فرادرسنشانه مفعول چیست؟ – توضیح کامل + مثال و تمرین
مفعول در زبان فارسی معمولا با یک نشانه (رای مفعولی) همراه می‌شود که به آن نشانه مفعول می‌گویند. ما در این مطلب قصد داریم به کمک جمله و مثال‌هایی از شعر و نثر فارسی به این پرسش پاسخ بدهیم که نشانه مفعول چیست، با مفعول و انواع آن آشنا شویم، رای فک اضافه را بشناسیم، محل قرار گرفتن حرف نشانه مفعول را بدانیم و به سوالات رایج در این زمینه پاسخ دهیم. در انتهای این مطلب از مجله فرادرس تمرین‌هایی نیز برای یادگیری بهتر قرار داده شده است.
مفعول چیست؟
پیش از این که بدانیم نشانه مفعول چیست، لازم است با مفعول در زبان فارسی آشنا شویم. با کمک دو نوع جمله در فارسی، مفعول را به شما معرفی خواهیم کرد، به جمله‌های «الف» و «ب» که در ادامه آورده شده است، دقت کنید.
الف: مریم آمد.
زهرا رفت.
ب: فاطمه نامه را خواند.
حسن ناهارش را خورد.
همانطور که می‌دانید، فعل در زبان فارسی اصلی‌ترین بخش جمله است، فعل‌های جملات اول به ترتیب «آمد» و «رفت» هستند. فعل‌های جملات دوم نیز «خواند» و «خورد» هستند. در جمله‌های اول و دوم تنها با اضافه شدن نهاد به فعل، معنی جمله کامل می‌شود. اما معنی جمله‌های بخش «ب» با نهاد، تمام نمی‌شود. در این جمله‌ها وقتی شما بگویید «خورد»، شنونده می‌پرسد «چه چیزی را خورد؟» در واقع چیزی خورده شده است، بنابراین برای تمام شدن معنی جمله، لازم است بخشی به فعل اضافه شود. این بخش که معمولا با کلمه «را» به کار می‌رود، مفعول است. در زبان فارسی معیار امروز، «را» نشانه مفعول است. برای مقایسه جملات نیازمند به مفعول و جملات بی‌نیاز به آن، به جدول زیر توجه کنید.
| نهاد | مفعول و نشانه آن | فعل | |
| زهرا | ــــــ | ــــــ | آمد |
| دوستم | سیب | را | خورد |
برای آشنایی بیشتر با مفعول به مثال‌های زیر دقت کنید، مفعول برجسته شده است.
سپاهیان دشمن را از خاک میهن تاراندند.
عشق او را چنان گرداند. که همه جهان آتش بیند.
مادران فرزندانشان را دوست می‌دارند.
مغولان با همه تباهکاری‌ها و ویرانگری‌های خود در قلمرو تاریخ، خویش را از زبان فارسی، بی‌نیاز ندیدند.
مفعول گاهی به‌تنهایی معنی جمله را تمام می‌کند، مانند نمونه‌هایی که تاکنون بررسی کردیم، و گاهی با وابسته‌هایی همراه می‌شود، به عبارتی گروه مفعولی است. در جمله‌های زیر مفعول با وابسته همراه شده است و به صورت گروه مفعولی است.
هم‌کلاسی خوش‌خلقم را در قلبم جا دادم.
صاحب‌خانه خیلی زود مستاجران پرسروصدا را بیرون انداخت.
روش تشخیص مفعول در جمله
برای اینکه نقش مفعول را راحت‌تر تشخیص بدهید، ابتدا فعل جمله را پیدا کنید و از فعل سوال «چه کسی را؟» و «چه چیز را؟» بپرسید، پاسخ همان مفعول است، اما اگر سوال پاسخی نداشت، فعل «ناگذر» است و به مفعول احتیاجی ندارد. فعلی که برای کامل کردن معنی خود به مفعول احتیاج دارد، «گذرا» است. هم‌چنین مفعول در جمله معمولا با نشانه مفعولی یا «را» همراه است. در مثال‌های زیر نمونه‌هایی از فعل گذرا و مفعول را مشاهده می‌کنید، می‌توانید از فعل این جملات چه کسی را یا چه چیز را بپرسید و در پاسخ مفعول را ببینید که برجسته شده است.
هرگز روز تولد مادرم را فراموش نمی‌کنم.
برای این که گم نشوید، دست همدیگر را بگیرید.
ما امروز اینجا گرد هم آمدیم تا یاد و خاطره آن قهرمان را گرامی بداریم.
برای کاشتن نهال تازه جان گرفته، زمین را با بیلچه‌ای کوچک، کندند.
از این بی‌رحم هر دم خواری من بیشتر گردد
خدا را رحم کن مپسند خواری بیش از این بر من
(در این مثال پس از برگرداندن شعر به زبان فارسی امروز، به عبارت تو خواری را مپسند می‌رسیم، در جواب چه چیز را مپسند؟ پاسخ خواری می‌دهیم و نشانه مفعول را هم می‌توانیم اضافه کنیم، بنابراین «خواری» مفعول است.)
بی‌گمان منوچهری در مسمط معروف خود با توجه به کاربرد کلمات، رابطه میان تصور خزان و آواز برگ‌های خشک را در ذهن شنونده در می‌یابد.
انواع مفعول
حالت اسم در زبان فارسی چهار گونه است. در جدول زیر این چهار حالت را مشاهده خواهید کرد.
| حالات اسم در زبان فارسی | |
| فاعلی | مفعولی |
| ندا | اضافه |
در این تقسیم‌بندی حالت مفعولی گونه‌ای از اسم است که مفعول یا متمم در زبان فارسی واقع شود، و معنای فعل را این مفعول یا متمم کامل کند. در این‌صورت مفعول بر دو صورت است، مفعول مستقیم یا بیواسطه و مفعول باواسطه. در ادامه این دو مفعول را با ذکر مثال بررسی کرده‌ایم.
مفعول بی واسطه یا مستقیم
مفعول بیواسطه یا مفعول مستقیم مفعولی است که برای کامل کردن معنی فعل به واسطه‌گری حرف اضافه محتاج نیست. به زبان ساده این نوع مفعول با حرفی از حروف اضافه همراه نمی‌شود. برای نمونه به مثال‌های زیر از مفعول بیواسطه که برجسته شده است، دقت کنید.
آرزو تمام کلوچه‌ها را خورد.
من مهم‌ترین درس زندگی‌ام را از تو آموختم.
پدر، فرزندانش را از مدرسه به خانه برگرداند.
هفته پیش همسرش را به خاک سپردند.
ز آزادگان بردباری و سعی بیاموز
آموختن عار نیست
همي تا كند پيشه، عادت همي كن
جهان مر جفا را تو مر صابري را
نشانه مفعول بیواسطه چیست؟
برای پاسخ به این سوال به نکته زیر توجه کنید.
نکته: بنا بر تعریف مفعول بیواسطه، نشانه مفعول بیواسطه همان است که به طور کلی برای مفعول برشمرده‌ایم، نشانه مفعول بیواسطه «را» است.
مفعول با واسطه
مفعول باواسطه بر خلاف مفعول مستقیم معنی فعل را با کمک حرف اضافه کامل می‌کند. این نوع دستهبندی در دستور گذشته فارسی بوده است و امروز آنچه به عنوان مفعول در کتاب‌های درسی می‌بینیم، همان مفعول مستقیم است. بنابراین وجود حرف اضافه برای تشخیص این قسم از مفعول ضروری است. در ادامه نمونه‌ای از کاربرد این مفعول را در نمونه‌ای به قلم ادیب پیشاوری خواهیم دید. مفعول باواسطه به همراه حرف اضافه برجسته شده است.
هر آنکو ز دانش برد توشه‌ای
جهانی است بنشسته در گوشه‌ای
نشانه مفعول چیست؟
در زبان فارسی برای نشان دادن حالت مفعولی از نشانه مفعولی «را» استفاده می‌شود. در نتیجه «را» در این حالت یک نقش دستوری دارد و خبر از وجود مفعول یا به تعبیری مفعول مستقیم می‌دهد.
سر من از ناله من دور نیست
لیک چشم و گوش را آن نور نیست
(معنی بیت فوق این است که راز من از ناله من جدا نیست، اما چشم و گوش ظاهر برای درک حقیقت آن راز مناسب نیست.)
به نمونه‌های زیر دقت کنید. در این جمله‌ها مفعول و نشانه مفعول یعنی «را» برجسته شده است.
زنگ تفریح مدرسه را ساعت ده صبح زدند.
دیروز در کوچه پر درخت روبرو معلم را دیدم.
با بال شکسته پر گشودن، هنر است
این را همه پرندگان می‌دانند
من به غیر تو کسی یار نگیرم آری
همت آن است که الا تو نگیرد یاری
(در معنی این شعر به زبان فارسی امروز در جواب چه کسی را یار نگیرم؟ باید گفت «کسی را» بنابراین با آن که نشانه «را» در ظاهر حذف شده است، اما کماکان در معنی شعر وجود دارد.)
دوستان گویند سعدی خیمه بر گلزار زن
من گلی را دوست می‌دارم که در گلزار نیست
محمد را دیدم.
(در این مثال مفعول همراه «را» آمده است و معرفه است.)
***
کتابی آورده‌ام.
(در این مثال مفعول همراه «ی» آمده است و نکره است.)
***
کتاب آورده‌ام.
(یعنی آنچه آورده‌ام کتاب است نه چیز دیگر. در این مثال مفعول بدون «را» و «ی» آمده است و معمولا زمانی این اتفاق می‌افتد که منظور بیان جنس باشد.)
***
امروز دوستی را در خیابان دیدم که مدت‌ها بود از او بی‌خبر بودم.
(در این مثال مفعول همراه «را» و «ی» آمده است.)
کاربرد مر به همراه نشانه مفعول
در شعر و نثر قدیم ادبیات فارسی، در ابتدای مفعولی که با نشانه مفعول یعنی «را» همراه می‌شده است، برای تاکید بیشتر واژه «مر» را می‌افزودند. برای مثال می‌توانید نمونه زیر را که از گلستان سعدی انتخاب شده است، مشاهده کنید. مفعول‌ها برجسته شده‌اند.
بی‌هنران مر هنرمندان را نتوانند دید، هم‌چنان‌که سگان بازاری مر سگ صید را.
در بیت زیر نیز که متعلق به بوشکور است، «مر» پیش از مفعول صریح و با وجود «را» آمده است.
بیاموز تا بد نیایدت روز
چو پروانه مر خویشتن را مسوز
در بیت زیر نیز که از فردوسی است، مفعول صریح با مر و نشانه «را» همراه شده است.
ز گیتی مر او را ستایش کنید
شب و روز او را نیایش کنید
رای فک اضافه چیست؟
در دستور زبان فارسی یک «را» وجود دارد که وقتی در در ترکیب اضافی، یعنی مضاف و مضاف‌الیه در زبان فارسی، قرار می‌گیرد، مضاف‌الیه را از مضاف جدا می‌کند. برای درک بهتر این کاربرد را به بیت زیر از پروین اعتصامی توجه کنید.
گفت نزدیک است والی را سرای آنجا شویم
گفت والی از کجا در خانه خمار نیست؟
(والی را سرای در اصل سرای والی بوده است که در حضور رای فک اضافه جای مضاف و مضاف‌الیه عوض شده است و کسره برداشته شده است.)
در شعر زیر از سهراب سپهری هم کاربرد این «را» قابل‌مشاهده است.
و اگر جا پایی دیدیم، مسافر کهن را از پی برویم.
در شعر حافظ هم می‌توان کاربرد رای فک اضافه را مشاهده کرد. در مثال زیر نمونه‌ای از کاربرد رای فک اضافه را در شعر لسان‌الغیب خواهید دید.
یاد باد آن که سر کوی توام منزل بود
دیده را روشنی از نور رُخَت حاصل بود
شاعر بزرگ ادبیات حماسی، فردوسی هم از این «را» در شعر خود استفاده کرده است، در ادامه در دو بیت از فردوسی رای فک اضافه را ببینید.
مرا مادرم نام مرگ تو کرد
زمانه مرا پُتک ترگ تو کرد
مرا بود نوبت، برفت آن جوان
ز دردش منم چون تن بی روان
همانطور که در مثال‌های بالا مشاهده کردید، رای فک اضافه به زیبایی شعر کمک زیادی کرده است.
محل قرار گرفتن نشانه مفعول
در متون معتبر ادبیات فارسی «را» بیفاصله پس از مفعول صریح می‌آمده است. برای مثال به نمونه‌های زیر توجه کنید.
آن موجود را که وجود او به خود است واجب‌الوجود خوانند... و آن موجود را که وجود او به غیر است ممکن‌الوجود خوانند. (چهار مقاله، 7)
من امروز تو را که حاکمی و پلنگ را که مهتر این قوم است... می‌گویم که از شمار آخرت یاد آورید و از هیبت روز عذاب براندیشید. (داستان‌های بیدپای، 148 تا 149)
به طور کلی بهتر است که نشانه مفعول صریح را تا می‌توانیم به آن نزدیک کنیم. حتی باید از اینکه متمم‌های دیگری میان «را» و مفعول صریح بگذاریم، دوری کنیم. مثلا جمله زیر که در آن «را» پس از مفعول غیرصریح آمده، غلط است، صورت صحیح را در ادامه خواهید دید.
***
درست:
به جای آن باید گفت سودان استرداد نمیری را از مصر تقاضا می‌کند.
بنابراین استعمال را پس از فعل به خلاف سنت هزار و دویست ساله زبان فارسی است و در همه حال باید از آن پرهیز کرد.
سوالات متداول درباره نشانه مفعول
برای درک بهتر مطلب «نشانه مفعول چیست؟» در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسش‌های رایج در این خصوص پاسخ داده‌ایم.
نشانه مفعول بی واسطه چیست؟
دستهبندی مفعول به دو گروه بیواسطه و باواسطه یک دستهبندی قدیمی است و منظور از مفعول بیواسطه همان مفعولی است که امروز میشناسیم. بنابراین نشانه مفعول بیواسطه همان «را» است و بیفاصله بعد از مفعول میآید.
مترادف و متضاد کلمه مفعول چیست؟
معانی ذکر شده برای مفعول در لغتنامه دهخدا کرده شده، ساخته شده و عمل شده است. بنابراین مترادف مفعول، كنشپذير و متضاد آن کنشگر یا فاعل است.
تمرین برای نشانه مفعول
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «نشانه مفعول چیست؟» می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل 5 سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
- در جمله «فردوسي بيشتر داستان‌هاي شاهنامه را از روايت‌هاي بهلول گرفته است.» مفعول کدام است؟
فردوسی
داستان‌هاي شاهنامه
روایت‌های بهلول
گرفته است
2. در جمله «آنها اعلاميه را به تابلو چسبانند.» نشانه مفعول چیست؟
را
به
شناسه «ند»
را به
3. در جمله «موحدان خدا را می‌پرستند.» مفعول و نشانه مفعول کدام است؟
موحدان
خدا را
می‌پرستند
خدا
خدا به تنهایی پاسخ صحیح نیست، چرا که در صورت سوال نشانه مفعول یعنی «را» نیز خواسته شده است.
4. در جمله «باد شيشه را شكست.» مفعول چیست؟
باد
شکست
شیشه
را
5. در ضرب‌المثل «ماهی را هر وقت از آب بگیری تازه است.» مفعول و نشانه مفعول کدام است؟
ماهی
ماهی را هر وقت از آب بگیری
آب
تازه
تمرین دوم
در جمله‌های زیر مفعول را معین کنید.
سوال 1: شناسنامه ما، عمر حقیقی ما را تعیین نمی‌کند.
جواب: شناسنامه ما، عمر حقیقی ما را تعیین نمی‌کند.
سوال ۲: دانش‌آموزان آموزگارشان را دوست داشتند.
جواب: دانش‌آموزان آموزگارشان را دوست داشتند.
سوال ۳: بچه‌ها لباس‌های مدرسه‌شان را پوشیدند.
جواب: بچه‌ها لباس‌های مدرسه‌شان را پوشیدند.
سوال ۴: افراسياب نامه‌اي دلپذير براي سياوش فرستاد.
جواب: افراسياب نامه‌اي دلپذير براي سياوش فرستاد.
سوال ۵: علی کتاب را از کتابفروشی خرید.
جواب: علی کتاب را از کتابفروشی خرید.
جمع‌بندی
تا اینجا می‌دانیم که نشانه مفعول چیست و مثال‌هایی را نیز بررسی کردیم. در انتهای این مطلب از مجله فرادرس برای جمع‌بندی از جدول زیر کمک گرفته‌ایم.
| جمع‌بندی | |
| انواع مفعول | مستقیم یا بیواسطه |
| باواسطه | |
| نشانه مفعول | را |
| رای فک اضافه | مضاف‌الیه را از مضاف جدا می‌کند. |
| محل قرار گرفتن نشانه مفعول | بیفاصله پس از مفعول |
با تشکر از مطالب گفته شده. پیشنهاد می کنم چند مثال هم راجع به کاربرد نادرست «را» بعد از فعل خصوصاً در جملات مرکب و نحوه تصحیح آن به متن اضافه فرمایید
با سلام؛
خرسندیم که مطلب یاد شده مفید بوده است.
درباره «را» بعد از فعل و در جملات مرکب می‌توانید به مثال زیر توجه کنید.
«دلیر مردان ارتش ایران ارتفاع باباهادی که مدت هفت سال در دست نیروهای بعثی بود را به تصرف خود درآوردند.»
همانطور که در مطلب هم اشاره کردیم، استعمال را پس از فعل به خلاف سنت هزار و دویست ساله زبان فارسی است و در همه حال باید از آن پرهیز کرد. بنابراین به‌جای آن جمله باید گفت: «دلیر مردان ارتش ایران ارتفاع باباهادی را که مدت هفت سال در دست نیروهای بعثی بود، به تصرف خود درآوردند.»
سلام و عرض ادب.بسیار بسیار سپاسگزارم از مطالب بسیار خوبتون.خیلی استفاده کردم.براتون بهترینها رو از خداوند منان خواهانم.شاد باشید و سلامت.
سلام جمله دوست دارم دستش را بگیرم چند مفعول داره؟ میتونیم برای فعل دوست داشتن و علاوه بر اون برای فعل گرفتن مفعول بگیریم ؟؟
با سلام؛
برای پیدا کردن پاسخ، ابتدا، جمله «دوست دارم دستش را بگیرم.» را به‌صورت «گرفتن دستش را دوست دارم.» برمی‌گردانیم، از فعل، سوال «چه چیزی را؟» می‌پرسیم و به پاسخ «گرفتن دستش را» می‌رسیم. در نتیجه این جمله یک مفعول دارد که همان «گرفتن دستش» است.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس
با سلام و احترام؛
تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس.