فرادرساعراب در عربی چیست؟ — توضیح کاربرد و انواع به زبان ساده
اعراب در عربی یعنی نظام سازماندهی کلمات در جمله بر حسب نقشی که ایفا میکنند. بر اساس اعراب است که مشخص میشود هر کلمه در کجای جمله و با چه حرکتی در آخرین حرف خود ظاهر شود. در این نوشته قصد داریم درباره اعراب در عربی و انواع مختلف آن صحبت کنیم. هر یک از این موارد را با مثال‌های مرتبط بررسی و نحوه تاثیر آن بر چگونگی ایجاد ریتم و آهنگ در زبان عربی را مشاهده میکنیم. در آخر و با استفاده از تمرین‌های پایانی متن می‌فهمیم که نکات مرتبط با مبحث اعراب را تا چه میزان آموخته‌ایم.
اعراب چیست؟
زبان از جمله عواملی است که همپای تمدن انسانی رشد و توسعه یافته و به مرور تکمیل شده‌است. زبان عربی یکی از شاخه‌های زبان سامی است. از دیگر شاخه‌های این زبان می‌توانیم به آشوری، بابلی، آرامی، عبری باستان و... نام ببریم. اما تفاوت زبان عربی با زبان‌های یاد شده در این است که از دیرباز قواعد خودش را تا به امروز حفظ کرده‌است.
انعطاف و ظرفیت ساخت کلمات جدید در زبان عربی از جمله امتیازهای این زبان است که به حفظ و تکامل آن در طول زمان کمک کرده‌است. همچنین سیستم منظم چیدمان کلمه‌ها در جمله موجب شده تا زبان عربی از خطر اضمحلال در طول زمان در امان باقی بماند. بر همین اساس، قواعد عربی را به دو بخش صرف و نحو تقسیم‌بندی میکنند.
اعراب در عربی یکی از شاخه‌های قواعد است و بر اساس تغییر در حرکت آخر یک کلمه برحسب نقشی که در جمله می‌گیرد، شناخته میشود. اعراب برای این است که یادآوری کند هرکلمه چه نقشی دارد و نماینده چه کاری است. به عنوان مثال، فعل، همان کلمه‌ای است که نوع کار انجام شده را نشان می‌دهد. فاعل کسی است که کار را انجام می‌دهد. ظرف زمان و مکان، چگونگی وقوع فعل را توضیح می‌دهند، و...
بر اساس نوشته‌های تاریخی، اولین که فردی به فکر منسجم کردن قواعد عربی افتاد ابوالأسوَد الدُّوَلي بود. بعد از او «فراهیدی، سیبویه و کسایی» در تکامل آن نقش داشتند. سپس دنبال‌کننده‌های این علم به دو دسته «کوفی» و «بصره‌ای» تقسیم شدند. ظهور و رشد این علم قواعد و اعراب مدیون علمای بصره است و بلوغ و تکامل آن در گروی کوشش علمای کوفه قرار گرفت. بعد از آنها علمای اندلس، بغداد و شام، همپای هم در گسترش و بالندگی این علم تلاش کردند تا اینکه قواعد و رعایت اصول آن به یکی از مهم‌ترین ارکان زبان عربی تبدیل شد.
زبان عربی چند نوع اعراب دارد؟
اگر حرکت آخر کلمات در یک جمله مبنای اعراب باشد، می‌توانیم آن را به سه نوع ظاهری، محلی و تقدیری تقسیم‌بندی کنیم.
- اعراب ظاهری: هرگاه کلمه‌ای بر اساس نقشی که در جمله گرفت، اعراب آخرش تغییر کند و البته این تغییر را در انتهای خود نشان بدهد، آن کلمه معرب و دارای اعراب ظاهری است.
- اعراب محلی: برخلاف اعراب ظاهری، برخی کلمات هستند که جایگاه آنها در جمله چندان مهم نیست چرا که بر حسب آن، حرکت انتهایی آنها تغییری نمی‌کند. این کلمات مبنی هستند و اعراب محلی دارند.
- اعراب تقدیری: اسم‌های منقوص و مقصور دارای اعراب تقدیری هستند. یعنی به لحاظ فنی معرب و اعراب‌پذیر هستند اما به خاطر سهولت در تلفظ، علامت آوایی در انتهای آنها نشان داده نمی‌شود.
اعراب ظاهری
وقتی حرکت آخر کلمه بر اساس نقش آن در جمله تغییر کرد، باید بدانیم که آن کلمه اعراب‌پذیر و معرب به اعراب ظاهری است. اما خود این اعراب ظاهری به دو بخش مجزا تقسیم میشود.
اعراب ظاهری اصلی
وقتی علامت‌های آوایی فتحه، کسره، ضمه و ساکن (--َ--ِ--ُ--ً--ٍ--ٌ--ْ-) در انتهای کلمات ظاهر شود، باید آن را به صورت اعراب ظاهری و اصلی شناسایی کنیم.
اعراب ظاهری فرعی
گاهی‌اوقات ممکن است یک کلمه با اعراب ظاهری در جمله ظاهر شود، اما علامت‌های انتهایی، آوایی باشد که به نمایندگی از آواهای اصلی به کار گرفته میشوند. در ادامه انواع آنها را بررسی خواهیم کرد.
ان و ینِ برای مثنی
هرگاه کلمه معرب بخواهد در حالت رفع، مثنی شود باید از علامت جمع مثنای «ان» استفاده کرد. در مقابل، وقتی یک کلمه منصوب و مجرور بخواهد در حالت نصب یا جر در جمله ظاهر شود، باید از «ین» عوض نصب و جر مثنی استفاده شود. به مثال زیر توجه کنید.
هَذانِ رَجُلانِ في الحَدیقَةِ.
(رجلان: خبر مثنی و مرفوع به اعراب فرعی ان)
رَأَیْتُ الرَجُلَینِ في الحَدیقَةِ.
( الرجلینِ: مفعول و منصوب به اعراب فرعی ین)
ون و ینَ برای جمع مذکر
این علامت‌ها مخصوص کلمات معربی است که مذکر هستند. به این ترتیب که از «ون» برای جمع بستن کلمات مرفوع و از «ینَ» برای جمع بستن کلماتی که منصوب و مجرور هستند، استفاده میشود. برای فهم بهتر به مثال‌های زیر توجه کنید.
قَرَأَ المُسْلِمونْ الکُتُبَ الأَدْعِیةَ بَعدَ صلاتِهِمْ.
(المسلمون: فاعل جمع و مرفوع به ون عوض رفع)
سَلَّمتُ عَلَی المُسلِمینَ.
(المسلمینَ: جار و مجرور به اعراب فرعی ین)
المسلمین + کم = مسلمیکم
ات برای جمع مونث
کلماتی که انتهای آنها به «ة- ة» ختم میشود کلمات مونثی هستند که در حالت جمع با «ات» جمع بسته میشوند. باید به خاطر داشته باشیم که ات جمع مونث سالم هیچ‌وقت علامت فتحه نمی‌پذیرد. بنابراین در زبان عربی تنها شاهد اعراب ضمه و کسره در انتهای کلمات مونثی هستیم که با «ات» جمع بسته شده‌اند. به مثال زیر توجه کنید.
جَعَلتُ المَجَلاتِ عَلَی المِنضَدَةِ.
(المجلات: مفعول و منصوب به اعراب فرعی کسره)
اسماء خمسه
در زبان عربی پنج کلمه وجود دارد که برای جمع بستن و مضاف واقع شدن، از هیچ کدام از قواعد بالا پیروی نمی‌کنند و قاعده و قانون مختص به خودشان را دارند. این کلمات که به «اسماء خمسه» معروفند عبارتند از : أب (پدر)، أخ (برادر)، ذو (دارای)، فو (دهان)، حم (فامیل شوهر). شیوه اعراب فرعی گرفتن این کلمات به این صورت است که هرگاه بخواهند جمع بسته شوند:
- در حالت رفع، حرف واو به آنها اضافه میشود. مانند: أبوک
- در حالت نصب حرف الف به آنها اضافه میشود. مانند: أباک
- در حالت جر حرف ی یا یاء به انتهای آن اضافه میشود. مانند: أبیک
ذهب أبولفضل. (أبو: فاعل اسماء خمسه و مرفوع به واو - الفضل: مضاف الیه و مجرور)
رایتُ أباک. (أبا: مفعول اسماء خمسه و منصوب به الف - ک : مضاف الیه و محلا مجرور)
سلَّمتُ علی أخیک. (أخي: مجرور اسماء خمسه و مجرور به حرف یاء - ک: مضاف الیه و محلا مجرور)
جَعَلَ الأَبُ کُتُبَهُ عَلَی الأَرضِ.
پدر کتاب‌هایش را روی زمین گذاشت.
(الأبُ: فاعل، اسم ظاهر و مرفوع به اعراب ظاهری)
اسامی غیر منصرف
قرار گرفتن حرکت تنوین (--ً--ٍ--ٌ-) برای تمامی کلمات در زبان عربی صدق نمی‌کند. قانونی در زبان عربی برقرار است که می‌گوید هرگاه کلمه‌ای تنوین نگیرد باید با «ال» معرفه‌ساز ظاهر شود. نکته اینجاست که برخی کلمات هستند که نه تنوین می‌پذیرند و نه «ال» معرفه‌ساز. به این کلمه‌ها، اسامی غیر منصرف می‌گویند. در مقابل آنها، کلمه‌هایی که تنوین و «ال» می‌پذیرند به عنوان اسامی منصرف شناخته میشوند. دسته‌بندی اسامی غیر منصرف عبارتند از:
- اسم علم یا اسم خاص مونث. مانند: زینب، فاطمة و...
- اسم علم یا اسم خاص غیر عربی. مانند: فرید، یوسف و...
- اسم شهرها و کشورها: شیراز، تونس و...
- صفت و اسم بر وزن فعلان. مانند: رحمان، غضبان و...
- صفت و اسم بر وزن أفعل. مانند: أصغر، أحمر و...
- اسم‌هایی که آخر آنها «اء» باشد. مانند: زهراء، اسماء و...
سلام در نکته ی زیر فرموده اید همواره با «اعراب نصب و فتحه می آیند»، در حالی که اعراب نصب همان فتحه است، آیا منظورتان اهراب نصب و رفع بوده که اشتباه گفته اید یا برای تأکید اینطور گفته اید؟
نکته: هرگاه اسامی غیر منصرف در موقعیتی قرار بگیرند که اعراب‌شان مجرور شود، علامت جر در انتهای آنها ظاهر نمی‌شود و همواره با اعراب نصب و فتحه می‌آیند.
سلام و وقت به‌خیر؛
همان‌طور که فرمودید، اعراب نصب و فتحه یکسان هستند و تفاوتی بین آنها وجود ندارد.
مقصود نویسنده در این نکته، «اعراب نصب و حرکت فتحه» بوده است. در واقع، این دو کلمه به‌عنوان مترادف به کار رفته‌اند.
سپاس از همراهی شما با مجله فرادرس.
سلام، بسیار عالی و جامع بود ، لطفا سوالات بیشتری مطرح بفرمایید