فرادرساسم غیر منصرف در عربی چیست؟ – انواع اسم ها و قواعد + مثال و تمرین
اسم غیر منصرف در عربی به اسمی گفته می‌شود که برخی از علامت‌های آوایی مرسوم اسم‌ها در عربی را نپذیرند. در واقع، معیار ما برای مشخص کردن منصرف یا غیر منصرف بودن یک اسم در عربی اعراب‌پذیری و امکان گرفتن علامت تنوین است. آموختن این دسته از کلمه‌ها در عربی به ما کمک می‌کند تا در نحوه اعراب‌گذاری اشتباه نکنیم.
در این نوشته از مجله فرادرس قصد داریم ابتدا تعریفی از اسم منصرف و غیر منصرف همراه با مثال مربوط به آنها ارائه کنیم. سپس به سراغ موارد مربوط به هر یک از این دو دسته می‌رویم و آنها را همراه با مثال بررسی می‌کنیم. در آخر، با استفاده از تمرین‌های انتهایی متن می‌توانیم میزان دریافت‌مان از این مطلب را بسنجیم.
منظور از غیر منصرف در عربی چیست؟
برای اینکه بفهمیم منظور از «منصرف» و «غیر منصرف» در عربی چیست، بهتر است ابتدا مثال‌های زیر را بخوانیم و به نحوه حضور برخی از کلمات در آن دقت کنیم.
سَمِعتُ صوتَ الدیکِ في القَریةِ.
صدای خروس را در روستا شنیدم.
سَمِعتُ صوتَ الدیکِ في عمانَ.
صدای خروس را در عمان شنیدم.
لَیسَ في المَدینةِ مَسبَحٌ.
در شهر استخری وجود ندارد.
استَمتَعنا کثیراً في تونسَ.
در تونس خیلی خوش گذشت.
نًقضي العمرَ في کسلٍ.
عمرمان در تنبلی گذشت.
نُقضي العمرَ في الصحراءَ.
عمرمان در صحرا گذشت.
لیسَ في قریتي صحفٌ.
در روستای من روزنامه‌ای نیست.
لَیسَ في قَریتي جرائدَ.
در روستای من روزنامه نیست.
با کمی دقت در جملات بالا متوجه می‌شویم کلماتی که با رنگ سبز مشخص شده‌اند، یعنی «قریة، مدینة و کسل» کلماتی هستند که با توجه به نقشی که در جمله پذیرفته‌اند باید اعراب مجرور بگیرند و این اعراب به صورت کسره در انتهای کلمات مشخص شده است.
در مقابل آنها کلماتی که با رنگ قرمز نشانه‌گذاری شده‌اند کلماتی هستند که باید اعراب مجرور بپذیرند اما علامت کسره‌ای در انتهای آنها نمی‌بینم. به جای آن فتحه‌ای پذیرفته‌اند که جایگزین کسره شده است. به اسم‌ها و صفت‌هایی که چنین ویژگی در زبان عربی داشته باشد، اسم غیر منصرف می‌گویند.
انواع اسم غیر منصرف در عربی
اسم‌های غیر منصرف بر اساس «علت غیر منصرف» بودن می‌توانند به دو دسته تقسیم‌بندی شوند. دسته اول، اسم‌هایی هستند که تنها به یک علت غیر منصرف شده‌اند که اصطلاحاً به آنها «ممنوع من الصرف لعلة واحدة». در دسته دوم، اسم‌های غیر منصرف بر اساس دو علت وارد این دسته شده‌اند به که آنها «ممنوع من الصرف لِعِلتین» گفته می‌شود.
اسم‌های غیر منصرف تک علتی
اسم‌هایی که غیر منصرف واقع شدنِ آنها تنها یک علت داشته باشد، شامل موارد سه‌گانه‌ای می‌شود که در ادامه می‌خوانید.
- اسم‌هایی که انتهای آنها الف مقصوره مونث‌ساز داشته باشد. مثل: سَلمیٰ، بشریٰ، حُبلیٰ
- اسم‌هایی که انتهای آنها الف ممدوده مونث‌ساز داشته باشد: مثل: حُسناء، صحراء، شُعراء، أطباء، أصفیاء
- اسم‌های منتهی المجموع: منظور از منتهی المجموع اسم‌های جمع مکسر یا سالمی است که دو بار جمع بسته می‌شوند و بر وزن «أفاعَل» یا «أفاعیل» می‌آید. مثل: قنابل، مدافع، صحائف، مصابیح، أساطیر، عصافیر، قنادیل
در جدول زیر می‌توانید نمونه‌هایی از جملاتی که در آنها اسم‌های غیر منصرف تک علتی به کار رفته است را مشاهده کنید.
| نمونه جمله‌های حاوی اسامی غیر منصرف تک علتی |
| جمله |
| كُنتُ أحتَفِظَ بذِكرىٰ جميلةْ. |
| از خاطرات زیبایم محافظت می‌کردم. |
| اسم غیر منصرف |
| ذکری |
| علت |
| اسم منتهی به الف مقصوره مونث‌ساز |
| جمله |
| تَجتَمِعُ في ليلةٍ قمراءْ. |
| در یک شب مهتابی دیداری تازه می‌کنی. |
| اسم غیر منصرف |
| قَمراء |
| علت |
| اسم منتهی به الف ممدوه مونث‌ساز |
| جمله |
| سَيزدان بِعصافيرْ. |
| پرنده‌ها بیشتر خواهند شد. |
| اسم غیر منصرف |
| عصافیر |
| علت |
| اسم منتهی المجموع بر وزن مفاعیل |
| جمله |
| يوجد في المدينة عدة مساجد. |
| در این شهر چندین مسجد وجود دارد. |
| اسم غیر منصرف |
| مساجد |
| علت |
| اسم منتهی المجموع بر وزن مفاعل |
اسم‌های غیر منصرف دو علتی
در حقیقت آنچه که به عنوان غیر منصرفی دو علتی شناخته می‌شود خودش به دو دسته تقسیم می‌شود. دسته اول «اسم علم» و دسته دوم «صفت غیر منصرف دو علتی» است. در ادامه موارد مربوط به هر یک از آنها را همراه با مثال می‌خوانید.
اسم علم غیر منصرف دو علتی
دلیل اینکه برای غیر منصرف شدن این اسم‌ها دو علت در نظر گرفته شده این است که خود این اسامی در حالت کلی غیر منصرف هستند، یعنی تنوین و کسره نمی‌پذیرند و در مرحله دوم، بر اساس علتی که زیر مجموعه علت اولی قرار می‌گیرد، غیر منصرف می‌شوند. به عنوان مثال، اسم علم عربی در دسته اسامی غیر منصرف قرار می‌گیرد. اما همین دسته خودش به ۹ زیر مجموعه تقسیم‌بندی می‌شود. در نتیجه هر کلمه‌ای که در این زیرمجموعه‌ها قرار بگیرد به خاطر دو علت، غیرمنصرف واقع می‌شوند. در ادامه ۹ زیر مجموعه اسامی غیرمنصرف دو علتی را می‌خوانید.
- اسم علمی که انتهای آن به «ان زائده» ختم شود. مثل: سلیمان، عدنان، عثمان، لقمان، مروان، غسان و...
- اسم علم بر وزن «فُعَل». مثل: عمر، مُضر
- اسم علم مونث: تمامی اسم‌های علم مونث غیرمنصرف هستند که در سه دسته قرار می‌گیرند که شامل موارد زیر می‌شود.
- اسم علم مونث لفظی: منظور اسم‌هایی است که به «ة» ختم می‌شوند اما برای مذکر به کار می‌رود. مثل: طلحة، عنترة، معاویة ...
- اسم علم مونث معنوی: منظور اسم علم مونثی است که به «ة» ختم نمی‌شود. یعنی در معنی مونث است اما در لفظ نیست. مثل: زینب، سعاد، وداد و...
- اسم علم مونث حقیقی: اسم علمی که در معنی و لفظ مونث هستند و به «ة» ختم می‌شوند. مثل: فاطمة، عائشة، منیرة و...
- اسم علم الأعجمی یا اسم علم غیر عربی: اسامی علمی که از زبان‌های دیگر وارد زبان عربی شده باشند هم به عنوان اسم غیر منصرف شناخته می‌شوند. مثل: ابراهیم، دمشق، ادریس، بغداد، یعقوب، سقراط، رمسیس و...
- اسم علم ترکیب مزجی: مثل: سامراء، بعلبک، حضرموت، بورسعید، بورفؤادنیویورک
- اسم علم بر وزن الفَعَل: مثل: أحمد، أکرم، یزید و...
در جدول زیر نمونه جملاتی که اسامی غیر منصرف دو علتی در آن به کار رفته را مشاهده می‌کنید.
| نمونه جمله‌های حاوی اسامی غیر منصرف دو علتی |
| جمله |
| عرفت منهن خديجة و مريم. |
| از میان آنها خدیجه و مریم را شناختم. |
| اسم غیر منصرف |
| خديجة و مريم |
| علت اول |
| اسم علم |
| علت دوم |
| مونث حقیقی |
| جمله |
| تمزق قميص عقبة. |
| تی‌شرت پاره شده است. |
| اسم غیر منصرف |
| عقبة |
| علت اول |
| اسم علم |
| علت دوم |
| مونث لفظی |
| جمله |
| في شهر شعبان زرت أخي سلمت على إبراهيم و إسماعيل. |
| در ماه شعبان به دیدار برادرم رفتم و به ابراهیم و اسماعیل سلام رساندم. |
| اسم غیر منصرف |
| ابراهیم و اسماعیل |
| علت اول |
| اسم علم |
| علت دوم |
| اسم علم غیر عربی |
| جمله |
| كان عُمرْ صحابياً جليلاً. |
| عمر هم‌نشین بزرگی بود. |
| اسم غیر منصرف |
| عمر |
| علت اول |
| اسم علم |
| علت دوم |
| وزن فُعَل |
| جمله |
| أُحب ذكريات بعلبك. |
| خاطرات بعلبک را دوست دارم. |
| اسم غیر منصرف |
| بعلبک |
| علت اول |
| اسم علم |
| علت دوم |
| اسم ترکیب مزجی |
انواع صفت غیر منصرف در عربی
صفت در عربی باید در چهار مورد از موصوف خودش تبعیت داشته باشد. این موارد عبارتند از «مذکر و مونث، معرفه و نکره، عدد (مفرد، مثنی، جمع) و اعراب». اما در میان صفات عربی هم کلماتی وجود دارد که می‌توانند به عنوان غیر منصرف شناخته شوند و به این ترتیب از موصوف خودشان در برخی موارد تبعیت نکنند. این مجموعه از صفت‌ها عبارتند از همه صفت‌هایی که بر وزن «فَعلان» هستند و مونث آن بر وزن «فُعلی» ساخته می‌شود. مثل: أسبق، أفضل، أعظم، أخضر، أبیض و...
نکته: صفت‌هایی که بر وزن فعلان هستند اما در حالت مونث «ة» به انتهای آنها اضافه شود، در دسته صفات غیر منصرف قرار نمی‌گیرند و همراه با کسره و تنوین در جملات به کار می‌رود. مانند مثال زیر:
أرمل - أرملة
اعراب کلمات غیر منصرف در عربی
کلمات غیر منصرف عربی کلماتی معرب هستند. یعنی بر اساس نقشی که در جمله دارند اعراب می‌پذیرند. منظور از اعراب در عربی همان حرکت آوایی (--َ-ِ-ُ-ً-ٍ-ٌ) است که در انتهای یک کلمه، با توجه به جایگاه آن قرار می‌گیرد. بر همین اساس به کلمه‌هایی که ضمه می‌گیرند، دارای اعراب مرفوع، به کلمات با فتحه، دارای اعراب منصوب و به آنهایی که کسره می‌گیرند، دارای اعراب مجرور می‌گویند.
کلمات غیر منصرف هیچ‌گاه «تنوین» نمی‌پذیرند. از سوی دیگر، اگر قرار باشد اعراب مرفوع بگیرند، حرکت ضمه در انتهای آنها ظاهر می‌شود. اما در حالت منصوب و مجرور، تنها حرکت فتحه می‌پذیرد. به عبارتی دیگر، کلمات غیر منصرف نمی‌توانند مجرور واقع شوند و علامت فتحه انتهای آنها به نیابت از کسره در جمله ظاهر می‌شود.
برای درک بهتر توضیحات بالا به مثال‌های زیر توجه کنید.
کَتَبَتْ زینَبُ واجباتِها في بَیتِها.
زینب تکالفیش را در خانه‌اش نوشت.
إنَّ زینبَ کانت عبقريةً فذةً.
زینب یک نابغه شگفت‌انگیز بود.
لِزینبَ صفاتٌ حسنةٌ عدیدةٌ.
زینب دارای صفات خوب بسیاری است.
به سه جمله بالا دقت کنید. در جمله اول «زینبُ» به عنوان فاعل با اعراب مرفوع در جمله قرار گرفته است. در جمله دوم، «زینبَ» چون اسم حرف مشبهه فعل است منصوب شده. اما در جمله سوم، اگر چه «لِزینبَ» یک ترکیب جار و مجروری است و باید مجرور شود، اما از آنجا که اسم علم مونث است در انتهای آن فتحه به نیابت از کسره قرار گرفته است.
تَنْقضُّ قاذفاتُ القنابلِ على مواقعِ العدوِّ فتدكها.
بمب‌افکن‌ها به مواضع دشمن حمله می‌کنند و آنها را از بین می‌برند.
(کلمه «مواقع» بر وزن مفاعل است و باید غیر منصرف باشد. اما چون کلمه «العدو» به آن اضافه شده و توانسته اعراب مجرور بگیرد.)
برای درک بهتر به جمله‌هایی که در آنها از اسم غیر منصرف استفاده شده توجه کنید.
«وَلَمَّا رَجَعَ مُوسَىٰ إِلَىٰ قَوْمِهِ غَضْبَانَ أَسِفًا قَالَ بِئْسَمَا خَلَفْتُمُونِي مِن بَعْدِي» - سوره اعراف
و چون موسی به حال خشم و تأسف به سوی قوم خود بازگشت، به آنان گفت: شما پس از من بسیار بد حفظ الغیب من کردید.
در این آیه از قرآن کلمه «غضبان» صفتی بر وزن فعلان و غیر منصرف است. به همین خاطر به جای صفتی با اعراب مجرور با علامه فتحه نیابتی از کسره مورد استفاده قرار گرفته است.
لِسُعادَ براعةٌ واضحةٌ في الفن الصُحفي.
سُعاد استعداد آشکاری برای روزنامه‌نگاری دارد.
ترکیب «لِسعادَ» یک ترکیب جار و مجروری است که به عنوان خبر مقدم عربی در جمله استفاده شده. در وهله اول، چون خبر به شکل جار و مجرور آمده اعرابش محلا مرفوع است. در وهله دوم، از آنجا که سُعاد اسم علم مونث عربی است، غیر منصرف است و با علامت فتحه نیابتی از کسره به کار رفته است.
لرمسيسَ شهرة حربية ذائعةٌ.
رامسس شهرت نظامی معروفی دارد.
در این جمله هم خبر مقدم محلا مرفوع از یک ترکیب جار و مجرور «لِرمسیس» تشکیل شده. رمسیس، اسم علم غیر عربی و غیر منصرف است که به این زبان وارد شده و علامت فتحه نیابتی از کسره دارد.
شهدت جزيرة شدوانَ معركةً بطوليةً رائعةً.
جزیره شادوان شاهد یک نبرد قهرمانه شگفت‌انگیز بود.
(در این جمله کلمه غیر منصرف «شدوان» مضاف‌الیه عربی است و به جای مجرور شدن فتحه به نیابت از کسره گرفته است.)
كانت المدينة المنورة تُسمى يثرب.
به مدینه منوره یثرب گفته می‌شد.
(کلمه غیر منصرف این جمله «یثرب» است که به خاطر اسم علم بودن تنوین نپذیرفته است.)
لبورسعيدَ قصة كفاح خالدة.
پورت سعید داستانی بی‌انتها از مبارزات دارد.
(اسم علم ترکیب مزجی «بورسعید» با حرف جر «لِ» همراه شده اما چون غیر منصرف است علامت فتحه گرفته است.)
بعدَ أیامٍ اِتَّجِهوا إلی لبنانَ لَیُقیموا في فندقٍ من فنادقِ بیروتَ.
بعد از چند روز به سمت لبنان حرکت کردند تا در یکی از هتل‌های بزرگ بیروت اقامت کنند.
در این جمله دو کلمه غیر منصرف «لبنان» و «بیروت» به کار رفته. هر دوی آنها به خاطر مجرور و مضاف‌الیه بودن باید علامت کسره می‌گرفتند، اما به جای آن در انتهای هر دو کلمه علامت فتحه نیابتی از کسره به چشم می‌خورد.
سوالات رایج درباره اسم غیر منصرف در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار مربوط به مبحث اسم غیر منصرف در عربی به اختصار پاسخ می‌دهیم.
اسم غیر منصرف چیست؟
منظور از کلمه غیر منصرف در زبان عربی کلمه معربی است که تنوین یا کسره نمی‌پذیرد.
چند نوع کلمه غیر منصرف در زبان عربی وجود دارد؟
کلمات غیر منصرف در زبان عربی به دو دسته اسم‌ها و صفت‌ها تقسیم‌بندی می‌شود که هر کدام از آنها شامل زیرمجموعه‌هایی هستند. از جمله آنها می‌توان به اسم علم مونث، اسم علم غیر عربی، صفت بر وزن فعلان و... اشاره کرد.
تمرین مربوط به مبحث اسم غیر منصرف در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «اسم غیر منصرف در عربی»، می‌توانید از تمرین‌هایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسش‌ها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، می‌توانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جواب‌های درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
۱. نصب و جر کدام گزینه با فتحه نشان داده می‌شود؟
واقفین
موقوفات
مواقف
موقِفَینِ
۲. در کدام گزینه همه اسامی غیر منصرف هستند؟
سمیرة، سیبویه، دماوند، واشنطُن
بعلبک، مکاتیب، صحراء، مریم
سلیمان، تعالیم، أقصر، عطشان
حمیدة، زرقاء، أحمر، إسحاق
۳. کدام گزینه این عبارت را تکمیل می‌کند؟ «أدّیتُ بعض ... المدرسة.»
تکالیفِ
تکالیفٍ
تکالیفاً
تکالیفَ
۴. اسم غیر منصرف در حالت مضاف بودن یا ال داشتن .....
منصرف می‌شود.
تنوین می‌پذیرد.
کسره می‌پذیرد.
مجرور به فتحه است.
۵. کدام کلمه غیر منصرف است؟
مُزارع
مَزارع
مُزارعة
زِراعة
جمع‌بندی
این نوشته از مجله فرادرس درباره اسم غیر منصرف در عربی مطالبی آموختیم. فهمیدیم که برخی از کلمات در این زبان تنوین و کسره نمی‌پذیرند. از این رو به این کلمه‌ها «غیر منصرف» می‌گویند. یعنی مواقعی که باید کسره و تنوین بگیرند در انتهای آن یک فتحه‌ای ظاهر می‌شود که «فتحه نیابت از کسره» نام دارد. اسم‌های علم عربی و غیر عربی، اسم‌های مشتق بر وزن مفعل، فعل، افاعل، مفاعیل و.... از جمله اسم‌های غیر منصرف عربی محسوب می‌شوند.
