فرادرسمثنوی چیست؟ — به زبان ساده و با مثال
در آموزش‌های قبلی از مجموعه مطالب زبان و ادبیات فارسی مجله فرادرس با وزن شعر فارسی و آرایه‌های ادبی آشنا شدیم. همچنین، برخی از قالب‌های شعری، مانند قصیده، غزل و رباعی را به طور کامل معرفی کردیم. در این آموزش از مجله فرادرس، به قالب مثنوی می‌پردازیم.
مثنوی چیست ؟
مثنوی واژه‌ای عربی و در لغت به معنی «دو دو» و مربوط به کلمه مَثنی (با تلفظ مَثنا) است. این نام‌گذاری به این دلیل است که هر بیت از مثنوی دو قافیه مستقل دارد و متفاوت از بیت بعد است. در ادبیات، مثنوی یکی از قالب‌های شعر فارسی است که در آن، هر بیت قافیه‌های متفاوتی دارد.
تصویر زیر این موضوع را به خوبی نشان می‌دهد.
قالب مثنوی چند بیت دارد؟
همان‌طور که احتمالاً پی برده‌اید، مثنوی، با توجه به اینکه محدودیت سایر قالب‌ها را از نظر قافیه ندارد، می‌تواند تعداد بیت‌های بلندتری داشه باشد. مثنوی حداقل دو بیت دارد و حداکثری برای آن وجود ندارد.
موضوع قالب مثنوی چیست؟
قالب شهری مثنوی موضوعات متنوعی را شامل شود. این قالب در موارد زیر استفاده میشود:
- بیان داستانهای تاریخی و حماسی، مانند شاهنامه فردوسی و گرشاسب‌نامه اسدی طوسی
- بیان داستانهای عاشقانه یا صوفیانه، مانند خسرو و شیرین و لیلی و مجنون
- بیان آموزه‌های عرفانی، مثل حدیقةالحقیقه و منطق‌الطیر و مثنوی
- بیان مطالب تعلیمی و اخلاقی، مثل بوستان سعدی
از شاهکارهای مثنوی ادبیات فارسی می‌توان به شاهنامه فردوسی، خمسه نظامی، بوستان سعدی و مثنوی مولوی اشاره کرد. پس از انقلاب مشروطه، ایرج میرزا مثنوی را به اوج رساند و پس از او، شاعرانی مانند حسین مسرور، پرویز ناتل خانلری و مهدی حمیدی نمونه‌های دلپذیری از این قالب شعری را ارائه کردند.
مثال‌هایی از قالب مثنوی
در ادامه، بخش‌هایی از چند مثنوی را ارائه می‌کنیم که از کتاب انواع شعر فارسی ت‍أل‍ی‍ف م‍ن‍ص‍ور رس‍ت‍گ‍ار ف‍س‍ای‍ی برگرفته شده است.
شاهنامه (فردوسی):
الا ای برآورده چرخ بلند
چه داریی به پیری مرا مستمند
چو بودم جوان، برترم داشتی
به پیری مرا خوار بگذاشتی
همی زرد گردد گل کامگار
همی پرنیان گردد از رنج، خار
دوتایی شد آن سرو نازان به باغ
همان تیره گشت آن فروزان چراغ
پر از برف شد کوهسار سیاه
همی لشکر از شاه بیند گناه
به کردار مادر بدی تاکنون
همی ریخت باید ز رنج تو خون
وفا و خرد نیست نزدیک تو
پر از رنجم از رای تاریک تو
مرا کاش هرگز نپرورده‌یی
چو پرورده بودی نیازرده‌یی
بنالم ز تو پیش یزدان پاک
خروشان به سر بر، پراگنده خاک
ویس و رامین (فخرالدین اسعد گرگانی):
چو قد ویس بت پیکر چنان شد
که هم بالای سرو بوستان شد
شد آگنده بلورین بازوانش
چو یازنده کمندی گیسوانش
سر زلفش به گل بر سایه گسترد
به ناز دل نیازی را بپرورد
پراگنده شده در شهر، نامش
ز دایه نامه‌ای شد نزد مامش
به نامه سرزنش کرده فراوان
که چون تو نیست بدمهری به گیهان
نه بر فرزند جانت مهربان است
نه بر آن کس که وی را دایگان است
به من دادی ورا آنگه که زادی
سزای دخترت چیزی ندادی
کنون بر رُست پیش من به صدناز
به پرواز اندر آمد بچه باز
همی ترسم که گر پرواز گیرد
به کام خود یکی انباز گیرد
حدیقة الحقیقه و شریعة الطریقه (سنایی):
عاشقی را یکی فسرده بدید
که همی مُرد و خوش همی خندید
گفت کاخر بوقت جان دادن
چیست این خنده خوش استادن
گفت خوبان چو پرده برگیرند
عاشقان پیششان چنین میرند
لیلی و مجنون (نظامی):
لیلی ز سریر سر بلندی
افتاد به چاه دردمندی
شد چشم زده بهار باغش
زد باد تپانچه بر چراغش
گشت آن تن نازک قصب پوش
چون تار قصب ضعیف و بی‌توش
تب لرزه شکست پیکرش را
تبخاله گزید شکرش را
بالین طلبید زاد سروش
وز سرو فتاده شد تذروش
اسرارنامه (عطار):
یکی دیوانه‌ای استاد در کوی
جهانی خلق می‌رفتند هر سوی
فغان برداشت این دیوانه ناگاه
که از یک سوی باید رفت و یک راه
به هر سویی چرا باید دویدن
به صد سو هیچ جا نتوان رسیدن
تویی با یک دل ای مسکین و صد یار
به یک دل چون توانی کرد صد کار
چو در یک دل بود صد گونه کارت
تو صد دل باش اندر عشق یارت
مصیبت‌نامه (عطار):
یافت پیری یک درم سیم سیاه
گفت، برباید گرفت این را ز راه
هرکه او محتاجتر خواهد فتاد
این درم اکنون بدو خواهیم داد
کرد بسیاری ز هر سویی نگاه
کس نبد محتاجتر از پادشاه
از قضا آن روز، روز بار بود
پادشه در حکم گیر و دار بود
پیر رفت و پیش او بنهاد سیم
شاه شد در خشم و گفتش: ای لئیم
چون منی را کی بدین باشد نیاز
گفت: ای خسرو مکن قصه دراز
زآنکه من بر کس نیفکندم نظر
در همه عالم ز تو محتاجتر
هیچ مسجد نی بازار ای سلیم
کز برای تو نمی‌خواهند سیم
از همه درها گدایی می‌کنی
تا زمانی پادشاهی می‌کنی
با خود آی آخر دلت از سنگ نیست
خود ترا زین نامداری ننگ نیست؟
مثنوی معنوی (مولوی):
سوی جامع می‌شد آن یک شهریار
خلق را می‌زد نقیب و چوبدار
آن یکی را سر شکستی چوب‌زن
و آن دگر را بر دریدی پیرهن
در میانه، بیدلی ده چوب خورد
بی‌گناهی، که برو از راه برد
خون چکان رو کرد با شاه و بگفت
ظلم ظاهر بین چه پرسی از نهفت
خیر تو این است جامع می‌روی
تا چه باشد شر و وزرت ای غوی
بوستان (سعدی):
چه حاجت که نه کرسی آسمان
نهی زیر پای قزل ارسلان
مگو پای عزت بر افلاک نه
بگو روی اخلاص بر خاک نه
به طاعت بنه چهره بر آستان
که این است سجاده راستان
جام جم (اوحدی):
چند باشی به این و آن نگران
پند گیر از گذشتن دگران
واعظت مرگ هم نشینان بس
اوستادت فراق اینان بس
گر دلت را ز مرگ یاد شود
کی به این ساز و برگ، شاد شود
پدرت مرد و باخبر نشدی
مادرت رفت و دیده ور نشدی
این دل و جان آهنین که تراست
نتوان کرد جز به آتش راست
فرهاد و شیرین (وحشی):
یکی میل است با هر ذره رقاص
کشان هر ذره را تا مقصد خاص
رساند گلشنی را تا به گلشن
دواند گلخنی را تا به گلخن
اگر پویی ز اسفل تا به عالی
نبینی ذره‌ای زین میل خالی
ز آتش تا به باد از آب تا خاک
ز زیر ماه تا بالای افلاک
همین میل است اگر دانی، همین میل
جنیبت در جنیبت، خیل در خیل
سر این رشته‌های پیچ در پیچ
همین میل است و باقی هیچ بر هیچ
معرفی فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (1) - پایه دهم
یکی دیگر از آموزش‌های ادبیات فرادرس، فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (1) - پایه دهم است که در ۸ ساعت و ۲۵ دقیقه و در قالب ۱۲ درس تهیه شده است. در درس یکم این آموزش به مبانی تحلیل متن پرداخته شده است. موضوع درس دوم سازه‌ها و عوامل تاثیرگذار در شعر فارسی است. در درس سوم به واج‌آرایی، واژه‌آرایی پرداخته شده است. در درس چهارم تاریخ ادبیات پیش از اسلام و قرن‌های اولیه هجری مورد بررسی قرار گرفته است.
موضوع درس پنجم هماهنگی پاره‌های کلام است. در درس ششم به سجع و انواع آن پرداخته شده است. درس هفتم درباره سبک و سبک‌شناسی (سبک خراسانی) است. وزن شعر فارسی موضوع درس هشتم این فیلم آموزشی است. در درس نهم موازنه و آرایه ترصیع معرفی شده است. در درس دهم زبان و ادبیات فارسی در سده‌های پنجم و ششم و ویژگی‌های سبکی آن معرفی شده است. در درس یازدهم به قافیه پرداخته شده است. در نهایت، در درس دوازدهم جناس و انواع آن مورد بررسی قرار گرفته است.
- برای مشاهده فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (1) - پایه دهم + اینجا کلیک کنید.
معرفی فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (۲) - پایه یازدهم
یکی از آموزش‌های مرتبط با فنون ادبی فرادرس، آموزش علوم و فنون ادبی (۲) - پایه یازدهم است که در ۷ ساعت و ۱۵ دقیقه و در قالب ۱۲ درس ارائه شده است. در درس یکم این آموزش تاریخ ادبیات فارسی در قرن‌های هفتم، هشتم و نهم بیان شده است. موضوع درس دوم پایه‌های آوایی است. در درس سوم به تشبیه پرداخته شده است. موضوع درس چهارم سبک‌شناسی قرن‌های هفتم، هشتم و نهم (سبک عراقی) است. در درس پنجم بخش یکم پایه‌های آوایی همسان ارائه شده است. موضوع درس ششم مجاز است.
در درس هفتم تاریخ ادبیات فارسی در قرن‌های دهم و یازدهم ارائه شده است. در درس هشتم بخش دوم پایه‌های آوایی همسان معرفی شده است. موضوع درس نهم استعاره است. در درس دهم به سبک‌شناسی قرن‌های دهم و یازدهم (سبک هندی) پرداخته شده است. درس یازدهم پایه‌های آوایی همسان دولختی را مورد بررسی قرار می‌دهد. در نهایت، در درس دوازدهم به موضوع کنایه پرداخته شده است.
- برای مشاهده فیلم آموزش علوم و فنون ادبی (۲) - پایه یازدهم + اینجا کلیک کنید.
سوالات رایج درباره قالب شعری مثنوی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث مثنوی در ادبیات فارسی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
مثنوی برای سرودن چه موضوعاتی به کار میرود؟
از قالب مثنوی برای سرودن داستانهای حماسی، عاشقانه و عارفانه، اخلاقی و آموزشی استفاده میشود.
مثنوی در چند بیت سروده میشود؟
مثنوی حداقل دو بیت دارد و حداکثری برای آن وجود ندارد.
تمرین مربوط به قالب مثنوی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مثنوی چیست؟»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. منطقا کدام بیت از دفتر اول مثنوی معنوی نیست؟
هر دو نی خوردند از یک آبخور / این یکی خالی و آن پر از شکر
چون دهد قاضی به دل رشوت قرار / کی شناسد ظالم از مظلوم زار
جوان اگرچه قوی‌یال و پیلتن باشد / به جنگ دشمنش از هول بگسلد پیوند
دانه چون اندر زمین پنهان شود / سر او سر سبزی بستان شود
۲. موثرترین شیوه‌ای که مولوی در مثنوی معنوی از آن بهره می‌گیرد تا مفاهیم ذهنی خود را آسان‌تر به خواننده انتقال دهد .... است.
تمثیل
طنز
قالب مثنوی
کنایه
۳. کدام بیت بر وزن مثنوی معنوی مولوی نیست؟
عقل مجنون در کف لیلی سپر / جان وامق در لب عذرا نهاد
ما ز یاران چشم یاری داشتیم / خود غلط بود آنچه می‌پنداشتیم
در سرم لطف تو سودا انداخت / کار من زلف تو در پا انداخت
شمس دین، ای خدمت درگاه تو / بر همه آزادگان فرخ شده
۴. کدام گزینه درباره قالب شعر مثنوی درست است؟
در این قالب شعری محدودیت تعداد ابیات داریم
قافیه‌ها در این قالب شعری در مصرع‌های زوج قرار می‌گیرد
این قالب شعری مناسب سرودن داستانهای طولانی است
این قالب شعری از چند دو بیتی تشکیل شده است
۵. زمینه حماسه در همه ابیات یکسان است به جز:
سیاوش سیه را به تندی بتاخت / نشد تنگدل جنگ آتش بساخت
سیاوش بیامد به پیش پدر / یکی خود زرین نهاده به سر
درفش همایون بر افراختند / سرا پرده و خیمه ها ساختند
جهان جوی کیخسرو تاجور / نشسته بر آن تخت و بسته کمر
جمع‌بندی
در این نوشته از مجله فرادرس درباره قالب شعری مثنوی در ادبیات فارسی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که این نوع قالب شعری محدودیتی در تعداد ابیات ندارد. به همین خاطر از آن برای سرودن داستانهای بلند حماسی مثل شاهنامه استفاده می‌کنند. همچنین یاد گرفتیم هر بیت از قالب مثنوی یک قافیه دارد و قافیه ابیات با یکدیگر متفاوت هستند.
خیلی خلاصه وگویابود، تشکّرمیکنم.
سوال: آیادرسرایش مثنوی، اشکالی نداردکه یکی دوهجابیشترازحدّمعمول باشد؟
درود و وقت به‌خیر؛
برای سرودن اشعار در قالب‌های مختلفی مانند مثنوی باید به قواعد وزن عروضی شعر فارسی پایبند باشیم. تغییر در کیفیت یا کمیت هجاها نیز فقط در حیطه اختیارات شاعری، مجاز است. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری وزن عروضی و اختیارات شاعری مجاز، مطلب «وزن عروضی چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین» از مجله فرادرس را مطالعه کنید.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس