انواع ریشه گیاهان — به زبان ساده

گیاهان آوندی از ریشه برای جذب آب و مواد مغذی از زمین استفاده می‌کنند. ریشه‌ها مسئول نگه داشتن گیاهان در محل و همچنین ذخیره غذا هستند. به طور کلی، ریشه‌ها در زیر زمین قرار دارند که به عنوان ریشه‌های هوایی شناخته می‌شوند. ریشه‌های هوادهی کمتر رایج هستند، اما این ریشه‌ها معمولاً در بالای آب یا زمین قرار دارند. در حالی که همه ریشه‌ها وظیفه یکسانی دارند، انواع ریشه های مختلف و سیستم‌های ریشه‌ای متفاوت وجود دارند که در این مقاله از مجله فرادرس به همه آن‌ها می‌پردازیم.

قسمت های مختلف گیاه

گیاهان حیاتی ترین و ضروری ترین اجزای محیط ما را تشکیل می‌دهند. گیاهان، درست مانند انسان‌ها، موجودات زنده‌ای هستند که برای زندگی به غذا، آب و نور خورشید نیاز دارند. گیاهان از سلول‌ها تشکیل شده اند آن‌ها رشد می‌کنند پیر می‌شوند و می‌میرند. ساختار فیزیکی آن‌ها نیز از قسمت‌های مختلف تشکیل شده است. هر یک از این بخش‌ها عملکرد جداگانه‌ای برای انجام دادن دارند. بدون آن قسمت‌ها، زندگی یک گیاه ممکن نخواهد بود. برخی از مهم ترین قسمت‌های گیاهان شامل ریشه، ساقه، برگ، گل، میوه و دانه هستند. در ادامه هر کدام را توضیح داده ایم.

فیلم آموزش کاشت و پرورش گیاهان آپارتمانی در فرادرس

کلیک کنید

• ریشه‌ها. ریشه‌ها مهم ترین قسمت گیاه هستند زیرا وظیفه انتقال مواد مغذی لازم به گیاه را بر عهده دارند. آن‌ها عواملی هستند که مسئول رساندن آب و مواد معدنی به گیاهان هستند. علاوه بر این، آن‌ها همچنین سیستم پشتیبانی فعال گیاهان هستند که بدون آن‌ها گیاهان نمی‌توانند به خاک بچسبند. علاوه بر این، انواع ریشه ها همچنین مسئول ذخیره غذا جهت استفاده بعدی برای گیاهان هستند.
• ساقه‌ها. ساقه‌ها نیز سیستم‌های پشتیبانی برای گیاهان هستند. عملکرد اصلی آن‌ها این است که به عنوان عامل انتقال مواد مغذی و آب ذخیره شده در ریشه و انتقال آن‌ها به شکل گلوکز به سایر قسمت‌های گیاه عمل می‌کنند. ساقه‌ها همچنین غذا را از برگ‌ها به سایر قسمت‌های گیاه منتقل می‌کنند.
• برگ‌ها. برگ‌ها بخش اساسی گیاه هستند زیرا تمام مواد غذایی لازم برای گیاهان در برگ‌ها ساخته و ذخیره می‌شود. بخش ویژه در مورد برگ‌ها این است که آن‌ها برای فرآیند فتوسنتز طراحی شده اند که به فرآیند تولید غذا در برگ‌ها کمک می‌کند.
• گل‌ها. گل‌ها به عنوان محصولات زایشی گیاهان شناخته می‌شوند. آن‌ها بیشتر وظیفه تولید میوه را بر عهده دارند. این روند به این صورت است که تخمک‌های موجود در گل‌ها بارور می‌شوند و میوه تولید می‌کنند. آن‌ها همچنین حاوی گرده هستند که به گرده افشانی گل کمک می‌کند. پس از فرآیند ترکیبی لقاح و گرده افشانی، تخمک‌ها به میوه تبدیل می‌شوند.
• میوه‌ها. میوه‌ها محصول تولید مثل در گیاهان هستند. ضروری ترین جزء که تولید مثل از آن شروع می‌شود، یعنی دانه، در میوه وجود دارد. بنابراین، آن‌ها به عنوان یک لایه محافظ برای دانه‌ها عمل می‌کنند.
• دانه‌ها. دانه‌ها عامل اصلی تولید مثل هستند. آن‌ها را می‌توان بیشتر در میوه‌ها یافت که از آنجا جوانه می‌زنند و به گیاهان جدید تبدیل می‌شوند.

ریشه گیاهان چگونه است؟

ریشه، در گیاه شناسی، بخشی از یک گیاه آوندی است که معمولاً زیر زمین است. وظایف اصلی آن لنگر انداختن گیاه، جذب آب و مواد معدنی محلول و هدایت آن‌ها به ساقه و نگهداری غذاهای ذخیره است. تفاوت ریشه با ساقه عمدتاً به دلیل نداشتن ضمائم و جوانه‌های برگ، داشتن کلاهک ریشه و داشتن شاخه‌هایی است که از بافت داخلی منشاء می‌گیرند نه از جوانه. هنگامی که یک دانه گیاه جوانه می‌زند، اولین ساختاری که از دانه بیرون می‌آید یک ریشه است. این ریشه که توسط یک بذر در حال جوانه زدن شروع می‌شود، ریشه اولیه نامیده می‌شود. ریشه اولیه به ریشه اصلی تبدیل می‌شود و در برخی از گیاهان مهم ترین ریشه در کل سیستم ریشه‌ای است. ریشه‌های دیگر در نهایت از ریشه اولیه منشعب می‌شوند. به آن‌ها ریشه‌های ثانویه یا جانبی می‌گویند.

فیلم آموزش کاشت و پرورش گیاهان آپارتمانی در فرادرس

کلیک کنید

در نوک ریشه، ناحیه‌ای وجود دارد که سلول‌های جدید در آن رشد می‌کنند و مریستم آپیکال نام دارد. مریستم آپیکال به راحتی آسیب می‌بیند و بنابراین دارای یک کلاهک ریشه در بالای آن است تا از آسیب در هنگام رشد از طریق ذرات بزرگ و گاهی درشت خاک محافظت کند. سطح ریشه با پوست سلولی به نام اپیدرم پوشیده شده است. اپیدرم جایی است که آب و مواد معدنی از طریق اسمز و انتشار وارد ریشه می‌شوند. اپیدرم رشد موهای متمایز شده‌ای را ایجاد می‌کند که به آن‌ها تریکوم می‌گویند. رایج ترین نوع تریکوم ریشه تار کشنده است. موهای ریشه به میزان زیادی سطح ریشه را افزایش می‌دهند و در نتیجه جذب آب و مواد معدنی را بهبود می‌بخشند. تارهای کشنده ریشه حدود 1/2 اینچ از کلاهک ریشه قرار دارند. هر تار کشنده ریشه یک سلول جداگانه است و فقط چند روز زنده می‌مانند و هرگز به ریشه‌های چند سلولی تبدیل نمی‌شوند. به دلیل عمر کوتاه، ریشه‌ها نیاز به رشد مداوم دارند.

بخش های مختلف ریشه

ریشه‌های معمولی شامل سه بخش مختلف هستند: ناحیه مریستمی، ناحیه طویل شدن یا کشیدگی و ناحیه تمایز. در ناحیه مریستمی که به نام مریستم آپیکال (رأسی) نامگذاری شده است، سلول‌های گیاهی تحت تقسیم میتوزی سریع قرار می‌گیرند و سلول‌های جدیدی برای رشد ریشه ایجاد می‌کنند. این سلول‌های جدید، به محض اینکه وارد منطقه ازدیاد طول می‌شوند، به طور شگفت‌انگیزی شروع به کشیده شدن می‌کنند و طول بیشتری به ریشه می‌دهند. منطقه تمایز شامل سلول‌های بالغ و تخصصی مانند آبکش، آوند چوبی و تار کشنده ریشه است.

تار کشنده ریشه

تارهای کشنده ریشه امتداد سلول‌های اپیدرمی روی سطح ریشه هستند و به طور مداوم توسط خاک جدا شده و دوباره رشد می‌کنند. تارهای کشنده ریشه ریز، که سطح جذب کل زیادی دارند، به گونه‌ای تکامل یافته‌اند که به گیاه اجازه می‌دهند تا حد ممکن آب را از خاک جذب کنند. جای تعجب نیست که بیشتر آب و مواد معدنی جذب شده توسط گیاه به وسیله تارهای کشنده ریشه جذب می‌شود. آب و مواد معدنی محلول از خاک با اسمز به تار کشنده ریشه رفته و به آوند چوبی موجود در ریشه می‌روند و در آنجا به بقیه قسمت‌های گیاه منتقل می‌شوند. حرکت مایعات از تارهای کشنده ریشه به سمت آوند چوبی می‌تواند از طریق یکی از دو مسیر رسانای آپوپلاستی یا سیمپلاستی رخ دهد. با آپوپلاست، آب در امتداد دیواره‌های سلولی و از طریق فضاهای بین سلولی از سطح ریشه تا هسته حرکت می‌کند. از سوی دیگر، مسیر سیمپلاستی، مایعات را از طریق کانال‌هایی که محتویات آن‌ها را به هم متصل می‌کند، از طریق سلول‌ها حرکت می‌دهد.

وظایف ریشه چیست؟

انواع ریشه آب و مواد معدنی را از خاک جذب کرده و به قسمت‌های بالایی مانند ساقه و برگ گیاه منتقل می‌کنند. آب و مواد معدنی در حرکتی رو به بالا و برخلاف نیروی جاذبه زمین از ریشه به قسمت‌های بالایی گیاهان منتقل می‌شوند بنابراین، به مقداری نیرو نیاز دارد. این نیرو توسط کشش تعرق ناشی از فرآیند تعرق در برگ‌ها ایجاد می‌شود. انواع ریشه همچنین به گیاهان لنگر می‌دهند و با چسباندن خاک به اطراف ریشه، آن‌ها را به خاک متصل می‌کنند. به همین دلیل است که از ریشه کندن گیاه با دست دشوار است. برخی از انواع ریشه برای نگهداری غذا استفاده می‌شود به عنوان مثال، ریشه‌های گوشتی مانند هویج، تربچه، چغندر، شلغم و میرابیلیس. ریشه‌ها نقش اساسی در اتصال به خاک دارند. ریشه در جلوگیری از فرسایش خاک و لغزش زمین در نواحی تپه‌ای کمک می‌کند.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه ششم (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

در برخی از گیاهان ساقه دار، ریشه‌ها به چسبیدن و در نتیجه بالا رفتن از ریشه کمک می‌کنند. به عنوان مثال پیچک، بِتِل و غیره. ریشه‌ها همچنین در تثبیت نیتروژن با کمک باکتری‌های تثبیت کننده نیتروژن موجود در خاک شرکت می‌کنند. به عنوان مثال، ریشه‌های گره دار نخود فرنگی، لوبیا، نخود، شنبلیله و غیره. انواع ریشه برخی از گیاهان در بالای زمین وجود دارد و به ریشه‌های هوایی معروف است. به عنوان مثال، پنوماتوفورها از نوع ریشه‌های هوایی تخصصی موجود در گیاهان حرا هستند. آن‌ها به گیاه برای تنفس کمک می‌کنند.

ریشه‌های حرا و ارکیده‌های اپی فیتیک نقش مهمی در فتوسنتز دارند. آن‌ها با قرار گرفتن در معرض نور سبز می‌شوند و شروع به تولید انرژی می‌کنند. ریشه‌های خانواده شاه پسند و برخی از ارکیده‌ها نقش مهمی در فتوسنتز دارند. با قرار گرفتن در معرض نور سبز می‌شوند و شروع به تولید انرژی می‌کنند. حتی یک ارکیده بدون برگ (Dendrophylax lindenii) وجود دارد که فقط برای تولید انرژی به ریشه‌های آن وابسته است.

انواع ریشه گیاهان

انواع ریشه نه تنها از ساختارهای مهم موجود در گیاهان هستند، بلکه عملکردهای حیاتی مختلفی را نیز انجام می‌دهند. آن‌ها نقش مهمی در فرایندهای زندگی ایفا می‌کنند. جالب است که همه گیاهان ریشه ندارند، برخی از گیاهان مانند خزه‌ها و جگرواش‌ها فاقد سیستم ریشه هستند. همه ریشه‌ها عملکردهای تقریبا مشابهی دارند، اما از نظر ساختار و محل پیدایش متفاوت هستند. بنابراین، بر اساس این معیارها، انواع ریشه ها عمدتاً به سه نوع تقسیم می‌شوند، که شامل موارد زیر هستند و در ادامه این مطلب از مجله فرادرس به آن‌ها پرداخته شده است.

• سیستم ریشه ای راست یا عمودی
• سیستم ریشه‌ای پراکنده یا افشان
• سیستم‌های ریشه‌ای ناخواسته یا اکتسابی

فیلم آموزش فیزیولوژی گیاهی 1 – تغذیه و جذب در فرادرس

کلیک کنید

ریشه راست یا عمودی چیست؟

«ریشه‌های راست یا عمودی» (taproot) از ریشه جنین یک دانه در حال جوانه زدن ظاهر می‌شود. در سیستم، یک ریشه اصلی وجود دارد که شاخه‌های ریشه جانبی از آن سرچشمه می‌گیرند. پس از جوانه زدن، اولین ریشه‌ای که از ریشه‌چه می‌آید، ریشه استوانه‌ای اصلی است و به عنوان ریشه اولیه نیز شناخته می‌شود، که به صورت عمودی به سمت پایین رشد می‌کند. از ریشه اصلی، ریشه‌های مرتبه اول به وجود می‌آیند که به عنوان ریشه‌های ثانویه شناخته می‌شوند و سپس از این ریشه‌های ثانویه، ریشه‌های مرتبه دوم به وجود می‌آیند که به عنوان ریشه‌های سوم شناخته می‌شوند. در نوک ریشه‌های سوم، ساختارهای نازک مو مانندی وجود دارد که به نام «ریشه فرعی» (Rootlets) شناخته شده اند. ریشه اصلی برجسته ترین، ضخیم ترین و طولانی ترین ریشه است. ریشه‌های عمودی به تدریج به سمت نوک باریک می‌شوند.

ریشه عمودی در گیاهان دولپه‌ای وجود دارد. ریشه‌های راست یا عمودی می‌توانند برای تمام عمر باقی بمانند، اما اغلب در مراحل بعدی رشد گیاه با سیستم ریشه فیبری جایگزین می‌شوند، زیرا ریشه اکثر گونه‌های گیاهی پس از جوانه زنی می‌میرد. ریشه‌های عمودی به صورت متوالی رشد می‌کنند، یعنی جوان ترین ریشه در انتهای رشد وجود دارد در حالی که مسن ترین آن به سمت پایه است. ریشه‌ها ساختارهای بسیار ظریفی هستند و شاخه‌های نهایی یک سیستم ریشه‌ای عمودی هستند. در بسیاری از گیاهان، ریشه عمودی متورم می‌شود و شکل‌های مختلفی به خود می‌گیرد، که به دلیل ذخیره مواد غذایی اتفاق می‌افتد. تغییرات ریشه عمودی ممکن است از انواع زیر باشد:

• «دوکی شکل» (Fusiform): در اینجا ریشه به تدریج در هر دو انتها منقبض می‌شود اما در وسط متورم می‌شود به عنوان مثال تربچه.
• «فرفره‌ای یا شلغمی» (Napiform): هنگامی که شکل ریشه اولیه تقریباً کروی می‌شود و به طور ناگهانی به سمت پایین مخروط می‌شود، به آن می‌گویند که شکل ناپیفورم یا شلغمی است. به عنوان مثال. شلغم.
• «مخروطی» (Conical): مانند ساختار مخروطی است. به عنوان مثال ریشه هویج.
• «غده ای» (Tuberous): ریشه متورم است اما شکل خاصی ندارد. به عنوان مثال ریشه گیاه میرابیلیس.

نمونه‌هایی از سیستم ریشه‌ای عمودی را می‌توان در انواع گیاهان مشاهده کرد، حتی گیاهان موجود در باغچه‌های منازل، مانند:

• هویج
• تربچه
• شلغم
• قاصدک
• جعفری
• لبو
• چغندر قند

مزایا و معایب ریشه عمودی

گیاهانی که ریشه‌های عمودی دارند، به خشکی بسیار مقاوم هستند. بسیاری از گیاهان بیابانی می‌توانند ریشه‌های خود را تا بیش از ۷۰ متر پایین بیاورند و به آن‌ها اجازه می‌دهند حتی در آب و هوا یا شرایط خشک آب پیدا کنند. ریشه‌های عمودی همچنین می‌توانند برای ذخیره کردن مواد غذایی استفاده شوند و ایم مسئله آن‌ها را خودکفاتر و انعطاف پذیرتر می‌کند. از آنجایی که ریشه عمودی بسیار عمیق در خاک فرو می‌رود، کندن و بلند کردن یک گیاه ریشه دار بسیار سخت است. به عنوان مثال هنگام تلاش برای کندن قاصدک‌های داخل حیاط متوجه شده اید که گیاه از ریشه کنده نشده و معمولا ساقه قطع می‌شود.

ریشه افشان چه نوع ریشه ای است؟

«ریشه‌های افشان» (Fibrous roots) از پایه ساقه یا گره‌های یک ساقه افقی به وجود می‌آیند. مثلا گیاهان چمنی. ریشه‌های فیبری یا افشان به عمق خاک نفوذ نمی‌کنند. آن‌ها به عنوان یک ریشه اصلی منفرد مانند سیستم ریشه عمودی شروع می‌شوند، اما بعداً مانند یک حصیر روی زمین پخش می‌شوند و تنها چند ریشه در عمق خاک دارند.

فیلم آموزش علوم تجربی پایه نهم – بخش زیست و زمین شناسی در فرادرس

کلیک کنید

بر خلاف ریشه‌های هوایی نابجا، ریشه‌های فیبری در زیر زمین وجود دارند. گیاهان تک لپه‌ای که دارای برگ‌هایی با رگبرگ‌های موازی هستند سیستم ریشه‌ای افشان دارند. نمونه‌هایی از گیاهان با ریشه‌های افشان در ادامه آمده است.

• درخت نخل (Arecaceae)
• برنج (Oryza sativa)
• چمن (Poaceae)
• ذرت (Zea mays)
• گندم (Triticum)
• ارزن (Pennisetum glaucum)
• پیاز (Allium cepa)
• سیب زمینی شیرین (Ipomoea batatas)
• کوکب
• مارچوبه (Asparagus officinalis)

سیستم ریشه ناخواسته

«سیستم ریشه ناخواسته» (Adventitious Root System) برعکس سیستم ریشه عمودی است. ریشه‌های ناخواسته از سایر قسمت‌های گیاه به جز ریشه یا شاخه‌های آن رشد می‌کنند و به جای داشتن یک ریشه اولیه که شاخه‌ها از آن سرچشمه می‌گیرند، در ریشه‌های ناخواسته، ریشه‌های متعددی از نظر مورفولوژیکی مشابه وجود دارد که از همان گره نشات می‌گیرند. ریشه‌های ناخواسته معمولاً از قسمت‌های هوایی گیاهان رشد می‌کنند. آن‌ها می‌توانند از ریشه‌های آسیب دیده، ساقه، بین گره‌ها، شاخه‌ها یا هر بافت دیگری ایجاد شوند. آن‌ها از سلول‌های اولیه ریشه از پیش القا شده تشکیل می‌شوند.

فیلم آموزش فیزیولوژی گیاهان زراعی + نکات کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

ریشه‌های فرعی معمولاً در تک لپه‌ای‌ها و همچنین در برخی دو لپه‌ای ها مانند پیچک، توت فرنگی، شبدر و بید دیده می‌شود. بیشتر ریشه‌های هوایی نابجا هستند. ریشه‌های هوایی ناخواسته بسیاری از درختان گرمسیری کاملاً معمول است. مثلا، فیکوس ریشه‌های اتفاقی حلقه‌ای آویزان تولید می‌کند، ریشه‌های لیانا نیز از اندام‌های هوایی نشأت می‌گیرد. ریشه‌های نابجا می‌توانند از قلمه برگ و ساقه هنگامی که در خاک قرار می‌گیرند رشد کنند. شما به سادگی می‌توانید گیاهان دارای ریشه‌های اتفاقی را با برگ یا قلمه ساقه دوباره رشد دهید. هورمون‌ها همچنین باعث ایجاد ریشه‌های اتفاقی می‌شوند. نمونه‌هایی از ریشه‌های نابجا عبارتند از :

• آویزان شدن ریشه‌های درخت بنیان به آن قدرت مکانیکی می‌بخشد.
• ریشه‌های تکیه گاه درختان حرا از آن‌ها حمایت تکیه گاهی می‌کند. آن‌ها از شاخه‌ها بیرون آمده و به سمت پایین در خاک رشد می‌کنند.
• ریشه‌های صعودی «فلفل بِتِل» (Betel) به آن‌ها کمک می‌کند تا ساختار محکمی را که در حال بالا رفتن هستند محکم نگه دارند.
• ریشه باترس درختان انجیر از قاعده ساقه برآمده و از گیاه حمایت می‌کند.

جدول تفاوت های انواع سیستم های ریشه ای

انواع ریشه تخصص یافته

انواع ریشه می‌توانند با توجه به نوع گیاه و محیطی که در آن زندگی می‌کند نقش‌های دیگری از جمله ذخیره آب و مواد مغذی را بر عهده بگیرند در ادامه انواع ریشه های تخصص یافته را بررسی می‌کنیم.

فیلم آموزش کاشت و پرورش گیاهان آپارتمانی در فرادرس

کلیک کنید

ریشه های نگهداری مواد غذایی

در برخی گیاهان، ریشه‌ها یا بخشی از سیستم ریشه به منظور ذخیره مقادیر زیادی نشاسته و سایر کربوهیدرات‌ها بزرگ می‌شوند. اینها بیشتر به ریشه‌های گوشتی و غده‌ای تقسیم می‌شوند. نمونه‌هایی از محصولاتی با ریشه‌های گوشتی عبارتند از هویج، جینسنگ (Panax) و چغندر قند در حالی که آنهایی که ریشه غده‌ای دارند شامل سیب زمینی شیرین، کاساوا و لوبیا یام هستند.

ریشه های ذخیره کننده آب

ریشه‌های ذخیره کننده آب شامل گیاهانی هستند که به ویژه در مناطق خشک و بایر رشد می‌کنند به دلیل رشد ساختارهای مورد استفاده برای نگهداری آب شناخته شده اند. برخی از گیاهان خانواده کدو تنبل، ریشه‌های بزرگ، آب ذخیره تولید می‌کنند. سپس گیاه از آب ذخیره شده، در زمان‌ها یا فصول کم بارش استفاده می‌کند. در برخی از فرهنگ‌ها ریشه ذخیره کننده آب را برداشت کرده و از آن‌ها برای آب آشامیدنی استفاده می‌کنند. گیاهانی که حداکثر 72 کیلوگرم آب را در یک ریشه اصلی ذخیره می‌کنند، پیدا شده و مستند شده است.

ریشه های تکثیر کننده

ریشه‌های تکثیر کننده به معنی تولیدکننده‌های بیشتر خود هستند. ساختارهای تکثیر کننده ریشه راهی برای گیاه برای تولید بیشتر خود است. جوانه‌های ناخواسته جوانه‌هایی هستند که در مکان‌های غیر معمول ظاهر می‌شوند. بسیاری از گیاهان این جوانه‌ها را در امتداد ریشه‌هایی که در نزدیکی سطح زمین رشد می‌کنند تولید می‌کنند. مکنده‌ها یا ساقه‌های هوایی با ریشه، از این جوانه‌های اتفاقی ایجاد می‌شوند. گیاه جدید را می‌توان از گیاه اصلی جدا کرد و به طور مستقل رشد داد.

ریشه های هوایی

انواع مختلفی از ریشه‌های هوایی وجود دارد که توسط طیف گسترده‌ای از گیاهان تولید می‌شود. بسته به گونه گیاهی، ریشه‌های هوایی عملکردهای خاصی مانند حفظ آب، فتوسنتز و پشتیبانی را انجام می‌دهند. این حالت از انواع ریشه شامل ریشه‌های فرعی هستند که در بسیاری از اپی فیت‌ها مانند گیاهان تک لپه‌ای متعلق به خانواده آروم یا گابی (Araceae) و خانواده ارکیده (Orchidaceae) رایج هستند. ارکیده‌ها ریشه‌های ولامن تولید می‌کنند، گیاهان ذرت دارای ریشه‌های سرپا هستند، پیچک‌ها دارای ریشه‌های ناخواسته و ارکیده‌های وانیلی حتی دارای ریشه‌های فتوسنتزی هستند که می‌توانند غذا تولید کنند. به طور کلی، این ریشه‌های فیبری به صورت هوایی باقی می‌مانند، یعنی وارد خاک نمی‌شوند.

ریشه های منقبض شونده

مانند بسیاری از گیاهانی که پیاز تشکیل می‌دهند (مانند زنبق) یا بنه (مانند گلادیول)، این ریشه‌های فیبری به صورت عمودی منقبض می‌شوند تا گیاه را به سمت پایین به داخل خاک بکشند. این ریشه‌ها در جینسینگ (Panax) نیز یافت می‌شود. ریشه‌های انقباضی می‌توانند تنها در چند هفته بیش از 50 درصد کوچک شوند.

ریشه های انگلی یا هاستوریا

ریشه‌های «هاستوریا» (Haustoria) ریشه‌های تخصصی در گیاهان انگلی هستند که در بافت گیاهان میزبان نفوذ می‌کنند، این حالت از انواع ریشه در گیاهان انگلی غیر سبز یافت می‌شوند. این گیاهان نمی‌توانند غذای خود را درست کنند و از میزبان غذا تهیه می‌کنند. این گیاهان فاقد کلروفیل لازم برای فتوسنتز هستند در نتیجه وابسته به گیاهان کلروفیل‌دار برای مواد غذایی مورد نیازشان بوده و ریشه‌های ناخواسته از گره‌های این گیاهان به داخل بافت میزبان نفوذ می‌کنند (از طریق برجستگی‌های peglike به نام haustoria) و وارد بافت رسانای آن (آوند چوب و آبکش) می‌شوند تا تغذیه خود را بدست آورند. گیاهانی مانند گل ساعتی (Striga) و جاروی گل (Orobanche) دارای این نوع ریشه هستند.

ریشه های تکیه گاه یا پشتیبان

«ریشه‌های تکیه گاه» (Prop roots) ریشه‌های هوایی هستند که از یک ساقه به وجود می‌آیند و متعاقباً در خاک فرو می‌روند تا حمایت بیشتری از گیاهانی مانند ذرت و فیکوس فراهم کنند. در درخت بنیان یا انجیر هندی (Ficus benghalensis)، این ریشه‌های اصلاح‌شده پشتیبانی اضافی برای شاخه‌های مشابه ستون‌های پل فراهم می‌کنند که این امکان را برای این شاخه‌ها به صورت افقی تا فواصل بسیار زیاد فراهم می‌کند. ریشه‌های پایه‌ای Rhyzophora stylosa نیز قادر به فتوسنتز هستند.

پنوماتوفور ها

«پنوماتوفورها» (Pneumatophores) ریشه‌های تخصصی برخی از گیاهان هستند که در مکان‌های آبی رشد کرده و عمدتاً برای جذب اکسیژن عمل می‌کنند. ریشه‌های تنفسی برای کمک به گیاهانی که در مناطق بسیار مرطوب مانند باتلاق‌ها رشد می‌کنند، وجود دارند تا گیاه اکسیژن کافی دریافت کند. پنوماتوفورهای بزرگ بسیاری از گونه‌های حرا به عنوان ورودی اکسیژن اتمسفر عمل می‌کنند که به ریشه‌های در حال رشد در خاک‌های بی هوازی پخش می‌شود. این ریشه‌ها اساساً مانند لوله‌های غواصی برای گیاهان عمل می‌کنند و از سطح آب بالا می‌روند تا گیاه بتواند اکسیژن دریافت کند.

ریشه های حائل

«ریشه‌های حائل» (Buttress roots) یا ریشه‌های پایه‌دار ریشه‌های بزرگی هستند که در همه طرف‌های یک درخت با ریشه‌های کم عمق قرار دارند. به طور معمول، آن‌ها در خاک‌های جنگل‌های بارانی فقیر از مواد مغذی یافت می‌شوند و به لایه‌های عمیق تر نفوذ نمی‌کنند. تقریباً همه انواع حرا دارای این نوع ریشه هستند. آن‌ها از افتادن درخت جلوگیری می‌کنند (از این رو به عنوان پشتیبان نامیده می‌شود) در حالی که مواد مغذی بیشتری نیز جمع آوری می‌کنند.

کدام گیاه فاقد ریشه است؟

بریوفیت‌ها ریشه، برگ و ساقه ندارند، خزه‌ها و جگرواش‌ها از این گروه هستند. آن‌ها گیاهانی بدون گل هستند که بصورت توده‌ای رشد می‌کنند و ریشه ندارند. در عوض آن‌ها دارای ریشه مانندهای نازکی به نام ریزوئیدها هستند که به لنگر زدن گیاه کمک می‌کند. از آنجا که خزه‌ها و جگرواش‌ها ریشه و ساقه‌ای برای انتقال آب ندارند، آن‌ها خیلی زود خشک می‌شوند، بنابراین معمولاً در زیستگاه‌های مرطوب یافت می‌شوند. تنها جایی که آن‌ها رشد نمی‌کنند در آب‌های شور است.

فیلم آموزش تغذیه گیاه – جامع و با مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

ریشه ها و غده ها

اگرچه اکثر سبزیجاتی که در زیر زمین رشد می‌کنند اغلب به عنوان سبزیجات ریشه‌ای طبقه بندی می‌شوند، اما سبزیجات ریشه‌ای واقعی فقط شامل ریشه‌های عمودی و ریشه‌های غده‌ای هستند. پیازها، بنه‌ها، ریزوم‌ها و غده‌ها همگی ساختارهای شبیه ریشه هستند، اما در واقع به خودی خود ریشه گیاه نیستند. تفاوت تا حد زیادی در تمایز بیولوژیکی است.

دو دسته از سبزیجات ریشه‌ای وجود دارند: ریشه عمودی و ریشه غده‌ای. ریشه‌های عمودی شامل هویج، روتاباگا، چغندر، تربچه و سالسیفیه است. سبزیجات خانواده ریشه غده‌ای شامل سیب زمینی شیرین، زنجبیل و کاساوا هستند. سبزیجات ریشه واقعی خود ریشه گیاهان هستند. آن‌ها در زیر خاک رشد می‌کنند و وظیفه آن‌ها این است که مواد مغذی را مستقیماً به سبزی‌های برگ دار بالای زمین برسانند. این ظرفیت حمل مواد مغذی باعث می‌شود که ریشه‌ها برای انسان بسیار سالم باشند. این نوع ریشه‌ها معمولاً مملو از ویتامین‌ها و مواد معدنی هستند و به همین دلیل اغلب به عنوان یک «ابر غذا» (superfood) در نظر گرفته می‌شوند.

تفاوت ریشه خوراکی و غده چیست؟

ریشه‌ها دو عملکرد اصلی را انجام می‌دهند. آن‌ها مواد معدنی و آب را از خاک جذب کرده تا رشد گیاه را حفظ کنند. آن‌ها همچنین با ایجاد یک ساختار پایه‌ای، گیاه را در جای خود محکم می‌کنند. محصولات ریشه و غده‌ها هر دو این عملکرد را انجام می‌دهند. غده‌ها ساقه‌های بزرگ شده هستند. اگر یک غده را ببُرید همه بخش‌های یک گیاه رشد می‌کند. اما با برش ریشه گیاهان این امر ممکن نیست. غده‌ها نسبت به ریشه گیاهان حاوی نشاسته بیشتری هستند. غده‌ها با ریشه از چند جهت متفاوت هستند که در ادامه در مورد آن‌ها توضیح داده ایم.

• تفاوت‌های فیزیولوژیکی. غده‌ها و ریشه گیاهان از انواع مختلف بافت‌های گیاهی تشکیل می‌شوند. حتی اگر غده در زیر زمین رشد می‌کند، نوعی بافت ساقه تخصصی است که مواد مغذی را برای گیاه ذخیره می‌کند. سیب زمینی در واقع یک ساقه بزرگ شده است. اما محصولات ریشه از بافت ریشه به دست می‌آیند. هویج یک ریشه بزرگ شده است.
• تفاوت ساختاری. گیاهان ریشه‌ای خوراکی و غده‌ها ساختار ریشه متفاوتی دارند. محصولات ریشه‌ای ریشه‌های عمودی هستند. آن‌ها یک ریشه هستند که مانند هویج یا هویج وحشی (زردک) در خاک فرو می‌روند. با غده‌ها، یک گیاه می‌تواند چندین غده تولید کند. یک بوته هویج یک هویج دارد، در حالی که یک گیاه سیب زمینی می‌تواند چندین سیب زمینی تولید کند.
• ترکیب کربوهیدرات موجود. ریشه گیاهان و غده‌ها از نظر ترکیب کربوهیدراتی متفاوت هستند. گیاهان ریشه حاوی کربوهیدرات‌های ساده تری مانند گلوکز هستند. غده‌ها حاوی زنجیره‌های بلند گلوکز به نام نشاسته هستند. سیب زمینی یک محصول غذایی مهم در سراسر جهان است زیرا حاوی مقادیر زیادی نشاسته است که منبع خوبی از انرژی برای متابولیسم افراد است. برای اطلاعات بیشتر در رابطه با متابولیسم نیز می‌توانید مطلب «متابولیسم چیست؟ — هر آنچه باید بدانید»‌ از مجله فرادرس را مطالعه کنید.
• نحوه تکثیر. گیاهان انرژی را در غده‌ها برای تکثیر ذخیره می‌کنند. تربچه خرد شده یک میان وعده فراهم می‌کند. یک سیب زمینی خرد شده می‌تواند گیاهان بیشتری را رشد دهد. بسیاری از گیاهان زینتی را می‌توان با بریدن قسمتی از ساقه و چسباندن آن در آب تکثیر کرد. ساقه در نهایت ریشه خواهد داشت. سیب زمینی هم همینطور است، یک سیب زمینی را به چند قسمت که حاوی یک چشم است برش دهید. از هر بخش یک گیاه جدید رشد خواهد کرد. محصولات ریشه‌ای اما نمی‌توانند این کار را انجام دهند.
• مواد مغذی. هم گیاهان ریشه دار و هم غده‌ها مواد مغذی فراوانی را ارائه می‌دهند. غده‌ها انرژی و ویتامین زیادی دارند. گیاهان ریشه دار دارای ویتامین‌ها، مواد معدنی و ریز مغذی‌ها هستند. هویج حاوی بتاکاروتن، پیش ساز ویتامین A است که برای چشم مفید است.

آیا پیاز ریشه است؟

سبزیجات شبیه ریشه، مانند سیب زمینی، تارو، پیکان، پیاز و سیر از خانواده سبزیجات ریشه واقعی نیستند زیرا خودشان ریشه گیاه چسبیده خود را تشکیل نمی‌دهند. همه این موجودات از تغذیه گیاه بزرگ‌تر حمایت می‌کنند، اما این کار را به عنوان رویش ریشه‌های واقعی گیاه یا اصلاح ساقه انجام می‌دهند. این گیاهان دارای ساختار ریشه مستقل دیگری هستند که معمولاً خوراکی نیستند. با این حال، محتوای مواد مغذی این سبزیجات شبه ریشه‌ای بدون تغییر است. بنه‌هایی مانند پیکان، ریزوم‌هایی مانند تارو، غده‌هایی مانند سیب‌زمینی سفید، و پیازهای گیاهی مانند پیاز و سیر همگی به‌عنوان بسته‌های تغذیه‌ای برای گیاه در حال رشد عمل می‌کنند.

انواع ریشه های خوراکی

به عنوان ساکنان زمین، گیاهان ریشه دار مقدار زیادی مواد معدنی و مواد مغذی را مستقیماً از خاک اطراف خود جذب می‌کنند. برخلاف بسیاری از سبزیجات رنگارنگ و تازه دیگر که باید قبل از فاسد شدن نسبتاً سریع مصرف شوند، چغندر، هویج، شلغم و روتاباگا را می‌توان برای هفته‌ها یا ماه‌ها در صورت داشتن شرایط مناسب (بهترین مکان خنک) نگهداری کرد. در ادامه این مطلب از مجله فرادرس با برخی از این سبزیجات مفید آشنا خواهید شد.

فیلم آموزش اصول زراعت و کشت گیاهان زراعی در فرادرس

کلیک کنید

لبو یا چغندر خوراکی

«چغندر» (Beta vulgaris) یک محصول ریشه در نظر گرفته می‌شود، اما برگ‌ها نیز خوراکی هستند. چغندر معمولی یک ریشه قرمز تیره کروی شکل است. چغندر قرمز حاوی بتائین است، رنگدانه آنتی‌اکسیدانی که فواید مهم قلبی عروقی را به همراه دارد. آن‌ها منبع غنی فولات، منگنز، آهن و ویتامین‌های گروه B و همچنین نیترات هستند که در بدن به اکسید نیتریک تبدیل می‌شوند تا به آرامش و گشاد شدن رگ‌های خونی کمک کنند. این حمایت از گردش خون بهتر می‌تواند منجر به کاهش فشار خون شود. پتاسیم موجود در چغندر به دفع سدیم اضافی از جریان خون کمک می‌کند. برخی تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف چغندر اثرات ضد پیری عمومی، مانند بهبود عملکرد مغز، عملکرد فیزیکی و استقامت بدن دارد. مطالعات دیگر نشان می‌دهد که عصاره چغندر حتی می‌تواند رشد سلول‌های سرطانی را کاهش دهد. لبو در گروه سوپرفود (ماده‌ای با ارزش غذایی بسیار بالا) دسته بندی شده است.

هویج

هویج یکی از صیفیجات محبوب است که از انواع ریشه های خوراکی به شمار می‌رود، اما هویج بلند و نازکی که معمولاً می‌بینیم چندین ماه طول می‌کشد تا بالغ شود و آفات زیادی در بالا و پایین خاک وجود دارند که هویج را می‌خورند. هویج دارای مقدار زیادی آنتی‌اکسیدان است و فواید زیادی برای سلامتی دارد. آن‌ها سرشار از بتاکاروتن هستند، ترکیبی که بدن به ویتامین A تبدیل می‌کند و برای سلامت چشم انسان مفید است. هویج همچنین ضد سرطان بوده و به سلامتی قلب و عروق کمک می‌کند. همچنین ویتامین C موجود در هویج به بدن شما کمک می‌کند تا آنتی بادی‌هایی بسازد و سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کند. ویتامین C همچنین به بدن شما کمک می‌کند آهن را جذب و استفاده کند و از عفونت جلوگیری کند. هویج با داشتن فیبر بالا، می‌توانند به کاهش یبوست کمک کرده و دستگاه گوارش را منظم کند.

آن‌ها می‌توانند به کنترل دیابت کمک کنند. به افراد مبتلا به دیابت توصیه می‌شود سبزیجات غیر نشاسته‌ای از جمله هویج مصرف کنند. فیبر موجود در هویج می‌تواند به کنترل سطح قند خون کمک کند. شواهد علمی نشان داده اند که ویتامین A و بتاکاروتن موجود در هویج می‌تواند خطر دیابت شما را کاهش دهد. هویج همچنین می‌تواند استخوان‌های شما را تقویت کنند زیرا دارای کلسیم و ویتامین K است که هر دو برای سلامت استخوان‌ها مهم هستند.

شلغم

شلغم که نام علمی آن Brassica rapa بوده از انواع ریشه های خوراکی، ریشه‌های ضخیم و گردی با رنگ‌های سفید متمایل به ارغوانی در خارج و گوشت سفید سخت در داخل است. شلغم منبع عالی ویتامین C است و به مبارزه با عفونت‌های تنفسی مانند سرماخوردگی و همچنین رادیکال‌های آزاد مضری که در ایجاد سرطان نقش دارند کمک می‌کند. به عنوان یک سبزی چلیپایی با فیبر بالا، مصرف شلغم می‌تواند به هضم غذا کمک کرده و از یبوست جلوگیری کند. در نتیجه، آن‌ها ممکن است به کاهش نرخ چاقی و کاهش بروز سرطان معده و کولورکتال کمک کنند. شلغم همچنین حاوی پروتئین و مواد مغذی گیاهی است که با فواید طولانی مدت برای سلامت انسان همراه است. علاوه بر این، برگ شلغم سرشار از ویتامین B، A کمپلکس، و C، همراه با کلسیم، مس، آهن، پتاسیم و منگنز است که نسبت به ریشه شلغم دارای مواد مغذی قوی‌تری است.

زردک

نام علمی زردک Pastinaca sativa است. زردک یا هویج زرد، که نزدیک به هویج و جعفری است، دارای ظاهری بلند، باریک، متراکم و رنگ خامه‌ای است. زردک سرشار از ویتامین C است که به مقاومت در برابر عفونت کمک می‌کند، ایمنی را تقویت می‌کند و از بافت همبند، دندان‌ها و لثه‌های سالم حمایت می‌کند. این سبزی ریشه‌ای منبع غنی از ویتامین‌های B، به علاوه ویتامین‌های K و E را فراهم می‌کند. ترکیبات آنتی‌اکسیدانی موجود در جعفری با التهاب مبارزه می‌کند، علاوه بر این که در برابر بیماری‌های کبد، سرطان روده بزرگ و انواع خاصی از سرطان خون مقاومت می‌کند. در مقایسه با سایر سبزیجات، زردک دارای بالاترین میزان پتاسیم است که عاملی برای تقویت استخوان‌ها و عضلات است. به طور کلی محتوای مواد معدنی بالای زردک، از جمله کلسیم، مس، آهن، منگنز، سلنیوم و فسفر، مجموعه‌ای چشمگیر از فواید سلامتی را ارائه می‌دهد.

انواع ریشه دارویی

انواع مختلفی از ریشه‌های گیاهی وجود دارند که خواص دارویی داشته و در طب سنتی یا داروسازی مدرن کاربرد دارند. برخی از انواع مختلف این ریشه‌ها را در ادامه بررسی کرده ایم.

فیلم آموزش تغذیه گیاه – جامع و با مفاهیم کلیدی در فرادرس

کلیک کنید

جینسینگ

جینسینگ به 11 گونه مختلف از یک گیاه کوتاه و کند رشد با ریشه‌های گوشتی اشاره دارد. جینسینگ ممکن است تندرستی را بازیابی و تقویت کند. این گیاه دارای ریشه‌ای به رنگ روشن، چنگالی شکل، ساقه‌ای نسبتاً بلند و برگ‌های سبز به شکل بیضی است. هم جینسینگ آمریکایی (.Panax quinquefolius، L) و هم جینسنگ آسیایی (P. Ginseng) ممکن است انرژی را افزایش دهند، سطح قند خون و کلسترول را کاهش دهند، استرس را کاهش دهند، آرامش را تقویت کنند، دیابت را درمان کنند و اختلال عملکرد جنسی در مردان را مدیریت کنند. ریشه این گیاه با ارزش دارای خواص بسیاری است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره شده است:

• جینسینگ ممکن است به تحریک فعالیت فیزیکی و ذهنی در افرادی که احساس ضعف و خستگی می‌کنند کمک کند.
• جینسینگ ممکن است فرآیندهای تفکر و شناخت را بهبود بخشد. مطالعات بالینی نشان داده است که جینسینگ می‌تواند استرس اکسیداتیو را کاهش دهد، این می‌تواند منجر به افزایش عملکرد شناختی شود.
• جینسینگ ممکن است التهاب را کاهش دهد. اجزای فعال جینسینگ، ممکن است مسیرهایی در سیستم ایمنی بدن را هدف قرار دهد که می‌تواند التهاب را کاهش دهد.
• بین جینسینگ و درمان و پیشگیری از آنفولانزا و ویروس سنسیشیال تنفسی ارتباط وجود دارد. ویروس سنسیشیال تنفسی یک ویروس بسیار مسری است که حداقل یکبار قبل از دو سالگی، دستگاه تنفسی کودکان را آلوده می‌کند.
• مطالعات نشان داده اند که جینسینگ ممکن است به کاهش قند خون و کمک به درمان دیابت کمک کند. جین سنوزیدها (مواد مؤثره ریشه جینسینگ) ممکن است بر تولید انسولین در لوزالمعده تأثیر بگذارند و مقاومت به انسولین را با استفاده از مکانیسم‌های دیگر بهبود بخشند.

آشواگاندا

آشواگاندا درختچه‌ای همیشه سبز است که در هند، خاورمیانه و بخش‌هایی از آفریقا می‌روید. سابقه استفاده طولانی در طب سنتی دارد. صدها سال است که مردم از ریشه و میوه نارنجی مایل به قرمز آشواگاندا برای اهداف دارویی استفاده کرده اند. این گیاه به نام جینسنگ هندی یا گیلاس زمستانی نیز شناخته می‌شود. پزشکان از ریشه این گیاه به عنوان یک مقوی عمومی برای افزایش انرژی و کاهش استرس و اضطراب استفاده می‌کنند. برخی همچنین ادعا می‌کنند که این گیاه ممکن است برای برخی سرطان‌ها، بیماری آلزایمر و اضطراب مفید باشد. ریشه آشواگاندا به دلایل زیر نسبت به سایر قسمت‌های گیاه ترجیح داده می‌شود:

• تاریخچه استفاده سنتی
• تحقیقات مدرن شامل آزمایشات بالینی انسانی
• تاییدیه‌های نظارتی جهانی
• توصیه‌های جهانی فارمکوپه
• پتانسیل بازار

شاتاواری

شاتاواری یا Asparagus racemosus گونه‌ای از مارچوبه است که در سرتاسر هند رایج است. این گیاه دارای برگ‌های سبز کوچک و یکنواخت، گل‌های سفید ریز و ریشه‌های غده‌ای متعدد است. این ریشه‌ها برای قرن‌ها در طب آیورودا مورد استفاده قرار گرفته اند و به عنوان خواص حمایتی برای سیستم تولید مثل در نظر گرفته می‌شوند. ریشه شاتاوری را می‌توان در فرمول‌های گیاهی گنجاند، به عنوان چای دم کرد و برای ایجاد عصاره مایع استفاده کرد. شاتاوری به عنوان یک گیاه برای سلامت زنان بسیار مورد توجه است و مهم ترین گیاه دارویی در طب آیورودا برای حمایت از باروری است.

وتیور

«وتیور» (Vetiver) یک گیاه است. از ریشه آن برای تهیه دارو استفاده می‌شود. مردم برای مشکلات عصبی و گردش خون و برای درد معده وتیور مصرف می‌کنند. برخی از زنان برای شروع قاعدگی از ریشه این گیاه دارویی استفاده می‌کنند. وتیور گاهی به عنوان رایحه درمانی برای عصبی بودن، بی خوابی و درد مفاصل و ماهیچه‌ها استنشاق می‌شود.

سارساپاریلا

«سارساپاریلا» (Sarsaparilla) گیاهی است. از ریشه آن برای تهیه دارو استفاده می‌شود. از ریشه این گیاه برای درمان پسوریازیس و سایر بیماری‌های پوستی، بیماری‌های روماتیسمی و بیماری کلیوی، برای افزایش ادرار، کاهش احتباس مایعات و افزایش تعریق استفاده می‌شود. سارساپاریلا نیز همراه با داروهای معمولی برای درمان جذام و سیفلیس استفاده می‌شود. مواد شیمیایی موجود در سارساپاریلا ممکن است به کاهش درد و خارش مفاصل کمک کند و همچنین ممکن است باکتری‌ها را کاهش دهد. سایر مواد شیمیایی ممکن است با درد و تورم (التهاب) مبارزه کنند و همچنین از کبد در برابر سموم محافظت کنند.