منصرف و غیر منصرف در عربی – به زبان ساده با مثال و تمرین

به اسمی که می‌تواند با تنوین و کسره بیاید، «اسم مُنصَرِف» گفته می‌شود (مانند: رَجُلٌ). برعکس، اسمی که با تنوین و کسره نمی‌آید، «اسم غیرمُنصَرِف» نامیده می‌شود (مانند: یوسُفُ). اسم‌های منصرف و غیر منصرف دو نوع از اسم‌های معرب در زبان عربی هستند. در این مطلب از مجله فرادرس، نشان می‌دهیم که انواع اسم منصرف و غیر منصرف در عربی چیست و قواعد به‌کارگیری آن‌ها چگونه است. همچنین با مثال‌ها و تمرین‌های متنوع، کاربرد آن‌ها را در جمله‌های عربی بررسی می‌کنیم. در عین حال، مروری کوتاه بر اسم‌های معرب و مبنی و انواع آن‌ها خواهیم داشت.

منصرف و غیر منصرف در عربی

در یک دسته‌بندی کلی، اسم‌های معرب عربی به دو گروه زیر تقسیم می‌شوند:

• مُنْصَرِف: اسم‌های معربی که با تنوین (ـً ، ـٍ ، ـٌ) و کسره (ـِ) به کار می‌روند. (مانند: کتابٌ، في الکِتابِ)
• غیرمُنْصَرِف (ممنوع مِن الصَّرف): اسم‌های معربی که هرگز با تنوین و کسره به کار نمی‌روند. (مانند: أَحْمَدَ، مَعَ أَحْمَدَ)

اسم‌های غیر منصرف در حالت جرّ، به‌جای اینکه کسره بگیرند، با حرکت فتحه می‌آیند. اسم‌های منصرف و غیر منصرف، انواع آن‌ها و قواعد استفاده از این کلمات، موضوعی است که در فیلم آموزش صرف ۳ فرادرس به‌طور کامل آموزش داده شده است. برای دسترسی به این فیلم آموزشی روی لینک زیر کلیک کنید.

اغلب اسم‌های معرب در زبان عربی، از نوع منصرف هستند. به عبارت دیگر، هر اسمی منصرف است، مگر اینکه اسباب و شرایط اسم‌های غیرمنصرف را داشته باشد. در ادامه، اسباب اسم‌های غیرمنصرف را با مثال بررسی می‌کنیم.

اسباب نه گانه غیر منصرف

هر اسم غیرمنصرفی باید دو مورد از اسباب و شرایط زیر را داشته باشد:

• عَلَمیَّت: اسم غیر منصرف باید از نوع اسم‌های عَلَم و خاص باشد. (مانند: نَرْجِس)
• تأنیث: اسم غیر منصرف باید از نوع اسم‌های مؤنث عربی (مؤنث لفظی یا معنوی) باشد. (مانند «مُعاویَة» که اسم مؤنث لفظی است.)
• عَجَمه: اسم غیرمنصرف باید نوعی اسم عَجَم و غیر عربی باشد. (مانند: إِبْراهیم)
• وَصف: اسم غیرمنصرف باید صفت و دارای نقش توصیفی باشد. (مانند «عَطْشان» به معنی «تشنه»)
• وزن فعل: لازم است اسم غیر منصرف بر وزن فعل‌ها باشد. (مانند «یَزید» که اسم است اما بر وزن فعل‌ ساخته شده است.)
• ترکیب: لازم است اسم غیر منصرف به‌صورت کلمه مرکب بیاید. (مانند: بَعْلَبَکَّ)
• جمع: اسم غیرمنصرف باید نوعی اسم جمع باشد. (مانند: مَصابیح)
• عَدل: اسم غیر منصرف باید از اصل خود عدول کرده باشد. (مانند «جَمْع» که از اصل خود، یعنی کلمه «جَمْعاوات» عدول کرده است.)
• الف و نون مزید: اسم غیر منصرف باید «ان» زائده داشته باشد. (مانند: زَیْدان)

انواع اسم غیر منصرف

با توجه به اسباب نه‌گانه اسم‌های غیرمنصرف که در بخش قبل نشان دادیم، می‌توانیم انواع اسم‌های غیر منصرف را به‌‌صورت زیر معرفی کنیم. انواع اسم‌های غیر منصرف در عربی عبارتند از:

• اسم‌هایی که انتهای آن‌ها الف مَقصوره (ـَ یٰ) یا الف مَمدوده (اء) آمده باشد. (مانند: «سَلْمَیٰ» و «حَمْراء»)
• اسم‌هایی که عَلَم و مؤنث باشند. (مانند: نَرْجِس)
• اسم‌هایی که علم عَجم و غیر عربی باشند. (مانند: اَنُوشِرْوان)
• اسم‌ها و صفت‌هایی که انتهای آن‌ها «ان» زائده آمده باشد. (مانند: رِضْوان)
• اسم‌ها و صفت‌هایی که بر وزن فعل‌ها ساخته شده باشند. (مانند: اَصْغَر)
• آن دسته از اسم‌های علم که از اصل خود عدول کرده باشند. (مانند: سیبَوَیْة)
• اسم‌های جمع مکسری که پنج یا شش حرف داشته باشند و حرف سوم آن‌ها «ا» باشد. (مانند: مَکاتِب)

نکته: اگر اسم موردنظر علم و مؤنث باشد اما سه حرف داشته باشد و حرف دوم آن هم ساکن باشد، دیگر اسم غیرمنصرف محسوب نمی‌شود. بلکه نوعی اسم منصرف به شمار می‌آید. (مانند: هِنْد)

برای دسترسی به نکته‌های تکمیلی در مورد انواع اسم‌های غیرمنصرف و مثال‌های آن‌ها در زبان عربی می‌توانید از فیلم آموزش صرف ۳ فرادرس کمک بگیرید.

قواعد اسم غیرمنصرف

حین مطالعه بخش‌های قبلی، با اسم‌های منصرف و غیر منصرف در عربی آشنا شدید. همچنین انواع و اسباب اسم‌های غیر منصرف را یاد گرفتید. در این بخش، قواعد استفاده از این نوع اسم‌ها را می‌آموزید.

• اسم‌های غیر منصرف تنوین نمی‌گیرند، حتی اگر نکره باشند.
• اسم‌های غیر منصرف کسره نمی‌گیرند، حتی اگر قبل از آن‌ها حرف جرّ بیاید یا اینکه مضاف‌الیه واقع شوند.
• اگر حرف «ال‍ـ» بر سر اسم غیرمنصرف بیاید، آن اسم می‌تواند کسره بگیرید.
• اگر اسم غیر منصرف، مضاف واقع شود و بعد از آن مضاف‌الیه‌ بیاید، آن اسم می‌تواند کسره بگیرد.

در ادامه، برای اینکه قواعد بالا را بهتر یاد بگیرید، مثالی را با هم بررسی می‌کنیم. در این مثال، کلمه «المَساجِدِ» هم نوعی جمع مکسر پنج حرفی است و هم حرف سوم آن «ا» است. به همین علت، نوعی اسم غیرمنصرف به شمار می‌آید. می‌دانیم که اسم‌های غیر منصرف با کسره نمی‌آیند اما در مثال زیر، «المَساجِدِ» با کسره آمده است. زیرا حرف «ال‍ـ» بر سر «مَساجِدِ» آمده است و خود کلمه نیز برای «المُدُنِ»، مضاف واقع شده است.

مثال اسم منصرف و غیر منصرف در عربی

در بخش‌های قبلی این مطلب، انواع اسم‌های منصرف و غیر منصرف در عربی را معرفی کردیم. همچنین اسباب نه‌گانه اسم‌های غیرمنصرف را نیز نام بردیم. در این بخش، مثال‌هایی از کاربرد اسم‌های منصرف و غیرمنصرف را در جمله‌های عربی بررسی می‌کنیم. توجه داشته باشید که هنگام تحلیل صرفی کلمه‌ها، یعنی زمانی که می‌خواهید ساختار و نوع کلمه‌های عربی را مشخص کنید، حتماً باید به منصرف یا غیرمنصرف بودن اسم‌ها نیز اشاره کنید. در واقع، مبحث اسم‌های منصرف و غیرمنصرف یکی از موضوعات مهم تحلیل صرفی به شمار می‌آید.

فیلم آموزش صرف ۳ – جامع و با مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

مثال اول

در جمله زیر، کلمه «زَهْراءَ» نوعی اسم غیر منصرف است. زیرا هم مؤنث است و هم انتهای آن علامت الف ممدوده «اء» قرار گرفته است. همان‌طور که ملاحظه می‌کنید، اگرچه این اسم بعد از حرف جرّ «عَلَی» آمده است اما به‌سبب غیرمنصرف بودن، حرکت کسره نگرفته است. در همین مثال، کلمه «الشّارِع»، هیچ‌کدام از شرایط اسم‌های غیرمنصرف را ندارد. بنابراین، نوعی اسم منصرف است.

مثال دوم

در مثال زیر، «الأَکْبَرِ» نوعی صفت هم‌وزن فعل است. بنابراین، اسم غیر منصرف به شمار می‌آید. در حالت عادی، این اسم نباید با حرکت کسره به کار برود اما چون حرف «الـ» بر سر آن قرار گرفته است، مجرور شده است. کلمه «أَخ» در همین مثال، نوعی اسم منصرف محسوب می‌شود.

مثال سوم منصرف و غیر منصرف

در جمله زیر، کلمه «سُلَيْمَانَ» هم اسم علم است و هم انتهای آن «ان» زائده آمده است. بنابراین، نوعی اسم غیرمنصرف به شمار می‌آید. به همین سبب، با وجود اینکه بعد از حرف جرّ «ل‍ـِ» آمده است، حرکت کسره نگرفته است. در این جمله از اسم‌های منصرف «الرِّيحَ»، «عَاصِفَةً» و «أَمْرِ» نیز استفاده شده است.

مثال چهارم

«مَحَارِيبَ» در جمله زیر نوعی کلمه جمع مکسر است که شش حرف دارد و سومین حرف آن نیز «ا» است. با توجه به این نکته‌ها نتیجه می‌گیریم که نوعی اسم غیر منصرف به شمار می‌آید. به همین علت، با اینکه قبل از آن حرف جرّ «مِنْ» آمده است، حرکت کسره نگرفته است.

مثال پنجم

«إِبْرَاهِيمَ» و «مُوسَى» در مثال زیر، از اسم‌های علم غیرعربی هستند. به همین خاطر، اسم غیر منصرف به شمار می‌آیند. این کلمه‌ها به اسم مجرور «نُوحٍ» عطف شده‌اند اما چون غیرمنصرف هستند، انتهای آن‌ها حرکت کسره نیامده است. کلمه‌های «النَّبِيِّينَ» و «نُوحٍ» اسم‌های منصرف این جمله هستند.

مثال ششم منصرف و غیر منصرف

در این جمله، کلمه «سَقَرَ»، نوعی اسم علم است و در دسته اسم‌های غیر منصرف قرار می‌گیرد. به همین علت، با اینکه بعد از حرف جرّ «في» آمده است اما حرکت کسره در انتهای آن نیامده است.

مثال هفتم

در جمله زیر، کلمه‌های «مَثْنَى»، «ثُلَاثَ» و «رُبَاعَ» همگی از اصل خود عدول کرده‌اند. بنابراین، اسم‌های غیرمنصرف به شمار می‌آیند. «جَاعِلِ»، «الْمَلَائِكَةِ»، «رُسُلًا»، و «أَجْنِحَةٍ» اسم‌های منصرف جمله زیر هستند.

مثال هشتم

در مثال زیر، کلمه «أَعْظَمِ» نوعی اسم غیر منصرف به شمار می‌آید چون بر وزن فعل‌ها ساخته شده است. با این حال، چون حرف «ال‍ـ» بر سر آن آمده است و خود کلمه نیز مضاف واقع شده است، حرکت کسره گرفته است. «غَفْلَةُ»، «القَلْبِ» و «العْیوبِ» اسم‌های منصرف این جمله به شمار می‌آیند.

مثال نهم منصرف و غیر منصرف

کلمه‌های «أَعْظَمِ» و «المَصائِبِ» هر دو نوعی اسم غیرمنصرف هستند. «أَعْظَمِ» بر وزن فعل‌ها ساخته شده است و «المَصائِبِ» نیز نوعی جمع مکسر پنج حرفی است که «ا» سومین حرف آن محسوب می‌شود. البته این کلمه‌ها در مثال زیر، حرکت کسره گرفته‌اند. «أَعْظَمِ» با حرکت کسره آمده است، چون مضاف واقع شده است. «المَصائِبِ» نیز کسره گرفته است، چون حرف «ال‍ـ» بر سر آن آمده است. «الجَهْلُ» اسم منصرف این مثال است.

می‌دانیم که اگر اسم‌های غیرمنصرف، به‌عنوان مضاف بیایند، می‌توانند کسره بگیرند. برای اینکه بتوانیم این موارد را به‌خوبی تشخیص بدهیم، لازم است با ترکیب‌های اضافی عربی (مضاف و مضاف‌الیه) آشنا باشیم. این نوع از ترکیب‌ها را در مطلب «ترکیب اضافی در عربی» از مجله فرادرس به‌طور کامل آموزش داده‌ایم.

مثال دهم

در مثال زیر، «عُثْمانَ» هم نوعی اسم علم است و هم «ان» زائده دارد. به همین علت، نوعی اسم غیر منصرف محسوب می‌شود. با وجود اینکه «عُثْمانَ» در مثال زیر باید به‌‌صورت مجرور بیاید، کسره نگرفته است و با حرکت فتحه آمده است. «المَتْحَفِ» اسم معرب و منصرف این مثال به شمار می‌آید.

برای اینکه با مثال‌های بیشتری از اسم‌های منصرف و غیرمنصرف آشنا شوید، پیشنهاد می‌کنیم فیلم آموزش صرف ۳ فرادرس را مشاهده کنید. مبحث منصرف و غیر منصرف در عربی یکی از موضوع‌های محوری این فیلم آموزشی محسوب می‌شود.

آموزش انواع اسم های معرب و مبنی در فرادرس

تا اینجا یاد گرفتید که اسم‌های منصرف و غیرمنصرف در واقع دو نوع از اسم‌های معرب عربی هستند که قواعد خاصی برای نشان دادن اعراب آن‌ها وجود دارد. گفتنی است علاوه‌بر اسم‌های معرب، اسم‌های مبنی نیز در زبان عربی به کار می‌روند. اسم‌های مبنی کلمه‌هایی هستند که حرکت حرف پایانی آن‌ها همیشه ثابت است. برعکس اسم‌های معرب که حرکت حرف پایانی آن‌ها متناسب با نقش‌های نحوی این کلمه‌ها تغییر می‌کند.

برای اینکه به‌طور کامل انواع و کاربرد اسم‌های منصرف و غیرمنصرف عربی را یاد بگیرید، لازم است تا حد زیادی با اسم‌های معرب و مبنی عربی آشنا باشید. در فهرست زیر، انواع برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را مشاهده می‌کنید که اطلاعات مفیدی را در مورد انواع و کاربرد اسم‌ها معرب و مبنی ارائه کرده‌اند.

• فیلم آموزش زبان قرآن ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس
• فیلم آموزش عربی زبان قرآن ۱ پایه دهم به همراه حل سؤالات کنکور فرادرس
• فیلم آموزش رایگان صرف و نحو کاربردی ۳ با گرایش ترجمه فرادرس
• فیلم آموزش صرف ۲ فرادرس
• فیلم آموزش صرف ۳ فرادرس

به غیر از اسم‌ها، فعل‌ها و حروف نیز نقش پررنگی در صرف و نحو زبان عربی دارند. به‌طور مثال، حروف عربی در کنار فعل‌های قبل از خود یا اسم‌های بعد از خود، معنای جدیدی را به جمله اضافه می‌کنند. برای یادگیری این مباحث توصیه می‌کنیم به مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس مراجعه کنید.

• مجموعه فیلم‌های آموزش عربی دوره متوسطه فرادرس
• مجموعه فیلم‌های آموزش زبان عربی مقدماتی تا پیشرفته فرادرس

آشنایی کلی با اسم های معرب و مبنی عربی

با خواندن بخش‌های قبلی یاد گرفتید که اسم‌های منصرف و غیر منصرف، دو نوع از اسم‌های معرب هستند. برای اینکه بتوانید کاربرد اسم‌های منصرف و غیرمنصرف را بهتر درک کنید و به‌راحتی آن‌ها را از سایر اسم‌ها تشخیص بدهید، لازم است تا حدودی با اسم‌های معرب و اسم‌های مبنی آشنایی داشته باشید. در این بخش، به همین موضوع می‌پردازیم. البته برای اینکه اسم‌های معرب و مبنی عربی را به‌طور کامل یاد بگیرید، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش زبان قران ۱ رشته ادبیات و علوم انسانی فرادرس را از طریق لینک زیر تهیه کرده و مشاهده کنید.

انواع اسم‌های عربی را می‌توان به دو دسته زیر تقسیم‌بندی کرد:

• اسم معرب: حرکت آخر کلمه‌های معرب، متناسب با نقشی که در جمله دارند، تغییر می‌کند. یعنی اگر فاعل باشند، حرکت حرف آخر آن‌ها ضمه (ـُ) خواهد بود یا اگر مفعول باشند، با فتحه (ـَ) می‌آیند.
• اسم مبنی: حرکت آخر آن همیشه ثابت است و با تغییر نقش کلمه هم هیچ تغییری نمی‌کند.

در جدول زیر، انواع اسم‌های معرب و مبنی را با مثال نشان داده‌ایم.

نکته: اسم‌های مبنی نسبت به اسم‌های معرب، تعداد کمتری دارند. بنابراین، بهتر است انواع اسم‌های مبنی را که انگشت شمار هستند، به ذهن بسپارید. هرگاه با کلمه‌ای مواجه شدید که می‌خواستید مبنی یا معرب بودن آن را تعیین کنید، ابتدا از خودتان بپرسید آیا آن کلمه در دسته اسم‌های مبنی قرار می‌گیرد یا نه. اگر آن کلمه یکی از انواع شش‌گانه اسم‌های مبنی نبود، قطعاً از نوع اسم‌های معرب است.

سؤالات متداول

منصرف و غیر منصرف در عربی یکی از بحث‌های دنبال‌دار و گسترده زبان عربی است. در بخش‌های قبلی، نکته‌های اصلی مربوط به آن را آموزش دادیم اما باز هم ممکن است سؤالات یا ابهام‌هایی در مورد این موضوع داشته باشید. در این بخش، برخی از سؤالات متداول مربوط به اسم‌های منصرف و غیرمنصرف را بررسی می‌کنیم و به آن‌ها پاسخ می‌دهیم.

آیا اشیاء غیر منصرف است؟

بله «اشیاء» جمع مکسر است و در دسته اسم‌های غیرمنصرف قرار می‌گیرد.

اسم متمکن و غیر متمکن چیست؟

به اسم‌های معرب که حرکت حرف آخر آن‌ها متناسب با نقش نحوی این کلمه‌ها تغییر می‌کند، «اسم متمکن» گفته می‌شود. اسم‌های «غیر متمکن» نیز در واقع همان اسم‌های مبنی هستند که حرکت حرف آخر آن‌ها همیشه ثابت است.

آیا اسم غیر منصرف در قرآن آمده است؟

بله، بارها در متن قرآن از کلمه‌های غیرمنصرف استفاده شده است. مثلاً در آیه «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ» (ق/۱۶)، کلمه «أَقْرَبُ» نوعی اسم غیر منصرف است.

تمرین منصرف و غیرمنصرف در عربی

با خواندن بخش‌های قبلی، نکته‌های اصلی و همین‌طور نکته‌های تکمیلی را در مورد منصرف و غیرمنصرف در عربی یاد گرفتید. در این بخش با پاسخگویی به تمرین‌هایی که ارائه می‌شود، می‌توانید سطح یادگیری و آموخته‌های خود را بسنجید. تمرین‌های این بخش به دو صورت کوتاه‌پاسخ و چهارگزینه‌ای ارائه می‌شوند. روش پاسخگویی به هرکدام از این سؤل‌ها را در ادامه توضیح می‌دهیم.

فیلم آموزش صرف ۲ + مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

تمرین منصرف و غیرمنصرف بخش اول

منصرف یا غیر منصرف بودن هریک از اسم‌های زیر را مشخص کنید.

تمرین منصرف و غیرمنصرف بخش دوم

در این بخش، ۱۰ تمرین چهارگزینه‌ای را ارائه کرده‌ایم. برای جواب دادن به هر سؤال، لازم است روی یکی از گزینه‌‌ها کلیک کنید. با کلیک روی گزینه «مشاهده جواب»، پاسخ درست هر سؤال نشان داده می‌شود. برخی از سؤال‌ها دارای پاسخ تشریحی هم هستند. برای مشاهده پاسخ تشریحی آن‌ها روی گزینه «شرح پاسخ» کلیک کنید.

بعد از اینکه به همه سؤال‌ها پاسخ دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده می‌شود. با کلیک روی آن می‌توانید تعداد امتیازهای دریافتی خود را در این آزمون مشاهده کنید.

جدول خلاصه اسم های منصرف و غیر منصرف

در این مطلب از مجله فرادرس، اسم‌های منصرف و غیر منصرف در عربی، همین‌طور انواع آن‌ها را بررسی کردیم. در جدول زیر نیز خلاصه‌ای از کل این مبحث را نشان داده‌ایم.