنوین الضمة
تنوین عموما در انتهای کلمات نکره قرار می‌گیرد. اینکه چه تنوینی برای چه کلمهای باید به کار ببریم، ارتباط مستقیمی با نقش و اعراب عربی آن کلمه در جمله دارد. در صورتی که نقش یک کلمه نکره در جمله، فاعل عربی یا مبتدا و خبر عربی باشد، باید از تنوین الضمة استفاده کنیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
هَذَا مِفتاحٌ.
این یک کلید است.
(در این کلمه مفتاح به عنوان یک اسم نکره، تنوین الضمة پذیرفته است.)
خَرَجَتْ بنتٌ مِن الغُرفَةْ.
دختری از اتاق خارج شد.
(در این جمله بنت، فاعل ناشناخته و نکره است که با تنوین الضمة شناخته می‌شود. در این جور موارد باید بگوییم فاعل و مرفوع به اعراب ظاهری.)
فِي المَدینَةِ مَلعَبٌ.
ورزشگاهی در شهر هست.
(ملعبٌ اگرچه در انتهای جمله آمده اما با توجه به جار و مجرور ابتدای جمله می‌توانیم بگوییم که کلمه انتهایی جمله مبتدای موخر و مرفوع به اعراب ظاهری تنوین الضمة است.)
تنوین الفتحة
پیش از هر توضیحی باید ببینیم کلمات منصوب در عربی شامل کدام نقش‌ها در جمله می‌شود. نخستین کلمه منصوبی که در عربی با آن مواجه می‌شویم «مفعول‌به» است. یعنی هرگاه کلمهای نکره در جایگاه مفعول قرار بگیرد، می‌تواند تنوین‌الفتحه بپذیرد.
دومین اسم منصوب در زبان عربی، اسم حروف مشبهه بالفعل در عربی است. هرگاه اسم نکره‌ای نقش اسم حروف مشبهه بالفعل را بپذیرد باید با تنوین الفتحه در جملات ظاهر شود.
سومین اسم منصوب، خبر افعال ناقصه در عربی مثل لیس است. بعد از این اسامی هرگاه مفعول مطلق عربی، مفعول معه عربی، مفعول‌فیه عربی، مفعول له عربی، حال یا قید حالت عربی و تمییز عربی را در جملات دیدیم که نکره باشند باید اعراب عربی تنوین‌الفتحه داشته باشد. برای درک بهتر تمامی مواردی که توضیح دادیم بهتر است به مثال‌های زیر توجه کنید.
إِشْتَري أَبي سَیارةً جَدیدَةً.
پدرم یک ماشین جدید خرید.
(همان‌طور که از مثال پیداست، مفعول‌به و صفت آن در این جمله هر دو در حالت نکره با اعراب تنوین الفتحه در جمله ظاهر شده‌اند.)
قَتَلَ الصَّیادُ أَسداً.
شکارچی یک شیر را شکار کرد.
(در این مثال أسد مفعول به است و چون به دال ختم می‌شود از الف و تنوین الافتحه برای اعراب‌گذاری آن استفاده کرده‌ایم.)
کاَنتْ الرِحْلاتُ صَعْبَةً فِي الماضي.
سفر کردن در گذشته کار سختی بود.
(صعبةً خبر نکره فعل ناقصه کان است و اعراب تنوین الفتحة پذیرفته است.)
إِنَّ تِلمیذاً مُهمِلاً ناجِحٌ.
همانا دانش‌آموز کوشا موفق است.
(در این مثال کلمه منصوب تلمیذاً اسم حرف مشبهه بالفعل إنَّ است. چون نکره است با تنوین الفتحه و اعراب الف همراه شده است.)
أَعرِفُ واجِبي مَعرِفَةً.
با وظیفه خود کاملا آشنا هستم.
(معرفة مصدری از ریشه فعل و منصوب به تنوین الفتحه است. یعنی مفعول مطلق و منصوب به اعراب ظاهری.)
العالِمُ عامِلاً نافِعٌ لِمُجتَمَعِهِ.
دانشمندی که عمل می‌کند برای جامعه‌اش مفید است.
(عاملاً در این مثال حال است و منصوب به تنوین الفتحة.)
تَحَسَّنَتِ الأُوضاعْ في الغَربْ إقتِصاداً.
اوضاع در غربی از نظر اقتصادی بهبود یافته است.
(در این مثال إقتصاداً تمییز جمله است و با اعراب ظاهری تنوین الفتحه در جمله آمده‌است.)
تنوین الکسرة
از این تنوین برای کلمات مجرور استفاده می‌شود. ناگفته پیداست که مهم‌ترین کاربرد آن برای آن دسته از کلماتی است که قسمت دوم ترکیباتی چون جار و مجرور و مضاف و مضاف‌الیه عربی را تشکیل می‌دهند. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
يَأْکُلُ الطِفْلُ بِمَلعَقَةٍ.
کودک با یک قاشق غذا می‌خورد.
(ملعقة مجرور به اعراب ظاهری و همراه با تنوین الکسره آمده است.)
أَسْکُنُ في بَیتٍ صَغیرٍ.
در خانه‌ای کوچک زندگی می‌کنم.
(صغیر صفت بیت است و به تبعیت از موصوف یعنی بیت با علامت تنوین الکسرة همراه شده است.)
نامَ المُسافِرُ تَحتَ شَجرةٍ.
مسافر زیر درختی خوابید.
تبدیل تنوین به مصوت
هرگاه یکی از علامت‌های معرفه ساز مثل الف و لام به کلمات نکره‌ای که همراه با تنوین آمده اضافه شود، می‌توانیم علامت تنوین آنها را به مصوت تغییر دهیم. برای درک بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
رَأَیْتُ بِنْتاً في الحَدیقَةِ.
دختری را در باغ دید.
***
رَأَیْتُ البِنتُ في الحَدیقةِ.
دختر را در باغ دیدم.
(در این مثال با اضافه شدن «ال» معرفه‌ساز به مفعول‌به اعراب تنوین آن به فتحه تغییر پیدا کرده است.)
أَمامَ البَیتِ دُکّانٌ.
مغازه‌ای جلوی خانه است.
***
الدُکّانُ أَمامَ البیتِ.
مغازه جلوی خانه است.
(مبتدای نکره در جمله اول با اضافه شدن حروف معرفه‌ساز به مبتدای معرفه تغییر ماهیت داده و بر سر جای خودش در جمله، یعنی در ابتدای آن نشسته است.)
وَجَدْتُ مِفتاحاً فِي الشارِعْ.
کلیدی را در خیابان پیدا کردم.
***
وَجَدْتُ مِفتاحَها فِي الشارِع.
کلیدش را در خیابان پیدا کردم.
(در این مثال با اضافه شدن ضمیر به مفعول‌به نکره، یک ترکیب اضافی ساخته و مضاف از حالت نکره به معرفه تغییر حالت داده است.)
سوالات متداول درباره کاربرد تنوین در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار درباره مبحث تنوین در عربی به طور خلاصه و کوتاه پاسخ می‌دهیم.
تنوین چیست؟
از ترکیب مصوتها و نون زائده ساکنه تنوین به دست میآید.
کاربرد تنوین در چه مواردی است؟
هرگاه در جمله کلمهای نکره وجود داشته باشد برای نشان دادن آن باید از تنوین استفاده کرد.
تمرین کاربرد تنوین در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مطلب تنوین در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۷ سوال تشریحی است. در این تمرین باید جملات داده شده را از حالت نکره به معرفه و از حالت معرفه به نکره تغییر دهیم و آنها را بازنویسی کنیم. پس از پاسخ دادن به تمامی‌ها سوال‌ها می‌توانید با استفاده از گزینه «جواب» به درستی یا نادرستی پاسخ‌های خود پی ببرید.
- کلمات نکره موجود در جمله‌های داده شده را به معرفه و معرفه را به نکره تبدیل و جملات را بازنویسی کنید.
سوال۱: هو موظفٌ في شرکةٍ دولیةٍ.
سوال۲: تقرأ مریم رسالةً.
سوال۳: بدأتُ العمل في هذه الشرکة.
سوال۴: نرفض الدرجة الثانیة.
سوال۵: تنجح قاطمة في الإنتخابات.
سوال۶: کتبنَ رسائل رسمیة کثیرة.
سوال۷: یجلسون في مطعمٍ من مطاعم المدینة.
جمع بندی کاربرد تنوین در عربی
در این مطللب کاربرد تنوین در عربی را با یکدیگر بررسی کردیم. فهمیدیم دلیل عمده استفاده از تنوین در زبان عربی نشان دادن نکره بودن یک کلمه در جمله است. هرگاه این کلمه نکره به یکی از علامت‌های معرفه‌ساز اضافه شود، تنوین خودش را از دست می‌دهد و به یک کلمه معرفه همراه با مصوت‌های کوتاه تبدیل می‌شود. همچنین، در برخی کلمات دارای تنوین می‌توانیم انتهای کلمه را با ساکن تلفظ کنیم. اما اگر کلمه ما انتهایش به نون ختم شود، اجازه نداریم نون انتهایی را حذف و تلفظ نکنیم.
