فرادرسهزینه فرصت چیست؟ — مفاهیم و روش محاسبه | به زبان ساده
اقتصاد، به مطالعه نحوه تصمیم‌گیری انسان‌ها با توجه به «کمیابی» (Scarcity) می‌پردازد. به علت محدودیت منابع، با انتخاب هر گزینه، از گزینه‌های دیگر چشم‌پوشی می‌کنید. اقتصاددانان، ارزش گزینه چشم‌پوشی شده برای دستیابی به خواسته مطلوب را، هزینه فرصت می‌نامند.
هزینه فرصت چیست ؟
یکی از اصول اساسی اقتصاد این است که برای انتخاب هر گزینه، باید هزینه فرصت آن‌را پرداخت کنید. اگر درآمد خود را خرج خرید بازی‌های ویدئویی کنید، دیگر نمی‌توانید با همان مبلغ، مجموعه فیلم آموزشی تهیه کنید.
با انتخاب فرد معینی برای شراکت، فرصت شراکت با فردی دیگر را از دست می‌دهید. در هر لحظه، ما با انتخاب هر گزینه با هزینه فرصت مواجه می‌شویم.
از آن‌جایی‌که بصورت روزانه، در حال انتخاب هستیم، دائماً با «مبادله» (Trade-Off) سروکار خواهیم داشت. در واقع، باید گزینه مطلوبی را از دست بدهیم تا به گزینه مطلوب‌تری دست پیدا کنیم. هزینه فرصت یک منبع، به معنی ارزش بهترین جانشین آن منبع است.
مثال هزینه فرصت
مطابق نمودار زیر، دانش‌آموزی را مجسم کنید که کل زمان خود را صرف مطالعه و تفریح (فراغت) می‌کند. اگر این دانش‌آموز، دو ساعت بیشتر مطالعه کند، هزینه فرصت، برابر دو ساعت فراغت از دست داده خواهد بود.
هزینه فرصت و تصمیمات فردی
در بعضی از موارد، تشخیص هزینه فرصت می‌تواند تغییر رفتار فرد را در پی داشته باشد. برای مثال، فرض کنید که هر روز، سرکار، ۳۰ هزار تومان برای تهیه نهار بپردازید. ممکن است به خوبی از این آگاه باشید که تهیه نهار در منزل و به همراه داشتن آن، ۱۶ هزار تومان هزینه خواهد داشت. در نتیجه، هزینه فرصت تهیه غذا از محل کار، برابر ۱۴ هزار تومان (16-30) خواهد بود.
امکان دارد از دست دادن ۱۴ هزار تومان به صورت روزانه، ضرر قابل توجهی محسوب نشود اما اگر آن را در تعداد روزهای کاری در سال ( ۱۴ × ۲۵۰ ) ضرب کنید، سالانه ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار تومان را برای تهیه غذا در خارج از منزل از دست می‌دهید و شاید می‌توانستید با این مبلغ، سفر مناسبی را برای خود تدارک ببینید.
اگر هزینه فرصت را بجای از دست دادن ۱۴ هزار تومان روزانه، چشم‌پوشی از تدارک سفر تصور می‌کردید، ممکن بود، گزینه دیگری را انتخاب کنید.
هزینه فرصت و تصمیم‌های اجتماعی
هزینه فرصت بر تصمیمات اجتماعی نیز تاثیرگذار است. ارائه خدمات درمانی به صورت همه‌شمول مناسب بنظر می‌رسد اما هزینه فرصت این تصمیم به معنی اختصاص دادن مبالغ کمتر به ساخت مسکن، پرو‌ژه‌های حفاظت از محیط زیست یا ساخت تجهیزات برای پالایشگاه‌های نفتی خواهد بود.
برای مثال، در ایالات متحده آمریکا پس از حملات انجام شده در ۱۱ سپتامبر سال ۲۰۰۱ میلادی، طرح‌های پیشنهادی زیادی با هدف افزایش امنیت سفر‌های هوایی، ارائه شدند که در ادامه تعدادی از آن‌ها را بیان کرده‌ایم.
- دولت فدرال می‌توانست نیرو‌های مسلحی را استخدام کند که به صورت نامشخص همراه با سایر مسافران سفر کنند. هزینه داشتن یک نیرو به ازای هر پرواز، سالانه، برابر ۳ میلیارد دلار بود.
- تغییر در ساختار هواپیما با تغییر درِ کابین خلبان و تبدیل آن به دری محکم‌تر برای دشوارتر شدن بدست گرفتن کنترل هواپیما برای حمله‌کنندگان احتمالی، معادل ۴۵۰ میلیون دلار هزینه داشت.
- خریداری تجهیزات امنیتی پیچیده‌تر برای هواپیماها مانند اسکنر‌های ۳بعدی چمدان و دوربین‌های متصل به نرم‌افزار‌های تشخیص چهره، برابر ۲ میلیارد دلار هزینه داشت.
بااین حال، بزرگ‌ترین هزینه افزایش امنیت خطوط هواپیمایی از دست دادن منابع مالی نبود، بلکه هزینه فرصتِ افزایش زمان انتظار در فرودگاه بیشترین هزینه را بوجود می‌آورد.
طبق آمار دریافت‌شده از اداره کل حمل و نقل ایالات متحده آمریکا، بیش از ۸۰۰ میلیون مسافر از سفر‌های هوایی در ایالات متحده آمریکا در سال ۲۰۱۲ میلادی استفاده کرده‌اند.
از زمان حادثه یازده سپتامبر، نظارت‌های امنیتی افزایش یافته‌اند و در نتیجه فرایند بررسی مسافران در مقایسه با گذشته، زمان‌برتر شده است. در تائید این حرف می‌توان گفت که بطور متوسط، زمان انتظار هر مسافر خطوط هوایی به ازای هر سفر، ۳۰ دقیقه افزایش پیدا کرده است.
اقتصاددانان برای تسهیل نشان دادن هزینه فرصت در نمودار، برای زمان ارزش در نظر می‌گیرند. به علت اینکه، بسیاری از مسافران خطوط هوایی را تاجرانی با دستمزد‌های بالا، تشکیل می‌دهند، تخمین‌های انجام شده، قیمت زمان را برای هر مسافر هوایی ۲۰ دلار بر ساعت محاسبه می‌کنند.
بنابراین، هزینه فرصت تاخیر در فرودگاه‌ها، معادل ۸۰۰ میلیون در نیم ساعت در ۲۰ یا ۸ میلیارد دلار در سال است. همان‌طور که ملاحظه کردید، هزینه فرصت اتلاف زمان می‌تواند به اندازه مخارج مستقیم بیان شده در بالا، هزینه‌بر باشد.
هزینه فرصت اجتماع چیست؟
هزینه فرصت اجتماع به فرصت‌هایی که جامعه از انتخاب آن‌ها صرف‌نظر کرده است یا فرصت‌های نادیده گرفته شده، اشاره می‌کند.
آیا هزینه فرصت می‌تواند صفر باشد؟
در زمان‌هایی که فرد گزینه دیگری بغیر از گزینه انتخاب شده نداشته باشد، هزینه فرصت از لحاظ نظری برابر صفر خواهد بود.
رابطه بین هزینه فرصت و منحنی امکانات تولید چیست؟
به یاد داشته باشید که هزینه فرصت، با ارزشِ بهترین جایگزین ممکن برای انتخاب فعلی، برابری می‌کند. با در نظرگرفتن کمیابی، «منحنی امکانات تولید» (Production Possibility Frontier | PFF) انتخاب بین دو گزینه را نشان می‌دهد که هرکدام بر روی یکی از محورهای عمودی یا افقی نمودار، قرار گرفته‌اند.
مثال هزینه فرصت در منحنی امکانات تولید
در منحنی امکانات تولید با شیب متمایل به پایین، اقتصاد در صورتی می‌تواند به تولید کالای دوم (در اینجا کتاب) بپردازد که از تولید کالای اول (در اینجا فیلم) کاسته باشد.
برای محاسبه هزینه فرصتِ کاستن از تولید کالای اول و افزایش تولید کالای دوم باید محاسبه کنیم که اگر فرد از تولید کالای اول به طور کامل صرف‌نظر کند و تمام منابع را به تولید کالای دوم اختصاص دهد، به چه میزان از تولید کالای اول، کاسته می‌شود.
فرض کنید کالای اول فیلم و کالای دوم کتاب باشد. طبق نمودار زیر، هزینه تولید ۱۰۰ کتاب برابر هزینه تولید ۱۰۰ فیلم خواهد بود.
۱۰۰ کتاب = ۱۰۰ فیلم
برای محاسبه هزینه فرصت تولید یک کتاب، می‌توان معادله بالا را بر ۱۰۰ تقسیم کرد.
۱ کتاب = ۱ فیلم
بنابراین، برای تولید هر کتاب اضافه، باید از تولید ۱ فیلم چشم‌پوشی کرد و برعکس.
فرمول محاسبه هزینه فرصت چیست؟
هزینه فرصت را می‌توان با بدست‌آوردن اختلاف بین بهترین گزینه نادیده گرفته شده و گزینه منتخب، محاسبه کرد.
$$Opportunity Cost=FO-CO$$
در فرمول بالا:
- «$$FO$$»: «بازدهی بهترین گزینه نادیده گرفته‌شده» (Return on Best Foregone Option)
- «$$CO$$»: «بازدهی گزینه منتخب» (Return on Chosen Option)
محاسبه هزینه فرصت با مثال
فرض کنید شما دو گزینه برای سرمایه‌گذاری پیش روی خود دارید.
- در گزینه اول، به امید کسب سود و دریافت بازدهی سرمایه، در بازار بورس سهام می‌خرید.
- در گزینه دوم، منابع مالی را در کسبوکار خود به امید افزایش بازدهی تولید به علت خریداری تجهیزات جدید کاهش‌دهنده هزینه عملیاتی، سرمایه‌گذاری می‌کنید.
فرض کنید که «بازدهی سرمایه‌گذاری» (Return on Investment | ROI) در بازار سهام طی سال آینده، برابر ۱۲ درصد و شرکت شما انتظار داشته باشد که با بروزرسانی کردن تجهیزات، بازدهی در دوره فعلی به ۱۰ درصد برسد.
هزینه فرصت، انتخاب تجهیزات جدید بجای سرمایه‌گذاری در بازار بورس (۱۰٪-۱۲٪) یا معادل ۲ درصد است. به عبارتی دیگر، با سرمایه‌گذاری در بازار بورس شما فرصت دستیابی به بازدهی بالاتر را از دست می‌دهید.
هزینه فرصت و هزینه از دست رفته چه تفاوتی دارند؟
تفاوت بین هزینه فرصت و «هزینه از دست رفته» (Sunk Cost)، تفاوت بین پول خرج شده در گذشته و بازدهی احتمالی کسب‌نشده در آینده به دلیل سرمایه‌گذاری در گزینه‌ای دیگر است.
خرید ۱۰۰۰ سهم شرکت «الف» به قیمت ۱۰۰ هزار تومان، نشان‌دهنده هزینه از دست رفته ۱۰۰ میلیون تومانی است. این میزان پول برای سرمایه‌گذاری پرداخت شده و بازگرداندن آن، نیازمند فروش سهام در قیمت خریداری شده یا بالاتر از قیمت خریداری شده است.
به عبارتی دیگر، هزینه فرصت بررسی می‌کند که با سرمایه‌گذاری آن ۱۰۰ میلیون تومان در کدام گزینه، امکان کسب بازدهی بالاتر وجود داشت.
هزینه فرصت و ریسک چه تفاوتی دارند؟
ریسک، امکان وجود تفاوت میان میزان سود واقعی و سود برنامه‌ریزی شده در یک سرمایه‌گذاری را بررسی می‌کند زیرا در این صورت ممکن است، سرمایه‌گذار تمام یا بخشی از سرمایه اولیه خود را از دست بدهد.
هزینه فرصت، امکان پایین‌تر بودن بازدهی سرمایه‌گذاری انتخاب شده از بازدهی سرمایه‌گذاری نادیده‌گرفته‌شده را بررسی می‌کند. تفاوت اصلی بین این دو این است که ریسک، عملکرد کنونی سرمایه‌گذاری را با عملکرد پیش‌بینی شده همان سرمایه‌گذاری مقایسه می‌کند، در حالی‌که هزینه فرصت، به مقایسه عملکرد کنونی یک سرمایه‌گذاری با عملکرد فعلی سرمایه‌گذاری دیگر می‌پردازد.
بااین‌حال، این امکان وجود دارد که فردی در حال انتخاب بین دو گزینه، هزینه فرصت را نیز در نظر بگیرد. اگر سرمایه‌گذاری در گزینه ۱، دارای ریسک اما ROI آن برابر ۲۵ درصد باشد، درحالی‌که میزان ریسک سرمایه‌گذاری در گزینه ۲ کمتر و ROI آن ۵ درصد باشد، سرمایه‌گذاری در گزینه ۱ ممکن است موفقیت آمیز باشد یا نباشد و در صورت شکست آن، هزینه فرصت انتخاب گزینه ۲، قابل‌توجه خواهد بود.
آیا هزینه فرصت یک هزینه واقعی است؟
به عقیده بعضی افراد، هزینه فرصت یک هزینه واقعی محسوب نمی‌شود زیرا به صورت مستقیم در اظهارنامه مالی شرکت‌ها قابل مشاهده نیست اما از دیدگاه اقتصادی هزینه فرصت، حقیقی به شمار می‌رود.
با این حال، از آن‌جایی‌که، هزینه فرصت مفهومی انتزاعی است بسیاری از شرکت‌ها، مدیران و سرمایه‌گذاران از درنظرگرفتن آن در تصمیم‌گیری‌های روزانه خود صرف‌نظر می‌کنند. اگرچه، در بلندمدت، هزینه‌های فرصت می‌توانند تاثیر قابل توجهی بر دستاورد‌های افراد و شرکت‌ها داشته باشند.
هزینه آشکار چیست؟
«هزینه آشکار» (Explicit Cost) هزینه‌های مستقیم ناشی از انجام یک فعالیت به شمار می‌روند. با توجه به این تعریف، این هزینه‌های معین، به سادگی در اظهارنامه درآمدی شرکت قابل مشاهده و نشان‌دهنده «جریان نقدینگی خارج شده» (Cash Outflow) هستند.
مثال هزینه آشکار
از هزینه‌های آشکار می‌توان به هزینه‌های زیرساختی و هزینه زمین (مانند هزینه خرید یک قطعه زمین، کارمزد و ...) اشاره کرد. همچنین، هزینه‌های عملیاتی و نگهداری مانند دستمزد، اجاره، مواد اولیه و هزینه‌های بالاسری نیز جزء هزینه‌های آشکار در نظر گرفته می‌شوند.
برای مثال، اگر فردی، محل کار خود را برای یک ساعت ترک کند و به خرید وسایل مورد نیاز دفتر به ارزش ۳۰۰ هزار تومان بپردازد، هزینه آشکار ترک کار توسط آن فرد برابر هزینه کل تهیه وسایل برای دفتر و معادل ۳۰۰ هزار تومان خواهد بود.
در نمونه‌ای دیگر، اگر دستگاه چاپگر یک شرکت دچار نقص شود، هزینه آشکار برای شرکت برابر کل مبلغ پرداختی به تعمیرکار جهت تعمیر چاپگر است.
هزینه ضمنی چیست؟
«هزینه ضمنی» (Implicit Cost) در واقع، هزینه فرصت استفاده از منابع متعلق به شرکت است که می‌توانستند کاربرد دیگری داشته باشند. این هزینه‌ها، اغلب پنهان می‌مانند و مشخص نیستند.
برخلاف هزینه آشکار، هزینه‌های ضمنی عموماً به دارایی‌های نامشهود اشاره می‌کنند زیرا تشخیص یا گزارش آن‌ها به سادگی انجام نمی‌شود. از منظر عوامل تولید، هزینه‌های فرصت ضمنی استهلاک کالاها، مواد اولیه و تجهیزات مورد نیاز برای تامین فعالیت‌های یک شرکت را در نظر می‌گیرند.
مثال هزینه ضمنی
از مثال‌های هزینه ضمنی می‌توان به هزینه‌های ضمنی تولید یا همان منابع توزیعی توسط صاحب کسبوکار مانند نیروی انسانی، زیرساخت و زمان اشاره کرد.
برای مثال، اگر فردی شرکت را برای تهیه وسایل دفتری به ارزش ۳۰۰ هزار تومان ترک کند و دستمزد ساعتی او برابر ۵۰ هزار تومان باشد، هزینه ضمنی برای آن فرد همان ۵۰ هزار تومان است که در صورت عدم ترک شرکت به مدت یک ساعت، می‌توانست آن‌را بدست بیاورد.
در نمونه‌ای دیگر، اگر دستگاه چاپگر شرکتی دچار نقص شود، هزینه ضمنی برابر میزان زمان تولیدی است که در صورت سالم بودن دستگاه، انجام می‌گرفت.
معرفی فیلم آموزش اقتصاد خرد فرادرس
برای آشنایی بیشتر با مفهوم هزینه فرصت و سایر مفاهیم پایه‌ای علم اقتصاد می‌توانید به ویدئو آموزشی تدوین شده توسط «فرادرس» مراجعه کنید. این دوره آموزشی، در ۵ درس و ۴ ساعت تهیه شده و در آن به مهم‌ترین سرفصل‌های «اقتصاد خرد» (Microeconomics) اشاره شده است.
در درس اول با مفاهیم اولیه اقتصاد خرد مانند اهمیت طرف عرضه اقتصاد و نهاده‌ها و تولید آشنا می‌شوید. در درس‌های دوم و سوم به ترتیب تولید در کوتاه‌مدت و تولید در بلندمدت بررسی شده‌اند. نظریه هزینه و سازمان بازار را در درس‌های چهارم و پنجم می‌آموزیم. این آموزش برای دانشجویان رشته‌های علوم اقتصادی، مدیریت، حسابداری و سایر علاقه‌مندان به اقتصاد خرد، مفید به شمار می‌رود.
- برای مشاهده فیلم آموزش اقتصاد خرد + اینجا کلیک کنید.
سخن پایانی
هزینه فرصت می‌تواند به تصمیم‌گیری در هر زمینه‌ای کمک کند. فرد می‌تواند مزایای اقتصادی و غیر اقتصادی گزینه‌ی پیش‌روی خود و انتخاب نکردن آن را بسنجد و در نهایت، تصمیم بهتری اتخاذ کند. شرکت‌ها نیز بهتر است هنگام تصمیم‌گیری به هزینه‌های آشکار و ضمنی توجه کنند و آن‌ها را در تصمیم‌گیری‌های خود لحاظ نمایند.
