تمام آرایه های ادبی فارسی هشتم – درس به درس با مثال و تمرین
آرایه های فارسی هشتم، تشبیه، کنایه، واجآرایی، جناس، تناسب، تکرار، تشخیص، تضاد، استعاره، تلمیح و مجاز هستند. در این مطلب از مجله فرادرس، آرایه های ادبی فارسی هشتم را درس به درس بررسی میکنیم. کافی است کتاب فارسی هشتم را در کنار خود بگذارید و با استفاده از این مطلب، تمام آرایههای هر درس را یاد بگیرید. در انتهای مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای طرح کردهایم که با استفاده از آنها میزان یادگیری خود از آرایههای این پایه را افزایش دهید.
- انواع آرایههای ادبی را با مثالهای متنوع فرا میگیرید.
- مهارت تحلیل و تشخیص آرایهها در شعر و نثر را توسعه میدهید.
- تفاوتهای کلیدی میان تشبیه، استعاره، کنایه و جناس را میآموزید.
- کاربرد عملی آرایهها را در متون حماسی، مذهبی و معاصر یاد میگیرید.
- روش استخراج و تحلیل جداول تخصصی آرایه را تمرین میکنید.
- با حل تمرینهای تستی، تسلط خود بر آرایهها را میسنجید.
آرایه های ادبی فارسی هشتم
تشبیه و ارکان آن، کنایه، واجآرایی، جناس، تناسب، تضاد، تکرار، تشخیص، تلمیح و استعاره، مهمترین آرایههای فارسی هشتم هستند. در ادامه، کل آرایههای به کار رفته در فارسی هشتم را بهطور خلاصه و با مثال معرفی کردهایم و سپس آرایههای موجود در هر بخش از هر درس فارسی هشتم را درس به درس مشخص کردهایم.
پیشنهاد میکنیم برای یادگیری آرایههای ادبی فارسی هشتم، فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
جدول تمام آرایه های ادبی فارسی هشتم با مثال
در جدول زیر، تمام آرایه های موجود در درسهای مختلف فارسی هشتم را آوردهایم و هرکدام را بهصورت بسیار خلاصه توضیح دادهایم. برای هر آرایه، یک مثال نیز قرار دادهایم.
| آرایه های فارسی هشتم | توضیح | مثال |
| تشبیه | مانند کردن دو یا چند چیز / کس به چیز / کس دیگر | روی همچون گل تو |
| کنایه | جمله و عبارت با دو معنای دور و نزدیک (معنای درست: معنای دور) | پررو بودن (کنایه از گستاخ بودن) |
| جناس | همآوایی واژههای شعر یا نثر | بار و مار / سازه و ساده |
| واجآرایی | تکرار صامتها یا مصوتها | بابا برای بهادر و بابک بادبادک خرید. (واجآرایی «ب» و «آ») |
| تناسب و مراعات نظیر | آوردن واژههای هممعنا در شعر و نثر | آتش و شعله |
| تکرار | تکرار یک واژه یا عبارت با معنای یکسان در شعر و نثر | من میدانم... میدانم میدانم. |
| تضاد | آوردن واژههای دارای تضاد معنایی در شعر و نثر | شکر و زهر |
| تشخیص | دادن ویژگیهای جانداران و انسانها به غیرجانداران | سنجاقک سخن میگفت. |
| استعاره | تشبیه بدون مشبه یا مشبهبه | نرگس گریان تو (نرگس استعاره از چشم) |
| تلمیح | اشاره به داستان، آیه قرآن، حدیث و... | یوسف گم گشته بازآید به کنعان (حافظ) |
| مجاز | آوردن واژهای که منظور ما از آن، خود واژه نباشد بلکه مفهومی مرتبط به آن باشد. | قلمش اعتراضی است. (قلم، مجاز از نوشتهها) |
| حسآمیزی | آمیختن حواس پنجگانه به یکدیگر / آمیختن حواس پنجگانه به مفاهیم نامحسوس | صدای نرم / انسانیت سبز |
| متناقضنما | جمع دو چیز متضاد با یکدیگر | زندگی در مرگ |
برای یادگیری آرایه های ادبی فارسی هفتم نیز میتوانید مطلب آرایههای پایه هفتم را مطالعه کنید.
آرایه های ادبی فارسی هشتم درس ستایش
تا اینجا با کل آرایه های ادبی فارسی هشتم آشنا شدیم و از اینجا به بعد، مطابق کتاب پیش میرویم. پیش از اولین درس فارسی هشتم، شعری از سعدی وجود دارد که در ستایش خدا است. در این بخش، همه آرایههای موجود در آن را بهصورت بیت به بیت بررسی کردهایم.
بیت اول
در مصراع دوم، آرایه تلمیح وجود دارد.
حکیم سخن در زبان آفرین
آرایه تلمیح: اشاره به آیهای از سوره «الرحمن»
بیت دوم
آرایههای این بیت را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| دستگیر | کنایه از کمک کردن |
| تکرار مصوت «-ِ»، صامت «ش» و صامت «خ» | واجآرایی |
بیت سوم
در این بیت نیز دو آرایه زیر وجود دارند.
| بنیآدم و مرغ و مور و مگس | مراعات نظیر |
| مجاز از همه موجودات |
بیت چهارم
آرایههای این بیت را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| به سر بر نهد تاج بخت | کنایه از خوشبخت شدن کسی |
| تاج بخت | اضافه تشبیهی (مشبه: بخت / مشبهبه: تاج) |
| سر و بر | جناس ناقص اختلافی |
| یکی را به خاک اندر آرد ز تخت | کنایه از بدبخت شدن کسی |
| بخت و تخت | جناس ناقص اختلافی |
بیت پنجم
جدول زیر را مشاهده کنید تا تمام آرایههای این بیت را بشناسید.
| کل مصراع اول | تلمیح: اشاره به داستان گلستان شدن آتش بر ابراهیم |
| کل مصراع دوم | آرایه تلمیح: اشاره به داستان نابودی فرعونیان در دریای نیل که بهدنبال موسی و پیروانش بودند. |
| آتش و آب | تضاد |
بیت ششم
در دو مصراع این بیت، آرایههای زیر وجود دارند.
| درگاه لطف و بزرگیش | استعاره (تشبیه لطف و بزرگی خدا به مکان دارای درگاه) |
| تکرار صامت «گ» | واجآرایی |
| نهادن چیزی از سر | فراموش کردن و رها کردن چیزی |
| بر و سر | جناس ناقص اختلافی |
بیت هفتم
دو آرایه زیر را در این بیت، مشاهده میکنیم.
| جهان | مجاز از انسانهای ساکن در جهان |
| فرومانده | کنایه از ناتوانی در برابر چیزی یا کسی |
بیت هشتم
برای تشخیص آرایههای این بیت، جدول زیر را مشاهده کنید.
| هموزن و همقافیه بودن واژههای دو مصراع بهصورت قرینه | آرایه ترصیع (نوعی از سجع) |
| بشر و بصر | جناس ناقص اختلافی |
| جلالش و جمالش |
بیت نهم
در این بیت، آرایه تشبیه وجود دارد.
آیینه دل
اضافه تشبیهی: مشبه: دل / مشبهبه: آیینه
بیت دهم
در این بیت نیز آرایه تشبیه موجود است.
راه صفا
اضافه تشبیهی: مشبه: صفا / مشبهبه: راه
فصل اول: زیبایی آفرینش
فصل اول این کتاب، شامل دو درس است که در ادامه همین بخش، آرایههای همه قسمتهای این دو درس را بهطور جداگانه معرفی کردهایم. پیشنهاد میکنیم برای یادگیری آرایه تشبیه که از مهمترین آرایههای پایه هشتم است، فیلم آموزش رایگان روش شناسایی آرایه تشبیه در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
آرایه های ادبی فارسی هشتم درس اول
در این بخش، آرایههای درس اول را بهصورت بیت به بیت توضیح میدهیم.
بیت اول
در این بیت، آرایههای زیر وجود دارد.
| تکرار مصوت بلند «آ» | واجآرایی |
| فکر میکردم خدا خانهای دارد میان ابرها | استعاره (تشبیه خدا به انسان دارای خانه) |
بیت دوم
آرایههای این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| مثل قصر پادشاه قصهها | تشبیه (مشبه: خانه خدا / مشبهبه: قصر پادشاه) |
| خشت / الماس و طلا | تضاد |
| الماس و طلا | تناسب |
بیت سوم
در این بیت، آرایههای زیر وجود دارند.
| عاج و بلور | تناسب |
| بر و سر | جناس ناقص اختلافی |
بیت چهارم
آرایههای تشبیه و تناسب در این بیت وجود دارند.
| ماه برق کوچکی از تاج او | تشبیه (مشبه: ماه / مشبهبه: برقی از تاج خدا) |
| هر ستاره پولکی از تاج او | تشبیه (مشبه: / مشبهبه: پولکی از تاج خدا) |
| ماه و ستاره | تناسب |
| برق و پولک | |
| هر دو مصراع | غلو (بزرگنمایی) |
بیت پنجم
آرایههای موجود در این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| مصراع اول | تشبیه (مشبه: طنین خنده خدا / مشبهبه: رعد و برق) |
| مصراع دوم | تشبیه (مشبه: نعره خدا / مشبه به: سیل و طوفان) |
| رعد و برق | تناسب |
| سیل و طوفان | |
| خنده و نعره |
بیت ششم
جدول زیر را مشاهده کنید.
| هیچکس در ابتدای هر دو مصراع | تکرار |
| مصراع دوم | کنایه از ناتوانی همه در دیدن خدا |
بیت هفتم
آرایههای این بیت را نیز در جدول زیر آوردهایم.
| بیرحم و خشمگین | تناسب |
| آسمان و زمین | تضاد |
| خانه داشتن خدا | استعاره |
| تکرار صامت «خ» | واجآرایی |
بیت هشتم
در این بیت، آرایههای زیر وجود دارند.
| بود و نبود | تضاد |
| تکرار صامت «م»، صامت «ن» و صامت «د» | واجآرایی |
بیت نهم
با مشاهده جدول زیر، آرایههای موجود در این بیت را شناسایی کنید.
| در دل جا نداشتن چیزی | کنایه از حسی را تجربه نکردن و احساس نکردن |
| دوستی و مهربانی | تناسب |
| هیچ معنایی نداشتن | کنایه از وجود نداشتن چیزی |
| دل او (خدا) | استعاره |
بیت دهم
آرایههای این بیت در جدول زیر وجود دارند.
| زمین و آسمان | تناسب |
| آسمان و ابرها | |
| زمین، آسمان و ابرها | مجاز از همه چیز و همه کس |
| تکرار «از» در دو مصراع | آرایه تکرار |
بیت یازدهم
آرایههای این بیت را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| تکرار «کار» | آرایه تکرار |
| خدا و خطا | جناس ناقص اختلافی |
بیت دوازدهم
جدول زیر را مشاهده کنید.
| نیت، نماز و دعا | مراعات نظیر |
| ترس، وحشت و خشم |
بیت سیزدهم
آرایههای این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| دلگیر | کنایه از ناراحت بودن |
| خاطرم دلگیر بود | خاطرم مجاز از خودم |
| تکرار مصوت بلند «ای» در پیش، اینها، دلگیر و تصویر | واجآرایی |
بیت چهاردهم
جدول زیر، حاوی آرایههای این بیت است.
| دست در دست | کنایه از همراه بودن با کسی |
| راه افتادم به قصد... | کنایه از رفتن به جایی |
| تکرار صامت «د» | واجآرایی |
بیت پانزدهم
در این بیت، مصوت بلند «آ» تکرار شده و آرایه واجآرایی وجود دارد.
بیت شانزدهم
دو آرایه موجود در جدول زیر، در این بیت شعر وجود دارند.
| «اینجا» | تکرار |
| تکرار صامت «خ» | واجآرایی |
بیت هفدهم
«یک لحظه» در مصراع اول این بیت، دارای آرایه «مجاز» است. یعنی یک لحظه، مجاز از زمانی کوتاه است.
بیت هجدهم
آرایههای موجود در این بیت را در جدول زیر قرار دادهایم.
| دست، رو و دل | مراعات نظیر |
| «تازه» در مصراع اول و «تازه» در مصراع دوم | جناس تام (اولی: تمیز / دومی: نو و جدید) |
| با دل گفتگو کردن | استعاره و تشخیص (تشبیه دل به انسان) |
بیت نوزدهم
جدول زیر را مشاهده کنید.
| تکرار صامت «خ» | واجآرایی |
| تکرار «اینجا» | آرایه تکرار |
بیت بیستم
آرایههای این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| بیریا | کنایه از سادگی |
| بیریا و بوریا | جانس ناقص اختلافی |
| فرش، گلیم و بوریا | تناسب |
بیت بیست و یکم
در این بیت، آرایه تشبیه و استعاره وجود دارد.
| (خدا) مثل نوری در دل آیینه است | تشبیه (مشبه: خدا / مشبهبه: نوری در آینه) |
| دل آیینه | استعاره و تشخیص (تشبیه آیینه به انسان دارای دل) |
بیت بیست و دوم
آرایههای این بیت را نیز در جدول زیر آوردهایم.
| تکرار صامت «ن» | واجآرایی |
| تکرار «او» | آرایه تکرار |
| مصراع دوم | تلمیح به آیهای از سوره «نور» |
| نور و روشنی | تناسب |
بیت بیست و سوم
واژه «خدا» و مصوت بلند «آ» در این بیت تکرار شدهاند پس بیت، دارای آرایههای تکرار و واجآرایی است.
بیت بیست و چهارم
آرایههای این بیت را در جدول زیر مشاهده کنید.
| از من به من / به من | تکرار |
| مصراع دوم | تلمیح به آیهای در سوره «ق» |
بیت بیست و پنجم
واژههای «این» و «دوست» در این بیت، دارای آرایه تکرار هستند.
تا اینجا آرایه های ادبی فارسی هشتم را از قسمت ستایش تا پایان درس اول بررسی کردیم. در ادامه به بررسی آرایههای درس دوم میپردازیم.
آرایه های ادبی فارسی هشتم درس دوم
در این بخش، آرایههای هر دو قسمت درس دوم را با هم بررسی میکنیم. برای یادگیری کامل این درس و تمرینهای آن، میتوانید فیلم آموزش رایگان درس دوم فارسی هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
بخش اول: خوب جهان را ببین
ابتدا آرایههای این بخش را بهصورت صفحه به صفحه معرفی میکنیم و سپس بهسراغ بررسی بخش دوم این درس میرویم.
صفحه اول
آرایههای موجود در صفحه اول این درس را در جدول زیر آوردهایم.
| راز آفرینش | اضافه تشبیهی (مشبه: آفرینش / مشبهبه: راز) |
| دلایلی روشن | حسآمیزی / کنایه از دلایل واضح و مشخص |
| کوچک و بزرگ | تضاد |
| روشنایی روز... چشمانشان را میبندد. | پارادوکس |
| و تاریکی شب که هرچیز را به خواب فرو میبرد | استعاره و تشخیص (تشبیه شب به جاندار) |
| شب را چونان چراغی برمیگزیند | پاراردوکس / تشبیه (مشبه: شب / مشبهبه: چراغ) |
| پرتو تاریکی | پارادوکس |
| این بالها همانند لالههای گوشاند | تشبیه (مشبه: بالها / مشبهبه: لالههای گوش) |
صفحه دوم
در جدول زیر، آرایههای موجود در صفحه دوم این درس را مشخص کردهایم.
| نازک و محکم | تضاد |
| اندامشان و بالها | تناسب |
| بالها و پرواز | |
| خدا برای او دو چشم سرخ و دو حدقه چونان ماه تابان آفرید | تشبیه (مشبه: حدقه چشم / مشبهبه: ماه تابان) |
| چشم، گوش و دهان | مراعات نظیر |
| ملخ حواسی نیرومند و... دارد | حواس نیرومند: استعاره (تشبیه حواس به جاندار نیرومند) |
| دو پای داس مانند | تشبیه (مشبه: دو پای ملخ / مشبهبه: داس) |
| درحالیکه تمام اندامشان به اندازه یک انگشت باریک نیست. | تشبیه (مشبه: اندام ملخ / مشبهبه: انگشت باریک) |
| کوچکی و عظمت | تضاد |
| چشم و اندیشه | تناسب |
صفحه سوم
آرایههای موجود در صفحه سوم این درس را در جدول زیر آوردهایم.
| و دم کشیدهاش که آن را چونان چتری گشوده است | تشبیه (مشبه: دم طاووس / مشبه به: چتری) |
| که طاووس آن را بر سر خود سایبان می سازد. | تشبیه (مشبه: دم طاووس / مشبهبه: سایبان) |
| گویی بادبان کشتی است که ناخدا آن را برافراشته است. | تشبیه (مشبه: دم طاووس / مشبهبه: بادبان کشتی) |
| ناخدا استعاره از طاووس است. | |
| اگر رنگهای پرهای طاووس را به روییدنی های زمین تشبیه کنی | تشبیه (مشبه: رنگهای پرهای طاووس / مشبهبه: روییدنیهای زمینی) |
| دسته گلی است که از شکوفههای رنگارنگ گلهای بهاری... | تشبیه (مشبه: پرهای طاووس / مشبهبه: دسته گلی از شکوفههای رنگارنگ بهاری) |
| و اگر آن را با پارچههای پوشیدنی همانند سازی | تشبیه (مشبه: پرهای طاووس / مشبهبه: پارچههای پوشیدنی) |
| چون پارچههای زیبای پرنقش و نگار است. | تشبیه (مشبه: پرهای طاووس / مشبهبه: پارچههای پر نقش و نگار) |
| پرهای طاووس چونان برگ خزان دیده... | تشبیه (مشبه: پرهای طاووس / مشبهبه: برگ خزاندیده) |
| لحظهای به سرخی گل | تشبیه (مشبه: پرهای طاووس / مشبهبه: گل) |
| و گاه به زردی زر ناب | تشبیه (مشبه: پرهای طاووس/ مشبهبه: زر (طلا)) |
| در اطراف گردنش، گویا چادری سیاه افکنده | تشبیه (مشبه: اطراف گردن طاووس / مشبهبه: چادر) |
| رنگ سبز تندی | حسآمیزی |
بخش دوم: شعر صورتگر ماهر
این شعر را بیت به بیت بررسی میکنیم و آرایههای ادبی موجود در آن را توضیح میدهیم.
بیت اول
واژههای «نقش» و «نگار» دارای ترادف و ارتباط معنایی هستند و در این بیت، آرایه «تناسب» را ساختهاند.
بیت دوم
آرایههای این بیت را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| عقلها حیران شود | عقلها مجاز از انسانهای دارای عقل |
| استعاره و تشخیص (تشبیه عقل به انسان حیران) |
بیت سوم
جدول زیر را مشاهده کنید.
| «چون» | آرایه تکرار |
| «کاین» | |
| «از کجا» |
بیت چهارم
آرایههای موجود در این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| برق از شوق که میخندد | استعاره و تشخیص (تشبیه برق (رعد و برق) به انسان خندان) |
| میخندد و قاهقاه | تناسب |
| ابر از هجر که میگرید | استعاره و تشخیص (تشبیه ابر به انسان گریان) |
| میگرید و زار زار | تناسب |
| شوق و هجر | آرایه تکرار |
| میخندد و میگرید | |
| قاهقاه و زار زار |
بیت پنجم
در آخرین بیت این درس، آرایههای زیر وجود دارند.
| صورتگر ماهر | استعاره از خداوند (تشبیه خدا به نقاش ماهر) |
| صفحه هستی | اضافه تشبیهی (مشبه: هستی / مشبهبه: صفحه نقاشی) |
دانش ادبی درس دوم: ارکان تشبیه
در بخش دانش ادبی این درس، با ارکان آرایه ادبی تشبیه یعنی مشبه، مشبهبه، وجه شبه و ادات تشبیه آشنا میشویم. در جدول زیر، ارکان تشبیه را با یک مثال از همین درس، توضیح دادهایم.
پرهای طاووس چونان برگهای خراندیده میریزد و دوباره میروید.
| ارکان | توضیح | در جمله بالا |
| مشبه | چیزی / کسی که آن را به چیز / کس دیگری تشبیه میکنیم. | پرهای طاووس |
| مشبهبه | چیزی یا کسی که چیز یا کس دیگری به آن مانند میشود. | برگهای خزاندیده |
| وجه شبه | شباهت بین مشبه و مشبهبه | میریزد و دوباره میروید |
| ادات تشبیه | واژه برقرارکننده مشبه و مشبهبه به یکدیگر | چونان |
نکته: ممکن است رکن سوم، رکن چهارم یا هر دو آنها یعنی وجه شبه و ادات تشبیه از یک تشبیه، حذف شوند اما برای وجود آرایه تشبیه، وجود هر دو رکن مشبه و مشبهبه الزامی است. اگر یکی از این دو رکن، در تشبیه وجود نداشته باشند، آرایه دیگری به نام استعاره ایجاد میشود.
یادگیری فارسی هشتم با فرادرس
تا اینجا، با آرایه های ادبی فارسی هشتم آشنا شدیم و هرکدام را با مثال معرفی کردیم. اما آرایه های زبان فارسی محدد به همین موارد نیستند و برخی از آنها دارای شباهتهایی نیز هستند که ممکن است در تشخیص آنها از یکدیگر دچار اشتباه شویم. علاوه بر آرایهها، در فارسی هشتم با مباحث دستوری چون ردیف، هسته و وابسته در گروه اسمی، انواع صفت مانند صفت اشاره، مبهم، شمارشی و... آشنا میشویم که ممکن است یادگیری و تشخیص آنها سخت بهنظر برسد اما با استفاده از آموزشهای درست، هیچ مشکلی در یادگیری پیش نمی آید. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلمهای آموزشی فرادرس را آوردهایم که برای یادگیری فارس هشتم مفید هستند.
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایههای ادبی فارسی به زبان ساده در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایه جناس و روشهای تشخیص آن در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان آرایه کنایه و نحوه تشخیص آن در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان چگونگی تشخیص آرایه تشبیه و ارکان آن در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان مشبهو مشبهبه در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادرس
همچنین برای یادگیری همه آرایههای ادبی و تمام نکات دستوری ادبیات متوسطه میتوانید از مجموعه آموزشهای زیر استفاده کنید.
- مجموعه فیلمهای آموزش ادبیات فارسی و نگارش دوره متوسطه فرادرس
- مجموعه فیلمهای آموزش آرایههای ادبی در فرادرس
آرایه های ادبی فصل دوم فارسی هشتم با نام «شکفتن»
تا اینجا آرایه های ادبی فارسی هشتم را تا انتهای فصل اول معرفی کردیم و در این بخش به شناسایی آرایههای فصل دوم میپردازیم. آرایههای درسهای سوم و چهارم فارسی هشتم را که در این فصل قرار دارند، در همین بخش بهطور کامل معرفی میکنیم. پیشنهاد میکنیم برای یادگیری آرایه واجآرایی که در همین فصل بیان میشود، فیلم آموزش رایگان واجآرایی و روش تشخیص آن در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزرش را در کادر پایین آوردهایم.
درس سوم: ارمغان ایران
در این بخش آرایههای ادبی موجود در این درس را بهصورت صفحه به صفحه بررسی و معرفی میکنیم.
صفحه اول
با مطالعه جدول زیر، تمام آرایههای موجود در صفحه اول این درس را مشاهده میکنید.
| سپند فرّ و فروغ و فرزانگی و فرهیختگی | واجآرایی صامت «ف» |
| مراعات نظیر | |
| واجآرایی مصوت «-ُ» | |
| مردی و داد و دانایی | مراعات نظیر |
| واجآرایی صامت «د» | |
| واجآرایی مصوت «-ُ» | |
| تیرهرای | حسآمیزی / کنایه از بدجنسی |
| خیرهروی | کنایهاز گستاخی |
| سپند و ارجمند | تناسب |
| برترین و گرامیترین | |
| ارمغان ایران به دیگر سرزمینها، اندیشه و خرد و فرهنگ بوده است. | ایران مجاز از ایرانیان (مردم ایران) |
| تشبیه (مشبه: اندیشه و خرد و فرهنگ / مشبهبه: ارمغان (هدیه)) | |
| اندیشه و خرد و فرهنگ | مراعات نظیر و واجآرایی مصوت «-ُ» |
صفحه دوم
همه آرایههای موجود در صفحه دوم این درس را در این بخش آوردهایم.
آرایههای بند اول را در جدول زیر مشاهده کنید.
| استوارترین ستایش | استعاره (تشبیه ستایش به بنای استوار) |
| زبان و خامه | تناسب |
| خامه دشمن | خامه مجاز از نوشتهها و آثار دشمنان است. |
| پیراسته و آلایش | تضاد |
| زشتی و پلشتی و کاستی و ناراستی و ددی و بدی | مراعات نظیر |
| واجآرایی مصوت کوتاه «-ُ» و مصوت بلند «ای» | |
| ...ددی و بدی و نمیتواند و نمیخواهد دید | واجآرایی صامت «د» |
| ایران و ایرانی | تکرار |
| بزرگی و والایی | تناسب |
| سر فرود آورد | کنایه از تسلیم شدن |
| زبان به ستایش بگشاید. | کنایه از سخن گفتن |
آرایههای بند دوم این صفحه را نیز در جدول زیر آوردهایم.
| میهن شکوهمند ما، این خاستگاه بخردان و... | تشبیه (مشبه: میهن ما / مشبهبه: خاستگاه بخردان و...) |
| بخردان و دانایان و روشنرایان | مراعات نظیر |
| روشنی و راستی | تناسب |
| گرد و یلان و دلیران و پهلوانان | مراعات نظیر |
| شیران | استعاره از پهلوانان (تشبیه پهلوانان به شیر جنگی) |
| نامدار | کنایه از مشهور |
| ما بدان مینازیم | کنایه از افتخار کردن به چیزی یا کسی |
| و سر از همگنان برمیافرازیم. | کنایه از برتر بودن از دیگران |
در جدول زیر، آرایههای بند سوم و چهارم این درس را بررسی کردهایم.
| بیگمانم | کنایه از اطمینان کامل |
| تو ایران را از بن جان دوست میداری. | کنایه از بسیار دوست داشتن |
| تو از تبار ایرانیان... هستی. | کنایه از اینکه از نژاد ایرانیان هستی. |
| آن پاکان | استعاره از ایرانیان |
| مهر ایران | استعاره و تشخیص (تشبیه ایران به انسان مهربان) |
| جانشان تابناک است | کنایه از انسانهای پاک |
| دلشان به نام و یاد ایران میتپد. | کنایه از شدت علاقه و وابستگی |
| نام و یاد | تناسب |
| دانادلان | استعاره و تشخیص (تشبیه دل به انسان دانا) |
| دل مجاز از کل وجود | |
| گذشته پرفروغ | کنایه از گذشته بسیار غنی و خوب |
| پایدار و نستوه و استوار | مراعات نظیر |
| آن آزاداندیشانی... استوار چون کوه | تشبیه (مشبه: آن آزاداندیشان / مشبهبه: کوه) |
| از خویش بیگانه شدهاند. | کنایه از عدم آشنایی با خود و فرهنگ خود یا فراموشی آن |
| به خویشتن بازآورند | آرایه کنایه از شناخت و افتخار به خود و فرهنگ خود |
| خویش، خویشتن و خود | مراعات نظیر |
| واجآرایی صامت «خ» | |
| این باری است که بر دوش تو نهاده شده است. | تشبیه (مشبه: شناخت ایران و شناساندن آن به دیگران / مشبهبه: بار بر دوش) |
| بر دوش نهاده شدن باری | کنایه از دادن مسئولیت کاری به کسی |
صفحه سوم
آرایههای بندهای مختلف آخرین صفحه از درس سوم را در جدولهای ادامه مطلب قرار دادهایم.
دو بند اول این صفحه را در جدول زیر و از نظر آرایههای آن بررسی کردهایم.
| باری به گرانی دماوند | تشبیه (مشبه: شناخت و شناساندن ایران / مشبهبه: باری به سنگینی دماوند) |
| تشبیه (مشبه: بار / مشبهبه: دماوند) | |
| که هر پشت را خرد میکند | کنایه از نابودی و شکست |
| هر پشت | مجاز از هر انسان |
| ستبر و ستوار و نیرومند | مراعات نظیر |
| فرزند ایران | استعاره (تشبیه ایران به مادر دارای فرزند) |
| هرآینه | کنایه از هر زمان |
| دل بدان خواهد باخت | آرایه کنایه (از عاشق و شیفته چیزی یا کسی شدن) |
| آبادی و آزادی | تناسب و جناس ناقص اختلافی |
| آبادی و آزادی، شکوفایی و توانایی، پیروزی و بهروزی | مراعات نظیر |
| تلاش و تکاپوی | تناسب |
| از هیچ تلاش و تکاپوی بازنماند | کنایه از انجام دادن همه کار |
| دریغ نورزد. | کنایه از تلاش نکردن به حد کافی |
در جدول زیر نیز، آرایههای ادبی بند سوم تا آخرین بند این درس را مشخص کردهایم.
| باوری استوار | استعاره (تشبیه باور به بنای استوار) |
| فرّ و فروغ | تناسب |
| فرّ و فروغ ایران | استعاره (تشبیه ایران به جاندار دارای فرّ و جسم دارای فروغ) |
| و چشم جهانیان را به تیرگی خواهی کشاند | کنایه از شکست دادن |
| و تیرگی ناخویشتنشناسی و از خودبیگانگی را خواهی زدود. | آرایه کنایه «از بین بردن چیزی» |
| هان و هان! | تکرار |
| چشم و چراغ ایرانی | تشبیه (مشبه: تو («ی» موجود در «ایرانی») / مشبهبه: چشم و چراغ) |
| کنایه از عزیز بودن | |
| و در جهان گرامیترینی | جهان مجاز از مردم جهان |
| دل از هرگونه... پاک ساز و برهان | کنایه از خارج کردن چیزی از وجود |
| دل مجاز از کل وجود | |
| باور آور که فرزند ایران... هستی. | استعاره و تشخیص (تشبیه ایران به مادر) |
| فرهنگ و ادب و اندیشه | مراعات نظیر |
| و بیشه فرهنگ و ادب و اندیشه را شیر شیران هستی. | اضافه تشبیهی (مشبه: فرهنگ و ادب و اندیشه / مشبهبه: بیشه) |
| تشبیه (مشبه: تو («ی» موجود در «هستی») / مشبهبه: شیر) | |
| شیر شیران | تکرار و کنایه از بسیار شجاع |
| بخوان و بجوی و بپوی | واجآرایی صامت «ب» و مصوت کوتاه «-ُ» |
| تویی که آینده میهن را درخشان خواهی ساخت. | کنایه از خوشبختی و آینده خوش |
| پشت و پناه تو و میهن. | کنایه از حامی |
| تن و جانت | تناسب |
| بیگزند | کنایه از بدون مشکل |
دانش ادبی درس سوم: واج آرایی
در قسمت دانش ادبی این درس، آرایه واجآرایی یا نغمه حروف را یاد میگیریم. هرگاه یک حرف (صامت) یا یک صدا (مصوتهای کوتاه و بلند) در عبارت یا بیتی تکرار شود، آرایه نغمه حروف پدید میآید. از این آرایه برای افزایش رسایی کلام و زیبایی خوانش آن استفاده میکنند. در کادر زیر، یک بیت را آوردهایم و آرایه واجآرایی را در آن بررسی کردهایم.
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است
باد خنک از جانب خوارزم وزان است
(منوچهری دامغانی)
| تکرار صامت «خ»، صامت «ز» و صامت «ن» | واجآرایی |
درس چهارم: سفر شکفتن
در این بخش، آرایههای موجود در درس چهارم را بهصورت صفحه به صفحه مشخص میکنیم.
صفحه اول
با تماشای جدول زیر، همه آرایههای صفحه اول درس چهارم را مشاهده میکنید.
| جوان و پیر | تضاد |
| جوان نمیداند و پیر نمیتواند. | واجآرایی صامت «ن» |
| نمیداند و نمیتواند | سجع |
| سخنان و پندها | تناسب |
| ماهی را هر وقت از آب بگیری تازه است. | تمثیل از نوع ارسالالمثل |
| کنایه از دیر نبودن برای انجام کاری | |
| آه بلندی میکشند | کنایه از حسرت خوردن |
| نیر و انرژی جوانی | اضافه تشبیهی (مشبه: جوانی / مشبهبه: نیر و انرژی) |
| هر حرکت ثانیهشمار ساعت | مجاز از زمان |
| ...ما را از فرصتهایی که در اختیارمان هست، دور میکند. | استعاره و تشخیص (تشبیه حرکت ثانیهشمار ساعت به انسان دارای توانایی دور کردن) |
| گذر شتابان عمر | اضافه استعاری (تشبیه عمر به شیء یا جاندار گذرکننده) |
| پانزده و بیست | تناسب |
صفحه دوم
در جدول زیر، همه آرایههای ادبی موجود در صفحه دوم این درس را آوردهایم.
| پانزده یا بیست یا سی | مراعات نظیر |
| قدرت خیال خود | اضافه استعاری (تشبیه خیال به جاندار دارای قدرت) |
| زندگی شیرین | حسآمیزی |
| کنایه از زندگی خوب | |
| شغل و درآمد | تناسب |
| احترام و اعتبار | |
| در خیال کسی نمیگنجد | کنایه از بعید بودن امکان فکر کردن به چیزی |
| بیعاطفه و بداخلاق | تناسب |
| عشق و عاطفه | |
| زندگی یک سفر است. | تشبیه (مشبه: زندگی / مشبهبه: سفر) |
| این سفر | استعاره از زندگی |
| کم و طولانی | تضاد |
| پرفراز و نشیب | فراز و نشیب: تضاد |
| کنایه از دارای آسانی و سختی | |
| همیشه خود را یک مسافر به حساب بیاوریم | تشبیه (مشبه: خود / مشبهبه: یک مسافر) |
| دشواری و لذت | تضاد |
| سفر | استعاره از زندگی |
| کوهستان و کوهنوردی | تناسب |
| مراسم مذهبی، دعای کمیل، نماز جماعت و مذهبی | مراعات نظیر |
صفحه سوم و چهارم
آرایههای دو صفحه پایانی این درس را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| سفر زندگی | اضافه تشبیهی (مشبه: زندگی / مشبهبه: سفر) |
| تواناییها و استعدادها | تناسب |
| درست و سنجیده | |
| چیرگی بر احساسات و هیجانات | کنایه از مسلط شدن |
| تناسب | |
| مهار احساسات | استعاره (تشبیه احساسات به حیوان مهارشدنی) |
| کنایه از تسلط بر احساسات | |
| عشق، خشم و نفرت، ترس و شادی | مراعات نظیر |
| عشق و نفرت | تضاد |
| کشف و نوآوری | تناسب |
| نوآوری و جدید | |
| رویارویی با مشکلات | کنایه از دیدن و پذیرفتن مشکلات |
| طروات و شادابی و شکوفایی | مراعات نظیر |
حالا که تمام آرایه های ادبی فارسی هشتم از درس اول تا انتهای فصل دوم را بررسی کردیم، در ادامه مطلب، آرایههای فصل سوم را معرفی میکنیم. البته درس پنجم فارسی هشتم، آزاد است پس در ادامه مطلب به بررسی درسهای ششم و هفتم و... میپردازیم.
فصل سوم: سبک زندگی
در این بخش، آرایههای ادبی درسهای هفتم و هشتم را معرفی میکنیم. برای یاگیری همه آرایههای ادبی فارسی میتوانید از فیلم آموزش رایگان آرایههای ادبی فارسی در فرادرس استفاده کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آوردهایم.
درس ششم: راه نیکبختی
آرایههای ادبی درس راه نیکبختی را در این بخش و بهصورت بیت به بیت مشخص کردهایم.
بیت اول
واژههای «جویم» و «گویم» در انتهای دو مصراع این بیت، آرایه جناس ناقص اختلافی را ساختهاند.
بیت دوم
دو آرایه زیر در این بیت وجود دارند.
| سحرخیز و سحرگهان | تکرار «سحر» |
| سحرخیز و خواب سحرگهان | تضاد |
بیت سوم
آرایههای این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| تکرار صامت «ش» | واجآرایی |
| آماده خدمتش به جان باش | کنایه از آماده بودن برای کمک به کسی |
بیت چهارم
در جدول زیر، آرایههای این بیت را مشاهده میکنید.
| چشم ادب | اضافه استعاری و تشخیص (تشبیه ادب به انسان دارای چشم) |
| با چشم ادب نگر پدر را | کنایه از بیاحترامی نکردن به پدر |
| از گفته او مپیچ سر را | کنایه از مخالفت نکردن با کسی |
| چشم و سر | تناسب |
بیت پنجم
آرایههای این بیت را نیز در جدول زیر آوردهایم.
| تو | آرایه تکرار |
| خرسند | |
| کل مصراع دوم | تلمیح به حدیثی از پیامبر (رضا الله فی رضا الوالد.) |
بیت هشتم
کل این بیت، تلمیحی به حدیث «قل الحق و ان کان مرّاً» از پیامبر دارد. یعنی معنای آن متناسب با این حدیث است.
بیت نهم
آرایههای بیت نهم را در جدول زیر آوردهایم. همچنین این بیت با بیت بعدی، موقوفالمعانی است. یعنی بیت دهم، ادامه بیت نهم است و بین این دو، وابستگی معنایی وجود دارد.
| شب و خواب | تناسب |
| روی به جامه خواب | جامه مجاز از رختخواب / تختخواب |
بیت دهم
واژه «روز» در این بیت، مجاز از کارهای انجامشده در روز است.
بیت یازدهم
واژههای «روز» و «آن» در این بیت، آرایه تکرار را ساختهاند.
درس هفتم
این بخش حاوی آرایههای موجود در دو بخش درس هفتم است.
بخش اول: آداب نیکان
در جدول زیر، آرایههای موجود در درس «آداب نیکان» را معرفی میکنیم.
| بغداد و ارشاد | سجع |
| مرشد خلق | کنایه از راهنما بودن برای مردم |
| خلق (مخلوقات) | مجاز از انسانها |
| طعام، میخورم و لقمه | مراعات نظیر |
| بهقدر و بیحساب | تضاد |
| بیموقع و بیحساب | تناسب |
| «تو از من چه میخواهی» تا «خوابیدن خود را میدانی؟» | واجآرایی صامت «خ» |
| دانایی و نادانی | تضاد |
| فرع و اصل | |
| لقمه حلال | لقمه مجاز از کل خوراک |
| خوردن و لقمه | تناسب |
| حلال و حرام | تضاد |
| به جای بیاوری | کنایه از انجام دادن |
| تاریکی دل | اضافه استعاری (تشبیه دل به مکان تاریک) |
| کنایه از داشتن نیتهای بد | |
| دل، پاک باشد | کنایه از خالی بودن دل از بدیها |
| دل مجاز از کل وجود | |
| سخن و گفتن | تناسب |
| سکوت و خاموشی | |
| سخن و گفتن / سکوت و خاموشی | تضاد |
| بهتر و نیکوتر | تناسب |
| در دل تو بغض و کینه و حسد مسلمانان نباشد | دل مجاز از کل وجود است. |
| تناسب | |
| در ذکر حق باشی | کنایه از به یاد خدا بودن و ذکر او را گفتن |
بخش دوم: انسان، فناوری، اخلاق
آرایههای موجود در صفحه اول این بخش از درس هفتم را در جدول زیر، مشخص کردهایم.
| چهره جهان | اضافه استعاری و تشخیص (تشبیه جهان به انسان دارای چهره) |
| عقل و استعداد | تناسب |
| رنج و آسایش | تضاد |
| کم کند و بیفزاید | |
| چاپار، پیک و پرنده نامهرسان | واجآرایی صامت «پ» |
| عصر چیرگی ماشین و رایانه | اضافه استعاری و تشخیص |
| تسلط دستاوردهای علمی و فناورانه | تشخیص و اضافه استعاری |
| تار و پود زندگی بشر | استعاره (تشبیه زندگی بشر به فرش دارای تار و پود) |
| دین، زبان | تناسب |
| اخلاق، آداب، هنجارها، سنتها، باورها و ارزشها | مراعات نظیر |
| داد و ستد | تضاد |
| پایبند به آن اعتقادات و... هستند. | کنایه از متعهد بودن به چیزی |
در جدول زیر نیز، آرایههای موجود در صفحههای دوم و سوم این درس را آوردهایم.
| هنجار و حریم و قانون و آداب | مراعات نظیر |
| اخلاقی و تربیت | تناسب |
| حریم و حرمت | |
| حریم و حرمت... پاس میدارند. | کنایه از احترام گذاشتن به چیزی یا کسی |
| حصار خانواده را فروبریزد. | حصار خانواده: اضافه تشبیهی (مشبه: خانواده / مشبهبه:حصار) |
| فروبریزد: کنابه از نابودی | |
| فضای پاک و امن آن (خانواده) | استعاره (تشبیه خانوده به مکان دارای فضا) |
| جامعه ماشینی | ماشین استعاره و مجاز از تکنولوژی |
| جامعه آراسته به علم و فن | استعاره (تشبیه علم و فن به زینت) |
| نابجا و نسنجیده | تناسب |
| شکستن شکوه و حرمت انسانی | کنایه از «از بین بردن» |
| کم رنگشدن آداب و اخلاق | کنایه از کم شدن و رو به نابودی رفتن |
| ...رهاورد تمدن ماشینی و علمزده غرب است. | علمزده: کنایه از بیش از حد علمی بودن |
| رایانه، اینترنت و تلفن همراه | مراعات نظیر |
| اینترنت پنجرهی است رو به جهان بیرون | تشبیه (مشبه: اینترنت / مشبهبه: پنجره) |
| منظرهای سرسبز و روحانگیز | استعاره از استفاده درست از اینترنت |
| فضایی طوفانخیز و پر گل و لای | استعاره از استفاده نادرست از اینترنت |
| فرا بگیرد. | کنایه از گسترش چیزی |
| علم و فن و دانش | مراعات نظیر |
| راه خدمت به پیشرفت خلق خدا | اضافه تشبیهی (مشبه: خدمت به پیشرفت خلق / مشبهبه: راه) |
| مسیر کمال | اضافه تشبیهی (مشبه: کمال / مشبهبه: مسیر) |
| کمال و متعالی | تناسب |
| پوچی و نابودی | |
| کمال و نابودی | تضاد |
| انسان و بشر | تناسب |
| جنگ نرم | حسآمیزی |
| کنایه از جنگ از طریق ایجاد تغییر در فرهنگ و باورهای یک ملت | |
| بیهیاهو | کنایه از جلب توجه نکردن |
| بیهیاهو و غوغا | تضاد |
| اگر کاربران اینترنت... به اخلاق علمی و... آراسته نشوند. | استعاره (تشبیه اخلاق علمی و... به زینت) |
| قانون و دین و هنجار و آداب | مراعات نظیر |
| اخلاقی و فرهنگی | تناسب |
| این ابزارها همچون بمب ویرانگری خواهند شد | تشبیه (مشبه: این ابزارها (اینترنت و...) / مشبهبه: بمب ویرانگر) |
| پایبندی | کنایه از تعهد |
تا اینجا آرایه های ادبی فارسی هشتم را تا درس هفتم بررسی کردیم و در ادامه مطلب به معرفی آرایههای درس هشتم به بعد میپردازیم.
درس هشتم: آزادگی
در این بخش، آرایههای شعر آزادگی را بیت به بیت معرفی میکنیم.
بیت اول
در جدول زیر، آرایههای این بیت را آوردهایم.
| تکرار صامت «ش» و «پ» | واجآرایی |
| خارکش و پشته خار | تناسب |
بیت دوم
آرایههای این بیت را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| لنگلنگان و قدم | تناسب |
| مصراع اول | کنایه از راه رفتن به صورت کج و بهسختی |
| دانه شکری | اضافه تشبیهی (مشبه: شُکر / مشبهبه: دانه) |
| کاشتن دانه شکر | کنایه از شکرگزاری کردن |
| دانه و میکاشت | تناسب |
بیت سوم
برای درک آرایههای موجود در این بیت، جدول زیر را مشاهده کنید.
| فرازنده این چرخ بلند | استعاره از خداوند |
| چرخ بلند | استعاره از آسمان |
| دل های نژند (غمگین) | مجاز از انسانهای نژند |
| تکرار صامت «ن» | واجآرایی |
بیت چهارم
آرایههای این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| از جیب تا دامن | مجاز از همه وجود و زندگی |
| تکرار صامت «ن» | واجآرایی |
بیت پنجم
در این بیت، آرایههای جدول زیر وجود دارند.
| در دولت | اضافه استعاری (تشبیه خوشبختی (دولت) به خانه دارای در) |
| در دولت بگشادی | کنایه از خوشبخت شدن |
| تاج عزت | اضافه تشبیهی (مشبه: عزت / مشبهبه: تاج) |
| تاج عزت به سر نهادن | کنایه از عزیز و گرامی کردن کسی |
| رخم و سرم | تناسب |
بیت ششم
آرایههای این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| حد من نیست | کنایه از عدم شایستگی |
| گوهر شکر | اضافه تشبیهی (مشبه: شکر / مشبهبه: گوهر) |
| گوهر سفتن | کنایه از انجام کاری دشوار و باارزش |
بیت هفتم
جدول زیر را مشاهده کنید تا آرایههای این بیت را بشناسید.
| نوجوانی و جوانی | تناسب |
| رخش پندار | اضافه تشبیهی (مشبه: پندار / مشبهبه: رخش (اسب)) |
| رخش | تلمیح به رخش رستم |
| تکرار صامت «ر» | واجآرایی |
بیت هشتم
تکرار صامت «ش» در این بیت، آرایه واجآرایی را ساخته است.
بیت نهم
واژههای «دولتت» و «عزیزیت» در این بیت، آرایه تناسب را ایجاد کردهاند.
بیت دهم
آرایههای بیت دهم را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| عزت و خواری | تضاد |
| خوار و خار | جناس همسان (اولی ذلت و دومی با معنای «تیغ») |
| عمر در... باختهای | کنایه از هدر دادن عمر برای چیزی بیهوده |
| تکرار صامت «خ» | واجآرایی |
بیت یازدهم
با مشاهده جدول زیر، آرایههای این بیت را بهخوبی یاد میگیرید.
| به و نه | جناس ناقص اختلافی |
| بر و در | |
| عزت و بالیننه | تضاد |
| بالیننه | کنایه از محتاج بودن |
بیت دوازدهم
این بیت دارای تناسب است که آنها را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| چاشت و شام | تضاد و تناسب |
| نان و آبی | مجاز از غذا |
| خورم و آشامم | تناسب |
| نان و خورم | |
| آب و آشامم |
بیت سیزدهم
واژههای «خوار» و «خس» با همدیگر، آرایه تناسب را در این بیت ساختهاند.
بیت چهاردهم
آرایههای ان بیت را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| افتادگی | کنایه از قد خمیده و گوژپشتی |
| افتادگی و عز | تضاد |
| عز آزادی و آزادگی | استعاره و تشخیص (تشبیه آزادگی به انسان دارای عزت) |
| آزادی و آزادگی | تناسب و جناس ناقص افزایشی |
تا اینجا کل آرایه های ادبی فارسی هشتم را تا انتهای فصل سوم شناسایی کردیم و در ادامه مطلب، آرایههای فصل چهارم را بررسی میکنیم.
فصل چهارم: نام ها و یادها
در این بخش به بررسی آرایههای موجود در درسهای نهم، دهم و یازدهم میپردازیم و همه آنها را سطر به سطر توضیح میدهیم. پیشنهاد میکنیم برای یادگیری آرایه جناس که در دانش ادبی این فصل با آن آشنا میشوید، فیلم آموزش رایگان جناس و روشهای تشخیص آن در فرادرس را تماشا کنید.
درس نهم
این درس شامل سه بخش است که آرایههای آنها را بهطور جداگانه معرفی میکنیم.
بخش اول: نوجوان باهوش
آرایههای موجود در شعر و متن موجود در این بخش را در جدول زیر آوردهایم.
| جهان | آرایه تکرار |
| خرم | |
| همه عالم | |
| جهان در مصراع دوم بیت اول | مجاز از همه موجودات جهان |
| به حلاوت بخورم زهر | پارادوکس |
| درد و درمان | تضاد و تناسب |
| از شادی چشمانش درخشید. | کنایه ازخوشحالی بسیار |
| استعاره (تشبیه چشمان به سنگ قیمتی دارای درخشش) | |
| شعر و شعرخوانی | تناسب |
| شعر و سعدی | |
| ریاضی، فلسفه، حکمت و علوم قرآنی | مراعات نظیر |
| آینده درخشان | استعاره (تشبیه آینده به جسم درخشان) |
| کنایه از آیندهای پر از خوشبختی | |
| هوش و استعداد | تناسب |
| کشورداری و سیاست |
بخش دوم: آشپز زاده وزیر
آرایههای موجود در بخش دوم درس نهم را در جدول زیر آوردهایم.
| هیاهوی کلاغها سکوت باغ را میشکست. | استعاره (تشبیه سکوت باغ به شیشه قابل شکستن) |
| سکوت باغ | اضافه استعاری (تشبیه باغ به انسان ساکت) |
| فاصله... را یکنفس طی میکرد. | کنایه از بسیار سریع بودن |
| قلم و کاغذی و نوشتن | مراعات نظیر |
| کاغذ ذهن | اضافه تشبیهی (مشبه: ذهن / مشبهبه: کاغذ) |
| و در دل تکرار میکرد. | کنایه از تکرار کردن با خود |
| از سرما لرزیدن | کنایه از به شدت سرد بودن |
| دانش دست و پا شکستهای بود که... | کنایه از دانش اندک |
| تشخیص و اضافه استعاری (تشبیه دانش به جاندار دارای دست و پا) | |
| قلک ذهنش | اضافه تشبیهی (مشبه: ذهن / مشبهبه: قلک) |
| باغ، طراوت و سرسبزی | مراعات نظیر |
| لب گزید | کنایه از جلوی خود را گرفتن |
| همه سرها به طرف او برگشت. | کنایه از جلب شدن توجه همه |
| «بگو» | تکرار |
| چشمهای قائممقام از تعجب باز ماند. | کنایه از بهشدت متعجب شدن |
| ستارهای بدرخشید | ستاره استعاره از یار |
| ماه مجلس | استعاره از یار |
| دل رمیده ما | استعاره (تشبیه دل به حیوان رم کرده) |
| ستاره و ماه | تناسب |
| انیس و مونس | |
| همه چشمها به دهان او خیره شده بود. | کنایه از توجه و دقت همه به او |
| هلهله و شادی | تناسب |
بخش سوم: گریه امیر
آرایههای موجود در بخش آخر این درس را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| هوش و ذکاوت | تناسب |
| داستانهای بسیار بر سر زبانهاست. | کنایه از مشهور بودن کسی یا چیزی |
| شهر و روستاها | تناسب |
| جهل و نادانی و خرافات | مراعات نظیر |
| از قضا | کنایه از وقوع چیزی بهصورت اتفاقی |
| جنزده | کنایه از رفتارهای عجیب و غریب |
| روستا و کوچه و خیابان | مراعات نظیر |
| مدرسه و کتابخانه | تناسب |
| تمام بچههای ایران، فرزندان حقیقی من هستند. | کنایه از شدت علاقه |
| تشبیه (مشبه: همه بچههای ایران / مشبهبه: فرزندان حقیقی من) |
حالا که آرایه های ادبی فارسی هشتم را تا انتهای درس نهم معرفی کردیم، با مطالعه ادامه مطلب میتوانیم آرایههای درس دهم به بعد را یاد بگیریم.
آرایه های ادبی درس دهم فارسی هشتم
در این بخش، همه آرایههای موجود در دو بخش درس دهم را معرفی میکنیم. برای یادگیری کامل این درس میتوانید فیلم آموزش رایگان درس دهم فارسی هشتم در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
بخش اول: قلم سحرآمیز
در جدول زیر، آرایههای ادبی این بخش را آوردهایم.
| جنگ، مقاومت، سربازان و شکست | مراعات نظیر |
| نمناک و قطرههای آب | تناسب |
| نور، خورشید، میتابید و روشن | مراعات نظیر |
| شاه و سردار | تناسب |
| هدهد صبا | اضافه تشبیهی (مشبه: هدهد (پرنده) / مشبهبه: صبا (باد صبا)) |
| صبا و سبا | جناس ناقص اختلافی |
| «به» و «کجا» | تکرار |
| بیت اول | تلمیح به داستان حضرت سلیمان و ملکه سبا |
| خاکدان غم | اضافه تشبیهی (مشبه: غم / مشبهبه: خاکدان) |
| خاکدان استعاره از این دنیا | |
| آشیان وفا | اضافه تشبیهی (مشبه: وفا / مشبهبه: آشیانه) |
| شعر و نقاشی | تناسب |
| قلم سحرآمیزت | کنایه از عجیب و شگفت بودن چیزی |
| من درد را فراموش کردم. | کنایه از درد نداشتن برای مدتی |
| نقاشی تو طبیب زخمهای ماست. | تشبیه تشخیص (مشبه: نقاشی تو / مشبهبه: طبیب (پزشک) زخمهای ما) |
بخش دوم: دو نامه
آرایههای بخش دوم این درس را در جدول زیر قرار دادهایم.
| آرام و قرار نداشت. | کنایه از بیقرار بودن |
| «گاه» | تکرار |
| مصر، استانبول، افغانستان و هند | مراعات نظیر |
| استعمار و بیدادگری | تناسب |
| پرشور | کنایه از اشتیاق زیاد |
| به گفت وگو بنشیند. | کنایه از صحبت کردن |
| انگلیسی، فرانسوی و عربی | مراعات نظیر |
| انگلیس، فرانسه و مصر | |
| نیرنگ استعمار | استعمار مجاز از حاکمان کشورهای استعمارگر |
| تحریم کند. | کنایه از ممنوع کردن استفاده از چیزی |
| بزرگ و بزرگوار | تناسب |
| فتوای تاریخی | تاریخی بودن چیزی: کنایه از مشهور و مهم بودن آن |
| توتون و تنباکو | تناسب |
| در حکم محاربه با... است. | در حکم چیزی بودن: کنایه از همانند آن چیز بودن |
| قلیان و تنباکو | تناسب |
| شاه به تنگنا افتاد | کنایه از درمانده شدن و نداشتن چاره |
| توطئه انگلیس | انگلیس مجاز از حاکمان انگلیس |
دانش ادبی درس دهم: جناس
در بخش دانش ادبی این درس با آرایه ادبی جناس آشنا میشویم. آرایه جناس به زبان ساده، نزدیکی آوایی واژهها در شعر و نثر است. برای مثال بین واژههای «دار» و «کار» یا «شیر (حیوان)» و «شیر (نوشیدنی)» جناس برقرار است. در ادامه، مثالهای کتاب فارس هشتم آوردهایم و جناس را در آنها مشخص کردهایم.
ای نام تو بهترین سرآغاز
بی نام تو نامه کی کنم باز؟
(نظامی)
| نام | نامه |
شرف نفس به جود است و کرامت به سجود
هرکه این هر دو ندارد عدمش به ز وجود
(سعدی)
| جود | سجود |
| سجود | وجود |
| وجود | جود |
الهی چون تو حاضری، چه جویم و چون تو ناظری، چه گویم؟ (حسنزاده عاملی)
| حاضری | ناظری |
| جویم | گویم |
سرو چمان من چرا میل چمن نمیکند
همدم گل نمیشود، یاد سمن نمیکند
(حافظ)
| چمان | چمن |
| چمن | سمن |
نه هر چه به قامت مهتر، به قیمت بهتر. (سعدی)
| مهتر | بهتر |
نکته: اگر یک واژه با ظاهر کاملاً یکسان اما معنای متفاوت در شعر و نثر تکرار شود نیز، آرایه جناس وجود دارد برای مثال واژههای «عقل» در جمله «اگر عقل داشتی عقلت را میکشیدی.» با هم جناس تام یا همسان دارند زیرا اولی به معنای عقل و تفکر و دومی به معنای دندان عقل است.
در مطلب زیر از مجله فرادرس، جناس و انواع آن را بهطور کامل توضیح دادهایم.
تا اینجا به بررسی آرایه های ادبی فارسی هشتم تا درس دهم پرداختیم و در ادامه مطلب، آرایه های درس یازدهم به بعد را معرفی میکنیم.
درس یازدهم: پرچمداران
همه آرایههای موجود در درس یازدهم فارسی هشتم را در این بخش با هم بررسی میکنیم.
صفحه اول
جدول زیر را تماشا کنید تا تمام آرایههای ادبی صفحه اول این درس را بشناسید.
| بزرگ و عزیز و شکوهمند | مراعات نظیر |
| دین و زبان و فرهنگ | |
| جسم و جان | تناسب |
| اکنون پارهای از پیکر ماست. | تشبیه (مشبه: ایران / مشبهبه: پاره ای از پیکر ما) |
| کنایه از بسیار عزیز بودن | |
| ستمها و گزندهای فراوانی دیده | استعاره و تشخیص (تشبیه ایران به انسان ستمدیده) |
| ایران مجاز از مردم ایران | |
| اما هرگز ایمان، عزت و اراده استوار خود را از دست نداده است. | تشخیص و استعاره (تشبیه ایران به انسان دارای ایمان و عزت و...) |
| ایران مجاز از مردم ایران | |
| اراده استوار | استعاره (تشبیه اراده به سازهای استوار) |
| کنایه از اراده زیاد و قوی | |
| لحظههای تلخ و شیرین | حسآمیزی |
| میهنی که... لحظههای تلخ و شیرین بسیاری را به چشم دیده | استعاره و تشخیص (تشبیه میهن به انسان دارای چشم) |
| به چشم دیده | کنایه از تجربه کردن |
| و گرمی خون دلاوران را بر پیکر خود احساس کرده است | استعاره و تشخیص (تشبیه ایران به جاندار دارای پیکر) |
| پیکر استعاره از خاک زمین ایران است. | |
| و شهدای بسیاری را در دل خود جای داده | استعاره و تشخیص (تشبیه ایران به انسان دارای دل) |
| خون دلها خورده است. | کنایه از کشیدن رنجهای بسیار |
| نوجوانان و جوانان | تناسب |
| جانبرکفان | کنایه از نترس بودن |
| بسیجی، ارتشی و سپاهی | مراعات نظیر |
| این پهنه خدایی را به بنیانی استوار و سدی نفوذناپذیر و... تبدیل کرد. | تشبیه (مشبه: پهنه خدایی (ایران) / مشبهبه: بنیان و سد) |
| هجوم وحشیانه صدام | صدام مجاز از ارتش بعث عراق به رهبری صدام |
صفحه دوم
در جدول زیر، آرایههای دومین صفحه این درس را قرار دادهایم.
| آسمان و زمین | تناسب و تضاد |
| مجاز از همهجا | |
| آتش بمب و موشک | اضافه تشبیهی (مشبه: بمب و موشک / مشبهبه: آتش) |
| ایران سرافراز | تشخیص و استعاره (تشبیه ایران به انسان سرافراز) |
| مجاز از مردم ایران | |
| هرگز رنگ نباخت | کنایه از تسلیم نشدن و عوض نشدن |
| و برخود نلرزید | کنایه از نترسیدن |
| و جنبوجوش خود را رها نکرد. | تشخیص و استعاره (تشبیه ایران به جاندار دارای جنبوجوش) |
| پابرجا ماند | کنایه از مقاومت |
| درس پاکی و... | اضافه تشبیهی (مشبه: پاکی و... / مشبهبه: درس) |
| پاکی، پایدارای و پاسداری | مراعات نظیر |
| واجآرایی صامت «پ» | |
| انسانهای دلزنده جهان | کنایه از انسان آگاه |
| ایران درس... به... آموخت. | استعاره و تشخیص (تشبیه ایران به معلم) |
| ایران مجاز از مردم ایران | |
| حماسه آفریدند | کنایه از انجام کاری شگرف و بزرگ |
| همت و تلاش | تناسب |
| سربازان سربلند | کنایه از باافتخار |
| واجآرایی صامت «س» | |
| علم و دانش و تخصص | مراعات نظیر |
| آبروی این سرزمین | تشخیص و استعاره (تشبیه این سرزمین به انسان دارای آبرو) |
| نوجوانان و جوانان | تناسب |
| شاداب و سرزنده | |
| باایمان و پاکآیین | |
| همانند قلل | تشبیه (مشبه: نوجوانان و جوانان / مشبهبه: قلل (قلهها)) |
| استورا و پایدار | تناسب |
| عزت و افتخار | |
| امروز و فردا | |
| سیمای وطن | تشخیص و اضافه استعاری (تشبیه وطن به انسان دارای چهره) |
| زیور و شکوه خلاقیت و نوآوری | اضافه تشبیهی (مشبه: خلاقیت و نوآوری / مشبهبه: زیور و شکوه) |
| پرچم ایران... را برخواهند افراشت. | کنایه از موجب افتخار چیزی یا کسی شدن |
| سرود سرفرازی و آزادمنشی | اضافه تشبیهی (مشبه: سرفرازی و آزادمنشی / مشبهبه: سرود) |
شعر صفحه سوم درس یازدهم
آرایههای موجود در شعر ادیبالممالک فراهانی را در این بخش و بهصورت بیت به بیت معرفی میکنیم.
بیت اول این شعر دارای آرایههای زیر است.
| ای وطن | تشخیص و استعاره (تشبیه وطن به انسان مورد خطاب) |
| تکرار | |
| ای دل مرا مأوا | تشبیه (مشبه: وطن / مشبهبه: مأوا (پناهگاه)) |
| دل مرا | مجاز از کل وجود من |
| ای تن مرا مسکن | تشبیه (مشبه: وطن / مشبهبه: مسکن) |
| وطن، مأوا و مسکن | مراعات نظیر |
| دل و تن | تناسب |
تمام آرایههای بیت دوم را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| ای وطن | تکرار |
| تشخیص و استعاره (تشبیه وطن به انسان مورد خطاب) | |
| ای تو نور | تشبیه (مشبه: وطن / مشبهبه: نور) |
| ما همه چشم | آرایه تشبیه (مشبه: ما / مشبهبه: چشم) |
| نور و چشم | تناسب |
| ای تو جان | تشبیه (مشبه: تو / مشبهبه: جان) |
| ما همه تن | آرایه تشبیه (مشبه: ما / مشبهبه: تن) |
| جان و تن | تناسب |
همانطور که در جدول زیر مشاهده میکنید، بیت سوم این شعر دارای آرایههای تضاد و تناسب است.
| گویمت و شنوی | تضاد و تناسب |
| جان و تن | تناسب |
آرایههای بیت چهارم را در جدول زیر قرار دادهایم.
| مهر به دل نبود | کنایه از دوست نداشتن چیزی یا کسی |
| آدمی و اهریمن | تضاد |
مصراع اول بیت ششم این شعر، یعنی مفهوم «حب چیزی را به دل نداشتن»، کنایه از مهم نبودن چیزی و عدم علاقه به آن است.
آرایه های ادبی فصل پنجم فارسی هشتم با نام «اسلام و انقلاب اسلامی»
تا اینجا، آرایه های ادبی فارسی هشتم را تا انتهای درس یازدهم بررسی کردیم و در این بخش، آرایههای درسهای دوازدهم، سیزدهم و چهاردهم فارسی هشتم را بررسی میکنیم.
درس دوازدهم: شیر حق
آرایههای ادبی این درس را در همین بخش و بهصورت بیت به بیت مشخص کردهایم.
بیت اول
این بیت دارای تضاد و استعاره است.
| شیر حق | استعاره از علی (ع) |
| منزه و دغل | تضاد |
بیت دوم
جدول زیر را مشاهده کنید.
| بر پهلوانی دست یافت | کنایه از پیروزی |
| شمشیری برآورد | کنایه از آماده شدن برای کشتن |
بیت سوم
همه آرایههای این بیت در جدول زیر است.
| بر و هر | جناس ناقص اختلافی |
| هر | تکرار |
| علی، نبی و ولی | مراعات نظیر |
| ولی و علی | جناس ناقص اختلافی |
بیت چهارم
در این بیت، دو کنایه زیر وجود دارند.
| انداخت شمشیر | کنایه از کنار کشیدن از جنگ |
| مصرع دوم | کاهلی کردن در جنگ: کنایه از تمایل نداشتن به ادامه جنگ |
بیت پنجم
کنایه و تناسب، آرایههای این بیت هستند.
| عفو و رحم | تناسب |
| بیمحل | کنایه از بدون دلیل |
بیت ششم
دو کنایه جدول زیر را در این بیت مشاهده میکنیم.
| بر من تیغ تیز افراشتی | کنایه از قصد کشتن کسی را داشتن |
| مرا بگذاشتی | کنایه از رها کردن و زنده گذاشتن |
بیت هفتم
در این بیت، سه آرایه زیر وجود دارند.
| تیغ از پی حق میزنم | تیغ مجاز از جنگیدن |
| حق | تکرار |
| بنده و مأمور | تناسب |
بیت هشتم
آرایههای تشبیه و تکرار را در این بیت مشاهده میکنیم.
| شیر حقم | تشبیه (مشبه: من («م» موجود در «حقم») / مشبهبه: شیر حق) |
| شیر هوا | اضافه تشبیهی (مشبه: هوا و هوس / مشبهبه: شیر) |
| من | تکرار |
بیت نهم
آرایههای تشبیه، تناسب و کنایه در این بیت وجود دارند.
| باد خشم | اضافه تشبیهی (مشبه: خشم و شهوت و آز / مشبهبه: باد) |
| باد شهوت | |
| باد آز | |
| خشم شهوت و آز | مراعات نظیر |
| اهل نماز | اهل چیزی بودن: کنایه از انجام دادن چیزی بهصورت مستمر |
بیت دهم
این بیت، حاوی واجآرایی و کنایه است.
| تکرار صامت «ن» | واجآرایی |
| تکرار صامت «ر» | |
| نهان کردن تیغ | کنایه از انصرف از جنگ |
درس سیزدهم: ادبیات انقلاب
همه آرایههای موجود در این درس را در همین بخش معرفی میکنیم.
بخش اول: ادبیات انقلاب
| بهمنماه ۱۳۵۷ | مجاز از پیروزی انقلاب که در این زمان اتفاق افتاد. |
| فروپاشی و آغاز | تضاد |
| رهایی و آزادی | تناسب |
| کنار زده شد. | کنایه از نابود شدن |
| ایمان و اعتقاد | تناسب |
| دوگانگی از میان برخاست | کنایه از «از بین رفتن» |
| درخشش این انقلاب | اضافه استعاری (تشبیه انقلاب به جسم نورانی) |
| دو سرچشمه زایا...؛ یعنی دین و فرهنگ | تشبیه (مشبه: دین و فرهنگ / مشبهبه: سرچشمه) |
بخش دوم: ادبیات انقلاب، انقلاب ادبیات
| انسجام و وحدت | تناسب |
| فکر و فرهنگ | |
| اندیشهها و باورها | |
| نظم و نثر | |
| همه آثار نظم و نثر که... آیینه فرهنگ و اندیشه یک جامعه است. | تشبیه (مشبه: همه آثار... / مشبهبه: آیینه فرهنگ و اندیشه...) |
| آیینه چیزی بودن | کنایه از بازتاب چیزی بودن |
| شاهنامه، گلستان و مثنوی مولوی | مراعات نظیر |
| رو میکنید | کنایه از توجه به چیزی |
| پیش چشم خود دارید. | کنایه از تماشای چیزی |
| کلید شناخت هر ملتی، ادبیات آن ملت است. | تشبیه (مشبه: ادبیات هر ملت / مشبهبه: کلید) |
| کلید چیزی بودن | کنایه از راه ورود به چیزی |
| جلوهگر شد. | کنایه از مشخص شدن چیزی به نحوی خوب |
| انقلاب اسلامی، درهای تازهای به روی ادبیات گشود. | تشخیص و استعاره (تشبیه انقلاب به انسان) |
| در گشودن | کنایه از باز کردن مسیری |
| روی ادبیات | اضافه استعاری و تشخیص (تشبیه ادبیات به انسان دارای رو (صورت)) |
| روحیه جوانمردی و پهلوانی | کنایه از روحیه کمک به دیگران |
| ادبیات انقلاب، انقلابی است که... | تشبیه (مشبه: ادبیات انقلاب / مشبهبه: انقلاب (جنبشی بزرگ)) |
| عشق و شور و... در آن موج میزند. | استعاره (تشبیه ادبیات انقلابی به دریای دارای موج) |
| تشبیه (مشبه: عشق و شور و... / مشبهبه: موج) | |
| موج زدن | کنایه از شدتداشتن چیزی |
| ادبیات انقلاب، آیینه انقلاب است | تشبیه (مشبه: ادبیات انقلاب / مشبهبه: آیینه) |
| و گنجینهای است که آرمانهای انقلاب اسلامی را در خود جای داده است. | تشبیه (مشبه: ادبیات انقلابی / مشبهبه: گنجینه) |
| استعاره (تشبیه آرمانهای انقلاب اسلامی به گنجهای موجود در گنجینه) |
دانش ادبی درس سیزدهم: کنایه
کنایه آرایهی است که در این درس آن را یاد میگیریم. منظور از آرایه ادبی کنایه، آوردن یک جمله یا عبارت با دو معنای دور و نزدیک در شعر یا نثر است که فقط معنای دور آن، مورد نظر گوینده باشد. از آرایه کنایه برای غیرمستقیم و پوشیده حرف زدن استفاده میکنیم. برای مثال، عبارت «سر به سر کسی گذاشتن» کنایه از شوخی با کسی و اذیت کردن او است. در ادامه، کنایه موجود در مثال کتاب را توضیح دادهایم.
برای یادگیری این آرایه، میتوانید فیلم آموزش رایگان آرایه کنایه و نحوه تشخیص آن در فرادرس را تماشا کنید. لینک آین آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
از مکافات عمل غافل مشو
گندم از گندم بروید جو ز جو
(مولوی)
| مصراع دوم | کنایه از اینکه هر کار خوبی پاداش دارد و هر کار بدی با مجازات همراه است. |
تا اینجا کل آرایه های ادبی فارسی هشتم را تا انتهای درس سیزدهم معرفی کردیم و در ادامه مطلب، آرایههای درسهای چهاردهم به بعد را بررسی میکنیم.
درس چهاردهم: یاد حسین
در این بخش به بررسی آرایههای موجود در شعر «یاد حسین» میپردازیم.
بیت اول
برای شناسایی آرایههای این بیت، جدول زیر را مشاهده کنید.
| تف دل | اضافه تشبیهی (مشبه: دل / مشبهبه: تف (آتش)) |
| دل مجاز از کل وجود | |
| دل و کام | تناسب |
| کام و تشنه | |
| تشنه | تکرار |
بیت دوم
آرایههای مختلف این بیت را در جدول زیر قرار دادهایم.
| دود دل و دیده | دو اضافه استعاری (تشبیه دل و دیده به آتش دارای دود) |
| دود | استعاره از غم (دود دل) / استعاره از اشک (دود دیده) |
| دل و دیده | تناسب |
| تکرار صامت «د» در مصراع اول | واجآرایی |
| خامه با سوز رقم کرد (نوشت) | تشخیص و استعاره (تشبیه خامه (قلم) به انسان شاعر) |
| خامه مجاز از نویسنده و شاعر | |
| دوات و خامه و رقم کرد و دفتر | مراعات نظیر |
بیت سوم
آرایههای این بیت را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| آه و افسوس | تناسب |
| دشت بلا | اضافه تشبیهی (مشبه: بلا / مشبهبه: دشت) |
| خسرو بیلشکر و یاور | استعاره از امام حسین (تشبیه حسین (ع) به پادشاه) |
| تلمیح به ماجرای کربلا |
بیت چهارم
بیت چهارم این شعر را در جدول زیر از نظر آرایههای موجود در آن بررسی کردهایم.
| لب و دل و دیده | مراعات نظیر |
| خشک و سوخته | تناسب |
| خشک و تر | تضاد |
| دل سوخته | کنایه از رنج کشیدن |
| غرقه بحر بلا | استعاره از امام حسین (تشبیه حسین (ع) به انسان غرقشده در دریا) |
| بحر بلا | اضافه تشبیهی (مشبه: بلا / مشبهبه: بحر) |
| بحر و بر | تضاد و جناس ناقص افزایشی |
| تر، در و بر | جناس ناقص اختلافی |
بیت پنجم
این بیت حاوی تشبیه، تناسب و جناس است.
| مصراع اول | تشبیه (مشبه: آل نبی / مشبهبه: ماهی بیرون افتاده از آب) |
| ماهی و آب | تناسب |
| آب و تشنه | |
| در و بر | جناس ناقص اختلافی |
بیت ششم
تمام آرایههای این بیت را در جدول زیر آوردهایم.
| بزرگ و کوچک | تضاد |
| مجاز از همه آنها | |
| عطشان و تشنه | تناسب |
| بزرگ و اکبر / کوچک و اصغر | |
| اکبر و اصغر | ایهام تناسب (معنای اول: بزرگ و کوچک / معنای دوم: علیاکبر و علیاصغر (متناسب با نسل حیدر)) |
بیت هفتم
برای شناسایی آرایههای این بیت، جدول زیر را مشاهده کنید.
| تشنه لب | لب مجاز از کل وجود |
| لب شط و تشنه لب | جناس همسان (لب اول: کنار / لب دوم: از اعضای بدن) |
| تشنه و سیراب | تضاد |
| لب شط و لب کوثر | تکرار «لب» |
| تکرار صامت «ش» | واجآرایی |
بیت هشتم
جدول زیر را مطالعه کنید.
| ره بردن سوی جایی | کنایه از حرکت به سمت جایی یا چیزی |
| آب فرات | مجاز از رودخانه فرات |
| عباس و حسین | تناسب |
| آب، فرات و تشنه | مراعات نظیر |
| ماند تا صف محشر تشنه | کنایه از تا دم مرگ تشنه ماندن |
| صف محشر | مجاز از قیامت |
بیت نهم
به آرایههای موجود در جدول زیر توجه کنید.
| دو بلند شدن از دل | کنایه از شدت غم و اندوه |
| دود دل | استعاره از اندوه |
| کلک «فدایی» | کلک (قلم) مجاز از شعر «فدایی (شاعر)» |
| کلک، ورق و رقم کرد | مراعات نظیر |
| تکرار صامت «ک» | واجآرایی |
| بر ورق کرد رقم | کنایه از نوشتن یا سرودن |
درس پانزدهم فارسی هشتم، درس آزاد است پس در ادامه مطلب به معرفی آرایههای درس شانزدهم تا نیایش انتهای کتاب میپردازیم.
آرایه های ادبی فصل ششم فارسی هشتم با نام «ادبیات جهان»
تا اینجا آرایه های ادبی فارسی هشتم را تا آخر فصل پنجم معرفی کردیم و در این بخش، تمام آرایههای موجود در درسهای شانزدهم و هفدهم را معرفی میکنیم. پیشنهاد میکنیم برای یادگیری تمام آرایههای ادبی فارسی هشتم، مجموعه فیلمهای آموزش آرایههای ادبی در فرادرس را تماشا کنید. لینک این مجموعه آموزش را در کادر پایین آوردهایم.
درس شانزدهم
این درس از دو بخش تشکیل شده است که همه آرایههای آنها را در همین بخش، مشخص کردهایم.
پرنده آزادی
در جدول زیر، شعر «پرنده آزادی» از «محمود درویش» را از نظر آرایههای موجود در آن، بررسی میکنیم.
| محمد در آغوش پدرش چونان پرندهی بیمناک آشیان دارد. | تشبیه (مشبه: محمد / مشبهبه: پرندهای بیمناک) |
| تشبیه (مشبه: آغوش پدرش / مشبهبه: آشیان) | |
| دوزخ آسمان | اضافه تشبیهی (مشبه: آسمان / مشبهبه: دوزخ) |
| بالهای من در برابر این طوفان ناتوان است. | استعاره (تشبیه خود به پرنده دارای بال) |
| پنهان و ناتوان | تکرار |
| محمد فرشته بیپناهی است | تشبیه (مشبه: محمد / مشبهبه: فرشته) |
| صیادی سنگدل | استعاره از سربازان اسرائیلی |
| او در سایه خود تنهاست | کنایه از بهشدت تنها بودن |
| چهرهاش... چونان خورشید | تشبیه (مشبه: چهره محمد / مشبهبه: خورشید) |
| قلبش... چونان سیب | تشبیه (مشبه: قلب محمد / مشبهبه: سیب) |
| صیادش میتواند به شکارش... | صیاد استعاره از سربازازن اسرائیلی |
| شکارش: استعاره از کشتن محمد (پرنده) | |
| تا آنگاه که بتواند فلسطینش را بیغلط تلفظ کند. | کنایه از بزرگ شدن |
| سرکشی کند | کنایه از ابراز مخالفت و ایجاد آشوب |
| شکارش میکنم. | استعاره از کشتن محمد |
| «محمد الدوره» خونی است که از بعثت پیامبران جوشیده است | تشبیه (مشبه: محمد / مشبهبه: خونی که...) |
| صعود کن تا سدرة المنتهی | تلمیح به داستان عروج پیامبر اسلام به عرش |
کودکان سنگ
آرایههای موجود در این شعر را در جدول زیر مشخص کردهایم.
| دنیا را خیره کردند | کنایه از باعث تعجب همه شدن |
| دنیا مجاز از مردم دنیا | |
| چونان مشعلها درخشیدند | تشبیه (مشبه: آنها / مشبهبه: مشعلها) |
| و چونان بشارت | تشبیه (مشبه: آنها / مشبهبه: بشارت) |
| خروشیدند | کنایه از اعتراض کردن |
| لشکریان خیانتها و مزدوریها | دو اضافه تشبیهی (مشبه: خیانت و مزدوری / مشبهبه: لشکریان) |
| تاریخ درنگ کند | تشخیص و استعاره (تشبیه تاریخ به انسان) |
| مجاز از مردم | |
| کودکان سنگ | تلمیح به مبارزه کودکان فلسطینی با اسرائیلیان بهوسیله سنگ |
| سنگ و ویران | تناسب |
| سنگ در دستان کودکان حماسه میآفریند | استعاره و تشخیص (تشبیه سنگ به انسان سازنده حماسه) |
| کنایه از انجام کاری بزرگ | |
| فرزندان غزه | استعاره و تشخیص (تشبیه غزه به مادر دارای فرزند) |
| چیدن زیتون | زیتون نماد صلح است و چیدن زیتون کنایه از ایجاد صلح |
| درختان زیتون بارور میشوند | کنایه از رسیدن دوران صلح |
| وطنی زاده میشود | استعاره و تشخیص (تشبیه وطن به جانداری که زاده میشود.) |
| چهره قدس | تشخیص و اضافه استعاری (تشبیه قدس به انسان دارای چهره) |
| قدس درخشان | استعاره (تشبیه قدس به جسم دارای نور) |
| رخساره فلسطین | اضافه استعاری (تشبیه فلسطین به انسان دارای رخساره) |
| پرفروغ و تابان میشود. | کنایه از عالی شدن شرایط |
آرایه های ادبی درس هفدهم: راه خوشبختی
در این بخش، آرایههای موجود در هر صفحه از این درس را بهطور جداگانی معرفی میکنیم.
در صفحه اول این درس، آرایههای جدول زیر وجود دارند.
| روزگار دریایی است | تشبیه (مشبه: روزگار / مشبهبه: دریا) |
| کشتی زندگانی | اضافه تشبیهی (مشبه: زندگانی / مشبهبه: کشتی) |
| ساحل مقصود | اضافه تشبیهی (مشبه: مقصود / مشبهبه: ساحل) |
| این دریای بزرگ | استعاره از زندگی |
| جزر و مد | استعاره از سختیها و آسانیهای زندگی |
| تضاد | |
| آرام باشد | استعاره از خوب بودن شرایط زندگی |
| طوفانی خواهد شد. | استعاره از بد شدن شرایط |
| آرام و طوفانی | تضاد |
| امروز و فردا | |
| فرصت را غنیمت بشمارید. | تشبیه (مشبه: فرصت / مشبهبه: غنیمت) |
| اعماق این دریا | استعاره از مرگ (زیرا دریا در اینجا استعاره از زندگی است.) |
| گذشته و آینده | تضاد |
| جز «حال» چیزی ندارید. | مجاز از فرصتهای زمان حال |
| فقط امروز در اختیار شماست. | امروز مجاز از کل زمان حال |
| تاب و تحمل | تناسب |
| گویا فردایی نخواهد بود | کنایه از فرصت نداشتن در آینده و زیستن در اکنون |
| فردا | مجاز از کل آینده |
| ممکن است اصلاً فردا را نبینید. | کنایه از اینکه انسان بمیرد. |
آرایههای موجود در صفحه دوم این درس را در جدول زیر مشاهده میکنید.
| حساب کار خود را داتشه باش. | کنایه از دقت و برنامهریزی برای انجام کارها |
| روزگار چون باد و ابر... | تشبیه (مشبه: روزگار / مشبهبه: باد و ابر) |
| امروز و فردا | تضاد |
| فقط امروز را دارید. | امروز مجاز از فرصتهای زمان حال |
| مسرور و غمگین | تضاد |
| صبر و تحمل | تناسب |
| توکل و امید | |
| فردایی روشن | کنایه از آینده خوب |
| اضافه استعاری (تشبیه فردا به جسم دارای نور) | |
| بار غم را به دوش بکشید. | اضافه تشبیهی (مشبه: غم / مشبهبه: بار) |
| کنایه از تحمل غم | |
| شمار روزها و شبها | روز و شب مجاز از کل بیستوچهار ساعت شبانهروز |
| «کسی که اوقات خود» تا «تلف کرده باشد.» | تشبیه (مشبه: گذراندن اوقات به کارهای ناشایست / مشبهبه: تلف کردن زندگانی) |
| تفکر و تأمل | تناسب |
| کار و اقدام | |
| بلافاصله و تعلل | تضاد |
| کار امروز را به فردا میفکنید. | کنایه از عقب نینداختن زمان انجام کارها |
| امروز: مجاز از کل زمان حال | |
| جز پشیمانی سودی ندارد. | پارادوکس (سود بودن پشیمانی) |
| نشاط و شتاب و اضطراب | مراعات نظیر |
| سرد و گرم روزگار | استعاره و کنایه از سختی و آسانی زندگی |
در صفحه سوم این درس، آرایههای زیر وجود دارند.
| راه زندگی | اضافه تشبیهی (مشبه: زندگی / مشبهبه: راه) |
| از راه راست منحرف شوند. | راه راست کنایه از مسیر درست زندگی است. |
| عقل و متانت را شعار خود کنند | کنایه از شروع عمل به عقل و متانت |
| پیر، سال و عمر | مراعات نظیر |
| این راه پرخوف و خطر | استعاره از زندگی و روزگار |
| پیران را راهبر خود قرار دهند | تشبیه (مشبه: پیران / مشبهبه: راهبر راه زندگی) |
| راحت و آسایش | تناسب |
| سلسله کائنات | اضافه تشبیهی (مشبه: کائنات / مشبهبه: سلسله) |
| نظام آفرینش | اضافه تشبیهی (مشبه: آفرینش / مشبهبه: نظام ) |
| خطای بزرگی | کنایه از شدید بودن خطا |
| استعاره (تشبیه خطا به جسم دارای ابعاد) | |
| داریم و از دست رفت | تضاد |
| انگشت ندامت به دندان میگزیم | کنایه از حسرت خوردن و پشیمانی |
| جز حسرت و ندامت ثمری نخواهیم برد. | تشبیه (مشبه: حسرت و ندامت / مشبهبه: حسرت و ندامت) |
| از گذشته درس بگیریم | کنایه از کسب تجربه و انجام ندادن دوباره اشتباهات قبلی |
| گذشته، حال و آینده | مراعات نظیر |
تا اینجا آرایه های ادبی فارسی هشتم را از ابتدا تا آخرین درس، بررسی کردیم. در بخش بعدی نیز، آرایههای قسمت نیایش کتاب را بررسی میکنیم.
آرایه های ادبی فارسی هشتم بخش «نیایش»
در این بخش آرایههای بخش نیایش فارسی هشتم را معرفی میکنیم.
بیت اول
سه آرایه جدول زیر در بیت اول این شعر وجود دارند.
| نگاه خدا | استعاره از توجه خدا (تشبیه توجه خدا به نگاه انسان) |
| نگاه کردن خدا به کسی | کنایه از توجه و لطف خدا به کسی |
| تکرار صامت «ن» | واجآرایی |
بیت دوم
در بیت دوم، آرایههای زیر را مشاهده میکنید.
| نگاهی کن | استعاره و کنایه از توجه |
| رو آرم به سویت | کنایه از رفتن به سمت کسی |
| جا گیرم | کنایه از ماندن در جایی |
| سویت و کویت | جناس ناقص اختلافی |
| تکرار مصوت «ر» و «ک» | واجآرایی |
بیت سوم
این بیت حاوی استعاره و دو کنایه است.
| بلندآوازه | کنایه از مشهور شدن |
| لطف بیاندازه | استعاره (تشبیه لطف به جسم دارای اندازه) |
| کنایه از لطف زیاد |
بیت چهارم
برای شناسایی آرایههای بیت چهارم، به جدول زیر توجه کنید.
| وضو و آب | تناسب |
| رو و سر | |
| غفلت و خواب | |
| بر، در و سر | جناس ناقص اختلافی |
| آن و آب | |
| آب و خواب | جناس ناقص افزایشی |
| نماند در سرم خواب | کنایه از آگاه شدن |
بیت پنجم
در آخرین بیت این درس، آرایههای زیر وجود دارند.
| چشم مرحمت | اضافه استعاری (تشبیه مرحمت به جاندار دارای چشم) |
| چشم و نظر | تناسب |
تا اینجا کل آرایههای فارسی هشتم را بررسی کردیم و برای یادگیری آرایههای ادبی نهم نیز میتوانید مطلب آرایههای ادبی پایه نهم را مطالعه کنید.
نمونه سوال آرایه های ادبی فارسی هشتم با جواب
حالا که آرایه های ادبی فارسی هشتم را درس به درس بررسی کردیم، میتوانید در تمرین زیر شرکت کنید. برای انجام این تمرین که از ده پرسش چهارگزینهای تشکیل شده، کافی است گزینه درست مورد نظر خود در هر سؤال را انتخاب کرده و روی آن کلیک کنید. دسترسی به پاسخهای تشریحی برخی از پرسشها نیز با انجام همین مراحل، امکان پذیر است. با ثبت هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دریافت میکنید و امتیاز نهایی خود را در پایان آزمون یعنی پس از ثبت جواب همه سؤالها و با کلیک بر گزینه «دریافت جواب آزمون»، مشاهده خواهید کرد.
تمرین و آزمون
۱. در کدام گزینه آرایه واجآرایی وجود دارد؟
ای باد بیآرام ما با گل بگو پیغام ما
کای گل گریز اندر شکر چون گشتی از گلشن جدا
(مولانا)
شیدا از آن شدم که نگارم چو ماه نو
ابرو نمود و جلوهگری کرد و رو ببست
(حافظ)
درون ما ز تو یکدم نمیشود خالی
کنون که شهر گرفتی روا مدار خراب
(سعدی)
همان گاو دوشا به فرمانبری
همان تازی اسب گزیده مری
(فردوسی)
تکرار صامتهای «ب» و «گ» و همچنین تکرار مصوت بلند «آ» در این بیت، آرایه واج آرایی را ایجاد کرده است.
۲. مفهوم کنایی «کشتن» را در کدامیک از گزینههای زیر مشاهده میکنید؟
به چشم نیک بینادش نکوخواه
مبادا چشم بد را سوی او راه
(نظامی)
دریاب که از روح جدا خواهی رفت
در پرده اسرار فنا خواهی رفت
(خیام)
نیاید چنین کارش از تو پسند
میان را به خون ریختن درمبند
(فردوسی)
جرمی ندارم بیش از این کز دل هوادارم تو را
از زعفران روی من رو میبگردانی چرا
(مولانا)
کنایههای موجود در گزینههای مختلف این سؤال را در فهرست زیر مشخص کردهایم.
- گزینه اول: مصراع دوم این بیت، کنایه از توجه انسانهای بدخواه به کسی است.
- گزینه دوم: هر دو مصراع این بیت، کنایه از مرگ هستند.
- گزینه سوم: «خون ریختن» در مصراع دوم این بیت، کنایه از کشتن کسی است.
- گزینه چهارم: «هوادارم تورا» در مصراع اول این بیت، کنایه از دوست داشتن کسی است.
۳. ارکان تشبیه موجود در کدام گزینه را درست مشخص نکردهایم؟
اساس توبه که در محکمی چو سنگ نمود
ببین که جام زجاجی چه طرفهاش بشکست
(حافظ)
مشبه: اساس توبه / مشبهبه: سنگ / وجه شبه: محکمی / ادات تشبیه: چو و نمود
هر آدمی که چنین شخص دلستان بیند
ضرورت است که گوید به سرو ماند راست
(سعدی)
مشبه: هر آدمی / مشبهبه: مشبهبه: شخص / وجه شبه: دلستان / ادات تشبیه: چنین
این کوزه چو من عاشق زاری بوده است
در بند سر زلف نگاری بوده است
(خیام)
مشبه: این کوزه / مشبهبه: من / وجه شبه: عاشق زار / ادات تشبیه: چو
مگر شیر و پلنگی ای دل ای دل
به مو دایم به جنگی ای دل ای دل
(باباطاهر)
مشبه: ای دل / مشبهبه: شیر و پلنگ / وجه شبه: کل مصراع دوم / ادات تشبیه: فعل اسنادی «ی» در «پلنگی»
ارکان تشبیه موجو در بیت دوم این سؤال را در فهرست زیر مشخص کردهایم.
- مشبه: چنین شخص دلستان
- مشبهبه: سرو
- وجه شبه: راست
- ادات تشبیه: مانَد
۴. در کدامیک از گزینههای زیر، آرایه جناس وجود ندارد؟
خوشا آنانکه پا از سر ندونند
مثال شعله خشک و تر ندونند
(باباطاهر)
ای روی تو چو روز دلیل موحدان
وی موی تو چنان چو شب ملحد از لحد
(رودکی)
کبکی به دهن گرفت موری
میکرد بر آن ضعیف زوری
(نظامی)
چو بنهاد دل کینه و جنگ را
بخواند آن گرانمایه هوشنگ را
(فردوسی)
جناسهای موجود در گزینههای اول تا سوم این سؤال را در فهرست زیر آوردهایم.
- گزینه اول: سر و تر
- گزینه دوم: روی و موی
- گزینه سوم: موری و زوری
۵. آرایه تناسب یا مراعات نظیر را در کدامیک از گزینههای زیر مشاهده میکنید؟
آن که نماند به هیچ خلق خدای است
تو نه خدایی به هیچ خلق نمانی
(رودکی)
ملامت من مسکین کسی کند که نداند
که عشق تا به چه حد است و حسن تا به چه غایت
(سعدی)
چو بگذشت یک چند گریان چنین
ببخشود بر وی جهانآفرین
(فردوسی)
قومی چو دریا کفزنان، چون موجها سجدهکنان
قومی مبارز چون سنان، خونخوار چون اجزای ما
(مولانا)
۶. در کدام گزینه کمتر از سایر گزینهها آرایه تضاد وجود دارد؟
از تو جفا کردن روا وز ما وفا جستن خطا
پای تصرف را بنه بر جان خونپالای ما
(مولانا)
جز از بندگی پیش یزدان مجوی
مزن دست در نیک و بد جز بدوی
(فردوسی)
دوری که در او آمدن و رفتن ماست
او را نه نهایت نه بدایت پیداست
(خیام)
به زیر تخت شه کرسی نهادند
نشست اوی و دگر قوم ایستادند
(نظامی)
۷. کدام گزینه درباره آرایه تشبیه نادرست است؟
آرایه تشبیه دارای چهار رکن مشبه، مشبهبه، ادات تشبیه و وجه شبه است.
اگر هر یک از ارکان چهارگانه تشبیه حذف شوند، آرایه تشبیه وجود نخواهد داشت.
اصلیترین ارکان تشبیه، مشبه و مشبهبه هستند و در صورت وجود نداشتن یکی از آنها، دیگر آرایهای به نام تشبیه وجود ندارد و آرایه دیگری ایجاد میشود.
وجه شبه، وجه اشتراک و شباهت میان مشبه و مشبهبه است و ادات تشبیه، واژههایی هستند که بهوسیله آنها، مشبه را به مشبهبه مانند میکنیم.
۸. در چه جایی آرایه واجآرایی یا نغمه حروف وجود دارد و تفاوت آن با آرایه تکرار در چیست؟
اگر یک یا چند صامت یا مصوت در عبارت یا بیت و مصراعی تکرار شوند، آرایه واجآرایی ساخته میشود. / آرایه تکرار در جایی وجود دارد که کل یک واژه در نثر یا شعری تکرار میشود.
آرایه واجآرایی تنها در جایی وجود دارد که یکی از حروف (صامتها) در واژههای یک عبارت یا بیت تکرار شوند. / آرایه واجآرایی مخصوص نظم و آرایه تکرار مخصوص نثر است.
به تکرار مصوتهای بلند یا کوتاه در شعر و نثر واجآرایی میگوییم. / آرایه تکرار به معنای تکرار واژهها در شعر یا نثر است.
اگر واژهای در بیت یا عبارتی در نثر تکرار شود، آرایه واجآرایی ساخته میشود. / آرایه تکرار در جایی وجود دارد که یک صامت یا مصوت در واژههای شعر یا نثر تکرار شوند.
۹. کدام گزینه حاوی آرایه جناس و تضاد است؟
یار اگر ننشست با ما نیست جای اعتراض
پادشاهی کامران بود از گدایی عار داشت
(حافظ)
عشرت خوش است و برطرف جوی خوشتر است
می بر سماع بلبل خوشگوی خوشتر است
(سعدی)
نوازشهای عشق او لطفاتهای مهر او
رهانید و فراغت داد از رنج و نصب ما را
(مولانا)
چو شیرین گوش کرد آن پند چون نوش
نهاد آن پند را چون حلقه در گوش
(نظامی)
۱۰. در کدامیک از گزینههای زیر هم آرایه تناسب و همه آرایه کنایه وجود دارد؟
از دی که گذشت هرچه گویی خوش نیست
خوش باش و ز دی مگو که امروز خوش است
(خیام)
از طربناکان ز مطرب التماس می کنید
سوی عشرتها روید و میل بانگ نی کنید
(مولانا)
جهان چون عروسی رسیده جوان
پر از چشمه و باغ و آب روان
(فردوسی)
می هست و درم هست و بت لالهرخان هست
غم نیست وگر هست، نصیب دل اعداست
(رودکی)
جدول خلاصه نکات آرایه های ادبی فارسی هشتم
در این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا به معرفی کوتاه آرایه های ادبی فارسی هشتم پرداختیم. سپس درس به درس پیش رفتیم و آرایه های ادبی موجود در هر بخش از هر درسی را معرفی کردیم. در پایان مطلب نیز پرسشهایی چهارگزینهای قرار دادیم تا با پاسخ دادن به آنها، تمرین کنید و یادگیری خود در زمینه آرایه های هشتم را افزایش دهید. خلاصهای از مهمترین آرایههای موجود در این پایه را در جدول زیر آوردهایم. البته برای یادگیری درست و کامل این آرایهها، حتماً کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. ارکان تشبیه | ضروری: مشبه و مشبهبه / غیرضروری: ادات تشبیه و وجه شبه |
| ۲. آرایه واجآرایی | تکرار صامتها یا مصوتها در واژههای یک نثر یا شعر |
| ۳. کنایه | آوردن جمله و عبارت با معنای دور و نزدیک و درست بودن معنای دور |
| ۴. جناس | همآوایی واژههای نثر یا شعر |
خوب بود