پرتو درمانی چیست؟ — عملکرد، عوارض و سایر دانستنی ها

سرطان، به معنی رشد و تقسیم کنترل نشده سلول‌ها است که سرانجام، به شکل یک توده بزرگ و بدخیم، خودنمایی و مانند یک خرچنگ، به سلول‌ها و بافت‌های نزدیک، دست‌اندازی می‌کند. امروزه، ‌روش‌های مختلفی برای شکار این خرچنگ هولناک،‌ ابداع شده است. انواع شیوه‌های بر پایه شیمی درمانی،‌ پرتو درمانی و جراحی، از جمله این راهکارها به شمار می‌روند. در این نوشتار، به معرفی پرتو درمانی و انواع آن می‌پردازیم و عوارض آن را به طور مفصل، بررسی می‌کنیم. نکاتی درباره رژیم غذایی، ادامه کار و هزینه‌های مرتبط با پرتو درمانی، بخش دیگری از مطالب این مقاله را به خود اختصاص می‌دهند.

پرتو درمانی چیست؟

پرتو درمانی که رادیوتراپی نیز نامیده می‌شود، یک روش درمان سرطان است که با استفاده از مقادیر بالای پرتو سلول‌های سرطانی را از بین می‌برد و تومورها را کوچک می‌کند. در دوزهای پایین، از پرتوهایی مانند اشعه ایکس، برای دیدن داخل بدن استفاده می‌شود. عکسبرداری از دندان یا شکستگی استخوان، مثال‌هایی از این دست هستند.

پرتو درمانی چگونه سرطان را درمان می‌کند؟

در دوزهای بالا، پرتو درمانی، سلولهای سرطانی را از بین می‌برد و یا با آسیب رساندن به DNA رشد آنها را کند می‌کند. سلول‌های سرطانی که DNA آنها به شدت آسیب دیده است و امکان ترمیم ندارد،  یا از بین می‌روند یا دست کم، دیگر قادر به تقسیم نیستند. وقتی سلولهای آسیب دیده از بین می‌روند، توسط بدن شکسته و حذف می‌شوند.

فیلم آموزش ژنتیک سرطان + مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

پرتو درمانی، سلولهای سرطانی را بلافاصله از بین نمی‌برد. درمان، روزها یا هفته‌ها طول می‌کشد و در این مدت، DNA به اندازه کافی آسیب می‌ببیند تا سلول‌های سرطانی از بین بروند. سپس، این روند مرگ سلولی، هفته‌ها یا ماه‌ها پس از پایان درمان نیز ادامه می‌‌یابد.

انواع پرتو درمانی

دو نوع اصلی پرتو درمانی عبارتند از: پرتودهی خارجی و پرتودهی داخلی.

نوع پرتو درمانی ممکن است به عوامل زیادی بستگی داشته باشد. از جمله این عوامل، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نوع سرطان
• اندازه تومور
• محل تومور در بدن
• میزان نزدیکی تومور به بافتهای طبیعی و سالم حساس به اشعه
• سلامت عمومی و سابقه پزشکی بیمار
• استفاده از انواع دیگر درمان سرطان (مثل شیمی درمانی)
• عوامل دیگر مانند سن و سایر شرایط پزشکی بیمار

پرتو درمانی خارجی

پرتو درمانی خارجی، از دستگاهی تامین می‌شود که به همین منظور، طراحی شده است. این دستگاه، بزرگ است و ممکن است پر سر و صدا باشد. اجزای آن با بدن بیمار، تماس ندارد، اما می‌تواند در دور بدن او حرکت کند و یک نقطه از بدن را از جهت‌های مختلف، مورد تابش قرار دهد.

پرتو درمانی خارجی یک درمان موضعی است، به این معنی که بخشی خاص از بدن بیمار را درمان می‌کند. به عنوان مثال، اگر بافت ریه دچار تومور سرطانی شده باشد، فقط محدوده قفسه سینه، مورد پرتو درمانی قرار می‌گیرد و نه تمام بدن.

پرتو درمانی داخلی

پرتو درمانی داخلی، درمانی است که در آن، منبع پرتو در داخل بدن بیمار قرار می‌گیرد. منبع تابش ممکن است جامد یا مایع باشد.

پرتو درمانی داخلی با یک منبع جامد، «براکی تراپی» (Brachytherapy) نام دارد. در این نوع درمان، دانه‌ها، نوارها یا کپسول‌هایی که حاوی منبع تابش هستند، در بدن، داخل یا نزدیک تومور قرار می‌گیرند. مانند پرتو درمانی با پرتوی خارجی، براکی تراپی نیز یک روش موضعی است و فقط قسمت خاصی از بدن را درمان می‌کند. با روش براکی تراپی، منبع تابش، برای مدتی درون بدن بیمار، به پرتودهی ادامه می‌دهد.

پرتو درمانی داخلی با منبع مایع، «درمان سیستمیک» (Systemic Therapy) نامیده می‌شود. سیستمیک به این معنی است که این درمان، از طریق خون، به بافت‌های سراسر بدن منتقل می‌شود، سلول‌های سرطانی را جستجو می‌کند و آنها را از بین می‌برد. بیمار، پرتو درمانی سیستمیک را به یکی از روش‌های زیر دریافت می‌کند:

• داروی خوراکی
• تزریق داخل وریدی (از طریق خط IV)
• تزریق عضلانی

در صورت استفاده از پرتودهی سیستمیک، مایعات بدن مانند ادرار، عرق و بزاق، برای مدتی اشعه می‌دهند.

پرتو درمانی چه زمانی انجام می‌شود؟

پرتو درمانی برای درمان سرطان و تسکین علائم ناشی از آن استفاده می‌شود. در مورد درمان سرطان، پرتو درمانی می‌تواند سرطان را به طور کامل، بهبود بخشد، از بازگشت آن جلوگیری یا رشد آن را متوقف یا کُند کند.

در مورد کاهش علائم ناشی از سرطان، پرتو درمانی، یک «روش تسکینی» (Palliative Treatments) به شمار می‌رود. به عنوان مثال، تابش پرتوی خارجی، ممکن است تومورها را کوچک کند و به این شیوه، موجب کاهش درد و سایر عوارض ناشی از آن شود. مشکلات تنفسی یا از دست دادن کنترل دفع ادرار و مدفوع و گاز، مواردی از این دست هستند. درد ناشی از سرطان که به استخوان گسترش یافته است نیز با پرتو درمانی سیستمیک قابل کنترل است. داروهایی که در این بخش، به کار گرفته می‌شوند، «رادیو دارو» (Radiopharmaceuticals) نام دارند.

چه سرطان هایی با پرتو درمانی درمان می‌شوند؟

پرتو درمانی خارجی برای درمان بسیاری از انواع سرطان استفاده می‌شود. نوعی از پرتو درمانی سیستمیک، بنام «رادیونوکلید درمانی» (Radionuclide Therapy) هدفمند، برای درمان برخی از بیماران مبتلا به سرطان پروستات پیشرفته یا تومور نورواندوکرین گاستروانتروپانکراتیک (GEP-NET) استفاده می‌شود. این نوع درمان، ممکن است به عنوان «پرتو درمانی مولکولی» (Molecular Radiotherapy) نیز شناخته شود.

براکی تراپی نیز، اغلب برای درمان سرطان‌های سر و گردن، پستان، دهانه رحم، پروستات و چشم استفاده می‌شود. پرتو درمانی سیستمیک به نام ید رادیواکتیو یا $$I-131$$، اغلب برای درمان انواع خاصی از سرطان تیروئید استفاده می‌شود.

تیروئید،‌ عضو کوچکی در جلوی گردن است که با ترشح هورمون‌های مختلف، بر روی بسیاری از بافت‌های بدن، تاثیرات قابل توجهی را اعمال می‌کند. اختلالات عملکردی این عضو، یکی از مهم‌ترین مباحث شاخه اندوکرینولوژی را به خود اختصاص داده است.

فیلم آموزش تیروئیدولوژی Thyroidology – آناتومی، علائم و درمان بیماری های غده تیروئید در فرادرس

کلیک کنید

چگونه از پرتو درمانی با سایر درمان‌های سرطان استفاده می‌شود؟

برای بعضی از افراد، پرتو درمانی ممکن است تنها درمان مورد نیاز باشد. اما در بیشتر مواقع، این شیوه درمانی، همزمان با دیگر روشهای درمان سرطان، مانند جراحی، شیمی درمانی و ایمونوتراپی، تجویز می‌شود. پرتو درمانی ممکن است قبل، در حین یا بعد از این درمان‌ها انجام شود تا احتمال موثر بودن درمان افزایش یابد. زمان انجام پرتو درمانی، به نوع سرطان تحت درمان و اینکه آیا هدف از پرتو درمانی، درمان سرطان است یا کاهش علائم، بستگی دارد.

هنگامی که پرتو درمانی با جراحی ترکیب می‌شود، می‌توان آن را به یکی از سه روش زیر انجام داد:

• قبل از جراحی، برای کاهش اندازه تومور. به این ترتیب، در گام بعد، می‌توان با جراحی، آن را از بین برد و احتمال بازگشت آن نیز کاهش می‌یابد.
• در طول جراحی، به طوری که مستقیماً و بدون نیاز به عبور از پوست، به توده سرطانی تابیده می‌شود. این روش، «پرتودهی در حین عمل» (intraoperative radiation) نام دارد و با استفاده از آن، پزشکان به راحتی می‌توانند از بافت‌های طبیعی و سالم نزدیک به تومور سرطانی، در برابر اشعه محافظت کنند.
• پس از جراحی، برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی مانده.

محدودیت‌های دوز مادام العمر

مقدار تابشی که هر ناحیه از بدن می‌تواند، بدون ایجاد عوارض جدی، در طول زندگی فرد، دریافت کند، محدودیت دارد. ما این آستانه دوز مجاز را «دوز مادام العمر» (Lifetime Dose) می‌نامیم. اگر یک ناحیه از بدن، قبلا تا آستانه دوز مادام العمر خود، پرتو دریافت کرده باشد، ممکن است برای دومین بار، پرتو درمانی در آن ناحیه، امکان‌پذیر نباشد. اما اگر یک ناحیه از بدن، قبلاً دوز مادام العمر تابش را دریافت کرده باشد و حالا، ناحیه دیگری دچار تومور بدخیم و نیازمند پرتو درمانی باشد، به شرط فاصله زیاد بین این دو ناحیه، ممکن است بتوان پرتو درمانی جدیدی را ترتیب داد.

عوارض جانبی پرتو درمانی چیست؟

پرتو درمانی، بسیاری از انواع سرطان را به طور موثر درمان می‌کند. اما مانند سایر روش‌های درمانی، اغلب باعث عوارض جانبی می‌شود. بخش عمده‌ای از این عوارض، ناشی از پرتوهای به کار رفته در این روش هستند. پرتودهی، نه تنها باعث از بین رفتن یا کندی رشد سلول‌های سرطانی می‌شود، بلکه می‌تواند سلول‌های سالم اطراف را نیز، تحت تأثیر قرار دهد. آسیب به سلول‌های سالم، ممکن است عوارض جانبی ایجاد کند. این موارد برای هر شخص متفاوت است و به نوع سرطان، محل آن، دوز پرتو درمانی و سلامت عمومی بیمار بستگی دارند.

چرا پرتو درمانی عوارض جانبی ایجاد می کند؟

از دوزهای بالای پرتو درمانی، برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شود. همانطور که گفتیم، عوارض جانبی، ناشی از آسیب به سلول‌ها و بافت‌های سالم، در نزدیکی ناحیه درمان است. امروزه، پیشرفت‌های عمده در پرتو درمانی، آن را دقیق‌تر کرده است. این امر، به نوبه خود، باعث کاهش عوارض جانبی می‌شود.

برخی از افراد، عوارض جانبی کمی از پرتو درمانی را تجربه می‌کنند. گروه دیگری، هیچ علامت قابل توجهی از عوارض را نشان نمی‌دهند. اما در مقابل این دو گروه، دسته سوم بیماران، با عوارض جانبی شدیدتری روبه‌رو می‌شوند. واکنش‌ها به پرتو درمانی، اغلب در هفته دوم یا سوم درمان شروع می‌شود و ممکن است چندین هفته پس از درمان نهایی نیز ادامه داشته باشند.

آیا عوارض پرتو درمانی قابل پیشگیری و درمان هستند؟

بله. تیم مراقبت‌های بهداشتی می‌توانند به افراد کمک کنند تا از بسیاری از عوارض جانبی پیشگیری یا آن‌ها را درمان کنند. پیشگیری و درمان عوارض جانبی، بخش مهمی از درمان سرطان است و مراقبت تسکینی یا «مراقبت حمایتی» (Supportive Care) نامیده می‌شود.

عوارض جانبی احتمالی

گفتیم که پرتو درمانی یک درمان موضعی است. این بدان معنی است که فقط در ناحیه‌ای از بدن که تومور در آن قرار دارد تأثیر می‌گذارد. به عنوان مثال، افراد، معمولاً در اثر پرتو درمانی موهای خود را از دست نمی‌دهند. اما پرتو درمانی به پوست سر، ممکن است باعث ریزش مو شود.

عوارض جانبی زودرس

برخی از عوارض جانبی رایج پرتو درمانی عبارتند از:

• مشکلات پوستی. برخی از افرادی که تحت پرتو درمانی قرار می‌گیرند، دچار خشکی، خارش، تاول یا پوسته پوسته شدن می‌شوند. این عوارض به این بستگی دارد که کدام قسمت از بدن پرتو درمانی انجام دهد. مشکلات پوستی، معمولاً چند هفته پس از پایان درمان از بین می‌روند. اگر آسیب پوستی، به یک مشکل جدی تبدیل شود، پزشک ممکن است برنامه درمانی بیمار را تغییر دهد.
• خستگی. این اصطلاح، بیان‌کننده یک حالت ضعف و بی‌حالی مداوم است. میزان خستگی بیمار، اغلب به برنامه درمانی تجویز شده برای او بستگی دارد. به عنوان مثال، پرتو درمانی همراه با شیمی درمانی، ممکن است منجر به خستگی بیشتر شود.

عوارض جانبی دیررس

اکثر عوارض جانبی، پس از درمان از بین می‌روند. اما برخی از آن‌ها تا مدت‌ها ادامه می‌یابند، مدتی برطرف می‌شوند و دوباره برمی‌گردند، یا به طور کلی، مدتی پس از پایان درمان، دیده می‌شوند. چنین عوارضی، «اثرات دیررس» (Late Effects) نامیده می‌شوند. یکی از این اثرات دیررس، ایجاد سرطان دوم است. این نوع دیگری از سرطان است که به دلیل درمان تومور سرطانی اصلی، ایجاد می‌شود. خطر این اثر دیررس، کم است و خطر آن، اغلب، کمتر از مزایای درمان سرطان اولیه و موجود است.

عوارض جانبی ویژه محل، در پرتو درمانی

علاوه بر عوارض عمومی که در بالا به آن‌ها اشاره کردیم، این شیوه درمانی، عوارض جانبی دیگری را نیز به همراه دارد که به نوع و موضع دریافت پرتو بستگی دارد. این گروه را «عوارض جانبی ویژه محل» (Site-Specific Side Effects) می‌نامیم و در ادامه، به توضیح آن‌ها می‌پردازیم.

سر و گردن

پرتو درمانی با هدف سر و گردن فرد، ممکن است باعث این عوارض شود:

• دهان خشک
• زخم‌هایی در دهان و لثه
• مشکل در بلعیدن
• سفتی در فک
• حالت تهوع
• ریزش مو
• نوعی تورم به نام اِدِم لنفی یا «لنف ادم» (Lymphedema)
• پوسیدگی دندان

قفسه سینه

پرتو درمانی با هدف قفسه سینه، ممکن است باعث این عوارض شود:

• مشکل در بلعیدن
• تنگی نفس
• درد پستان یا نوک پستان
• سفتی شانه
• سرفه، تب و احساس پُر بودن قفسه سينه، معروف به «سینه پهلوی ناشی از پرتو» یا «پنومونیت پرتوی» (Radiation Pneumonitis). این اتفاق بین 2 هفته تا 6 ماه پس از پرتو درمانی رخ می‌دهد.
• «فیبروز ناشی از پرتو» (Radiation Fibrosis). اگر پنومونیت پرتوی، درمان نشود، به فیبروز ریه منجر خواهد شد. در این عارضه، بافت‌های ریه، دچار نوعی فساد و سفتی می‌شوند. این سفت شدن، به نوبه خود، باعث ایجاد زخم‌های دائمی در ریه می‌شود. آنکولوژیست پرتوی می‌داند چگونه خطر فیبروز را کاهش دهد.

معده و شکم

پرتو درمانی با هدف معده یا شکم، ممکن است باعث این عوارض شود:

• تهوع و استفراغ
• اسهال

این علائم، به احتمال زیاد پس از درمان از بین می‌روند. از طرفی، پزشک می‌تواند داروهایی را برای کنترل این عوارض تجویز کند. همچنین، ایجاد تغییر در رژیم غذایی، ممکن است باعث کاهش این دسته از ناراحتی‌ها شود.

لگن

پرتو درمانی با هدف لگن ممکن است باعث این عوارض شود:

• اسهال
• خونریزی از رکتوم (انتهای روده بزرگ)
• بی اختیاری ادراری
• التهاب مثانه

علاوه بر موارد اشاره شده در بالا، عوارض جانبی پرتو درمانی در مردان و زنان نیز ممکن است به شکل‌های مختلفی بروز کند. در این بخش، به شرح این دسته‌بندی می‌پردازیم.

عوارض جانبی پرتو درمانی در مردان

عوارض جانبی احتمالی برای مردان عبارتند از:

• مشکلات جنسی، مانند اختلال نعوظ، که ناتوانی در ایجاد یا حفظ نعوظ است
• کاهش تعداد اسپرم و کاهش فعالیت اسپرم. این عارضه، ممکن است در اثر پرتو درمانی بیضه یا پروستات رخ دهد و ممکن است در توانایی فرد، برای پدر شدن، تاثیر بگذارد.

عوارض جانبی پرتو درمانی در زنان

عوارض جانبی احتمالی برای برای زنان،‌ عبارتند از:

• تغییراتی در قاعدگی، مانند قطع قاعدگی
• علائم یائسگی، مانند خارش واژن، سوزش و خشکی
• ناباروری، یعنی عدم توانایی در بارداری کودک یا حفظ بارداری. این عارضه ممکن است در صورت پرتودهی به هر دو تخمدان رخ دهد.

ریکال پرتو درمانی

اصطلاح «ریکال» (Recall) در لغت، به معنی «یاداوری» است و منظور از «ریکال پرتو درمانی» (Radiation Recall)، بثوراتی است که مانند آفتاب سوختگی شدید، به نظر می‌رسد. این عارضه، نادر است و هنگامی اتفاق می‌افتد که انواع خاصی از شیمی درمانی در طی پرتو درمانی با پرتوی خارجی، یا بلافاصله پس از آن انجام شود.

جوش‌ها در بخشی از بدن که تابش دریافت می‌کند، ظاهر می‌شوند. علائم این عارضه، ممکن است شامل قرمزی، حساسیت، تورم، زخم‌های مرطوب و پوسته پوسته شدن در این ناحیه باشد.

به طور معمول، عارضه سوختگی نیز، طی چند روز یا چند هفته پس از شروع پرتو درمانی آغاز می‌شود. اما از طرفی، ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها بعد از پایان آن، ظاهر شود. به همین دلیل، به این جوش‌ها، اغلب، «ریکال» گفته می‌شود. پزشکان، ریکال پرتو درمانی را با داروهایی به نام کورتیکواستروئیدها درمان می‌کنند. به ندرت، ممکن است پزشک، ناچار شود، برنامه شیمی درمانی را متوقف کند تا پوست بیمار، بهبود یابد.

کنار آمدن با عوارض جانبی

تجربه همه افراد، در درمان سرطان متفاوت است. قبل از درمان، از تیم مراقبت‌های بهداشتی خود بپرسید که برنامه درمانی تجویز شده برای شما، ممکن است چه عوارض جانبی را ایجاد کند.

در طول برنامه درمانی خود، با تیم درمان، صحبت کنید. وقتی عوارض جانبی ظاهر یا بدتر می‌شوند، با پزشک خود، ارتباط برقرار کنید. این به تیم مراقبت‌های بهداشتی شما امکان می‌دهد تا گزینه‌های درمانی مناسب را ارائه دهند.

هزینه پرتو درمانی چقدر است؟

در ایران، به دنبال اجرای طرح تحول نظام سلامت، بخش عمده‌ای از دستمزدهای مرتبط با پرتو درمانی و شیمی درمانی، رایگان شدند و بیماران، به طور متوسط، تنها ١۵ تا ٢٠ درصد هزینه داروهای شیمی درمانی را پرداخت می‌کنند. ضمن اینکه این داروها برای برخی از بیماران، رایگان است.

با این وجود، هنوز هم پرتو درمانی می‌تواند گران باشد. هزینه دقیق این روش درمان، به هزینه مراقبت‌های بهداشتی محل زندگی، نوع پرتو درمانی و تعداد جلسات درمان بستگی دارد.

 رژیم غذایی در زمان پرتو درمانی

به طور کلی، مصرف همیشگی میوه‌ها و سبزیجات تازه، به ویژه کلم بروکلی و گوجه فرنگی، به دلیل وجود مقادیر فراوانی آنتی اکسیدان، در جلوگیری و بهبود علائم سرطان، موثر است. برخی دیگر از برجسته‌ترین میوه‌های ضد سرطان عبارتند از:

فیلم آموزش تغذیه – اصول رژیم و تغذیه در فرادرس

کلیک کنید

• سیب
• سیر
• زنجبیل
• انبه
• لیمو شیرین
• لبو
• انار

برعکس، مصرف غذاهای آماده، کنسرو شده و فراوری شده، به دلیل وجود انواع افزودنی‌ها و چاشنی‌ها، موجب بروز انواع بیماری‌های مرتبط با قلب و کبد و مجرای گوارشی می‌شود.

در مورد دوره درمان پرتوی، باید به این نکته توجه داشت که تشعشع می‌تواند عوارض جانبی مختلفی ایجاد کند که عمل بلع را سخت می‌کنند. حالت تهوع، زخم‌های دهان و مشکلات گلو به نام التهاب مری یا «ازوفاژیت» (Esophagitis)،‌ برخی از این عوارض به شمار می‌روند. از آنجا که بدن فرد، در طول پرتو درمانی، از انرژی زیادی برای بهبودی استفاده می‌کند، مهم است که در طول درمان، کالری و پروتئین، به مقدار کافی، به بدن بیمار برسد تا وزن خود را در این دوره حفظ کند.

اگر در خوردن غذا و حفظ وزن خود مشکل دارید، با پزشک یا پرستار خود صحبت کنید. مشورت با متخصصان تغذیه نیز ممکن است مفید باشد.

روزهای بعد از پرتو درمانی

برخی از افراد، در طول پرتو درمانی، قادر به کار تمام وقت هستند. گروه دیگر می‌توانند فقط به صورت نیمه وقت کار کنند و گروه سوم، اصلا قادر به ادامه کار نیستند. میزان توانایی کار، در هر فرد، به شرایط بدنی او بستگی دارد. مشورت با پزشک یا پرستار، دید جامع‌تری درباره عوارض احتمالی پرتو درمانی به دست می‌دهد و تصمیم‌گیری درباره امکان ادامه کار، ساده‌تر خواهد شد.

در مراحل نخست پرتو درمانی، معمولا افراد، به اندازه کافی احساس راحتی می‌کنند تا بتوانند به کار خود ادامه دهند. با گذشت زمان، احساس خستگی و ضعف و کاهش سطح انرژی، کاملا طبیعی است. این علائم، ‌ممکن است پس از پایان درمان، فقط چند هفته دوام داشته باشند. اما گاهی نیز، چندین ماه طول می‌کشد تا فرد، کاملا احساس بهبودی کند.