فرادرسآرایه تضمین چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین
اگر شاعر یا نویسنده‌ای، در میان شعر یا نثر ادبی خود، کل یا بخشی از شعر، حدیث، آیه و... را بیاورد، آرایه تضمین ساخته است. ادیبان از این آرایه برای افزایش اعتبار اثر خود و خلاصه‌گویی مفاهیم طولانی استفاده می‌کنند. بخش تضمین‌شده معمولاً داخل گیومه («») قرار می‌گیرد. در این مطلب از مجله فرادرس یاد می‌گیریم آرایه تضمین چیست و چه انواعی دارد. همچنین تفاوت آرایه تضمین و آرایه تلمیح را با مثال بررسی می‌کنیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم که با استفاده از آن‌ها میزان یادگیری خود را بسنجید و در این زمینه تمرین کنید.
آرایه تضمین چیست؟
آرایه تضمین یعنی آوردن کل یا بخشی از شعر، حدیث، آیه و... در یک شعر یا نثر ادبی. برای مثال در بیت «بسم الله الرحمن الرحیم * هست کلید در گنج حکیم» از «نظامی»، کل مصرع اول این بیت، تضمین از آیه اول سوره‌های قرآن است. این آرایه با آرایه تضمین المزدوج که نوعی سجع است، تفاوت دارد و در ادامه آن را نیز توضیح می‌دهیم. آرایه تلمیح نیز نوعی استفاده از حدیث و آیات و داستان‌های اسطوره‌ای و تاریخی در شعر و متون ادبی است اما نحوه استفاده آن از این آیات و... با آرایه تضمین متفاوت است و فقط به آن‌ها اشاره می‌کند.
در ادامه با انواع آرایه تضمین و تفاوت آن با تلمیح و تضمین المزدوج آشنا می‌شویم. پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه تضمین و روش تشخیص آن، فیلم آموزش رایگان چگونگی تشخیص آرایه تضمین در فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزرش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال برای آرایه تضمین
در جدول زیر، نمونه‌هایی از آرایه تضمین را آورده‌ایم تا با این آرایه بیشتر آشنا شوید. بخش تضمین‌شده هر مثال را نیز مشخص کرده‌ایم.
| مثال | تضمین موجود در مثال |
| درویش بی معرفت نیارامد تا فقرش به کفر انجامد. «کاد الفقر أن یکون کفراً» (سعدی) | کل عبارت داخل گیومه، تضمینی از حدیث پیامبر است. |
| حافظ از جور تو حاشا که بگرداند روی «من از آن روز که در بند توام آزادم» (حافظ) | کل مصرع دوم تضمین از «سعدی» است. |
| «سر آن ندارد امشب که برآید آفتابی» تو خود آفتاب خود باش و طلسم کار بشکن (شفیعی کدکنی) | کل مصرع اول، تضمین از «سعدی» است. |
| خیز تا خاطر بدان ترک سمرقندی دهیم کز نسیمش «بوی جوی مولیان آید همی» (حافظ) | عبارت داخل گیومه، تضمین از «رودکی» است. |
| چه خوش گفت فردوسی پاکزاد که رحمت بر آن تربت پاک باد «میازار موری که دانه‌کش است که جان دارد و جان شیرین خوش است» (سعدی) | کل بیت دوم، تضمین از «فردوسی» است. |
تشخیص آرایه تضمین
ازآنجاکه تضمین، یکی از آرایه‌های ادبی معنوی است، نمی‌توانیم روشی دقیق و حتمی برای تشخیص آن داشته باشیم اما نشانه‌هایی وجود دارند که ممکن است در شناخت این آرایه به ما کمک کنند.
- قرار داشتن بخشی از یک شعر یا نثر در داخل گیومه: اگر در هر متنی جمله، عبارت یا پاراگرافی داخل گیومه قرار گرفته باشد، یعنی بخش داخل گیومه، از جای دیگری آورده شده و متعلق به شخص دیگری جز نویسنده یا شاعر متن اولیه است.
- وجود نشانه‌هایی برای نقل قول از افراد معروف: اگر نام افراد معروف (شاعران، ائمه، پیامبران، اسم‌های خاص و...) در نثر یا شعری به کار رفته باشد و معنای آن چنین باشد که نویسنده یا شاعر، در ادامه می‌خواهد از او نقل قول کند، آرایه تضمین خواهیم داشت.
نکته: از نظر ویراستاری و درست‌نویسی و از نظر اخلاقی، بخش تضمین‌شده در هر نوع نوشته، باید حتماً داخل گیومه قرار بگیرد اما ممکن است به هر دلیلی در جایی این اتفاق نیفتد. پس باید بتوانیم از طریق درک معنای سخن و بررسی دیگر نشانه‌ها نیز، آرایه تضمین را تشخیص دهیم.
انواع تضمین در شعر
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه تضمین چیست و دانستیم که اگر شاعر یا نویسنده‌ای در سخن خود، کل یا بخشی از شعری دیگر، آیه، حدیث و... را بیاورد، تضمین ساخته است. این آرایه متناسب با ذکر کردن یا ذکر نکردن نام کسی که از او تضمین شده است، به دو نوعِ آشکار و پنهان تقسیم می‌شود.
- تضمین آشکار
- تضمین پنهان
در ادامه هر دو را با مثال توضیح می‌دهیم. پیش از آن می‌توانید با تماشای فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، تضمین و انواع آن را یاد بگیرید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
تضمین آشکار
اگر شاعر یا نویسنده پیش از آوردن تضمین، نام فردی که از سخن او تضمین کرده را بیاورد، تضمین آشکار ساخته است. در ادامه، نمونه‌ای از این نوع تضمین را آورده‌ایم.
مثال
در کادر زیر بخشی از شعر شهریار را آورده‌ایم که در آن، شعر حافظ را تضمین کرده است. او قبل از آوردن دو بیت پایانی که از حافظ است، لقب این شاعر (لسان غیب) را آورده و مخاطب را متوجه کرده که می‌خواهد در ادامه از این شاعر، نقل قول کند.
چه زنم چو نای هر دم ز نوای ساز او دم
که لسان غیب خوشتر بنوازد این نوا را
همه شب در این امیدم که نسیم صبحگاهی
به پیام آشنایی بنوازد آشنا را
(شهریار)
تضمین پنهان
اگر شاعر و نویسنده بدون نام‌بردن از کسی که شعر یا حدیث او را در شعر خود استفاده کرده‌اند، دست به ساخت تضمین بزنند، آرایه تضمین پنهان ایجاد می‌شود. در ادامه مثالی از این نوع تضمین را قرار داده‌ایم.
مثال
در شعر زیر، شاعر دو بیت آخر را از غزلی از «عراقی» تضمین کرده اما نامی از آن شاعر نیاورده است. بنابراین تضمین این شعر از نوع پنهان است.
چو بنای کار عاشق همه سوز و ساز دیدم
ره حسن و عشق یکسر به نیاز و ناز دیدم
ز جهانیان گروهی به ره مجاز دیدم
«به قمارخانه رفتم همه پاک‌باز دیدم
چو به صومعه رسیدم، همه زاهد ریایی»
(هاتف)
نکته: آوردن ضرب‌المثل در اشعار و متون ادبی نیز نوعی تضمین است.
یادگیری آرایه تضمین در فارسی با فرادس
تا اینجا یاد گرفتیم آرایه تضمین چیست و نمونه‌هایی از آن را بررسی کرده‌ایم. این آرایه یکی از آرایه‌های ادبی در زبان فارسی است که در افزایش ارزش ادبی و هنری شعر یا متن ادبی، تأثیر دارد. اما ممکن است این آرایه را با صنایع ادبی دیگری چون تلمیح اشتباه بگیریم و در شناخت آن‌ها از هم دچار مشکل شویم. بنابراین برای یادگیری و تشخیص درست یک آرایه باید با دیگر آرایه‌ها نیز آشنا باشیم. به همین دلیل در این بخش، برخی از فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم که برای یادگیری آرایه‌های ادبی، کاربردی هستند.
- فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان چگونگی تشخیص آرایه تضمین در فرادرس
- فیلم آموزش رایگان نحوه تشخیص تلمیح در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه نهم در فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هشتم در فرادرس
همچنین برای یادگیری کامل مباحث مختلف درس ادبیات در دوره متوسطه، می‌توانید از مجموعه آموزش زیر استفاده کنید.
فرق تضمین و تلمیح
تلمیح نیز نوعی آرایه ادبی است که در آن، به جای آوردن شعر، آیه، حدیث، داستان و... در متن، فقط به آن‌ها اشاره می‌کنیم. اما در آرایه تضمین، بخشی از یک شعر، آیه، حدیث و... عیناً در متن جدید آورده می‌شود. در ادامه، نمونه‌ای از این آرایه را بررسی کرده‌ایم تا بهتر درک کنید که تفاوت تلمیح و تضمین چیست و چگونه می‌توانیم آن‌ها را از یکدیگر تشخیص دهیم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری آرایه تلمیح و تفاوت آن با تضمین، فیلم آموزش رایگان تلمیح و نحوه تشخیص آن در فرادرس را مشاهده کنید. لینک این آموزش را در کادر پایین آورده‌ایم.
جدول فرق تضمین و تلمیح
در جدول زیر، تفاوت این دو آرایه را به طور خلاصه آورده‌ایم.
| تضمین | تلمیح |
| کل یک شعر، حدیث، آیه و... عیناً در شعر یا نثر ادبی آورده شود. | اشاره به آیه، حدیث، شعر، داستان‌های تاریخی، اسطوره‌ای و... |
مثال آرایه تلمیح
در کادر زیر، نمونه‌ای از آرایه تلمیح را آورده‌ایم تا تفاوت آن با آرایه تضمین را بهتر درک کنید. در بیت زیر، حافظ با آوردن نام «شاه ترکان (افراسیاب، پادشاه تورانیان)» و «سیاوش» به داستان اسطوره‌ای مرگ ناحق سیاوش به دست افراسیاب اشاره می‌کند.
شاه ترکان سخن مدعیان می‌شنود
شرمی از مظلمه خون سیاووشش باد
(حافظ)
نکته: اگر حافظ، در میان شعر خود، بخشی از شعر فردوسی که درباره داستان سیاوش سروده است را می‌آورد، آرایه تضمین ایجاد می‌شد. در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه تلمیح را با مثال‌های بسیاری بررسی کرده‌ایم.
آرایه تضمین المزدوج
آرایه تضمین المزدوج ارتباطی با آرایه تضمین ندارد و نوعی از آرایه سجع است. تضمین المزدوج در واقع قافیه در نثر است. یعنی اگر واژه‌های با حروف انتهایی مشترک را در پایان جمله‌های پشت سر هم در یک نثر بیاوریم، آرایه تضمین المزدوج ساخته‌ایم.
پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری تضمین المزدوج و دیگر انواع آرایه سجع، فیلم آموزش سجع و انواع آن در علوم و فنون ادبی پایه دهم فرادرس را تماشا کنید. لینک این آموزش را در کادر زیر آورده‌ایم.
مثال تضمین المزدوج
در کادر زیر، نمونه‌ای از این آرایه را آورده‌ایم. همانطور که مشاهده می‌کنید، فعل هر دو جمله، به حروف «ارَد» منتهی شده و آرایه تضمین المزدوج را ساخته است.
«گفت: «این فرومایه هزار من سنگ برمی‌دارد و طاقت سخنی نمی‌آرد.»» (سعدی)
جدول خلاصه نکات آرایه تضمین
در این مطلب از مجله فرادرس یاد گرفتیم آرایه تضمین چیست و ضمن معرفی انواع آن، با مثال‌های زیادی از تضمین در ادبیات فارسی آشنا شدیم. در ادامه به بررسی تفاوت آرایه تضمین و تلمیح پرداختیم و آن‌ها را با مثال مقایسه کردیم. در انتهای مطلب نیز پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای قرار داده‌ایم که با پاسخ دادن به آن‌ها تمرین کنید و میزان یادیگری خود را نیز بسنجید. در جدول زیر، مهم‌ترین نکته‌های بیان‌شده در این مطلب را به صورت خلاصه آورده‌ایم. البته پیشنهاد می‌کنیم برای یادگیری کامل این مبحث، کل مطلب را مطالعه کنید.
| ۱. آرایه تضمین | آوردن کل یک بیت، مصرع، حدیث، آیه، روایت و... یا بخشی از آن‌ها در شعر یا نثر ادبی |
| ۲. مثال تضمین | «موسی -علیه السلام- قارون را نصیحت کرد که «احسن کما احسن الله الیک» نشنید و عاقبتش شنیدی.» (سعدی) |
| ۳. انواع تضمین | آشکارا: آوردن نام یا لقب شخصی که قصد استفاده از سخن او را داریم. |
| پنهان: استفاده از سخن شخصی دیگر بدون آوردن نام یا لقب او | |
| ۴. تشخیص آرایه تضمین | در داخل گیومه بودن بخشی از سخن |
| آوردن نام افراد معروف و نشانه‌هایی برای نقل قول از آن‌ها | |
| ۵. فرق تضمین و تلمیح | تلمیح، اشاره به داستان‌های معروف، آیات، احادیث، اشعار و... است اما خود حدیث، آیه و... عیناً آورده نمی‌شود. |
| ۶. تضمین المزدوج | نوعی آرایه سجع و مانند قافیه در نثر است. / آوردن واژه‌های با حروف انتهایی مشترک در داخل نثر |
نمونه سؤال آرایه تضمین
حالا که یاد گرفتیم آرایه تضمین چیست و فرق تضمین و تلمیح را نیز با مثال بررسی کردیم، می‌توانید تمرین زیر را انجام دهید. برای شرکت در این تمرین، گزینه درست موردنظر خود در هر پرسش را انتخاب کنید و روی آن کلیک کنید. سپس گزینه «مشاهده جواب» را بزنید تا پاسخ درست را مشاهده کنید. برای دسترسی به توضیحاتِ سؤال‌های دارای پاسخ تشریحی نیز، کافی است همین مراحل را انجام دهید. با انتخاب هر پاسخ درست، یک امتیاز دریافت می‌کنید و امتیاز نهایی خود را بعد از پایان آزمون یعنی پس از ثبت جواب هر ده سؤال و با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، خواهید دید.
۱. آرایه تضمین چه نوع آرایه‌ای است؟
آرایه‌ای که شاعر برای ساخت آن باید حتماً به شعر دیگری از اشعار خود اشاره کند.
هرگاه واژه‌هایی از ریشه «ضمن» در شعر یا نثر به کار رفته باشند، آرایه تضمین ساخته می‌شود.
آرایه تضمین، به کار بردن واژه‌هایی در معنای غیرظاهری آن‌ها در شعر یا نثر است.
این آرایه به معنای آوردن سخن دیگری در کلام خود و اعتبار گرفتن از آن است.
۲. در کدام گزینه تضمین وجود دارد؟
چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست
سخن‌شناس نه‌ای جان من، خطا اینجاست
(حافظ)
نه تو را بگفتم ای دل که سر وفا ندارد
به طمع ز دست رفتی و به پای درفکندت
تو نه مرد عشق بودی خود از این حساب سعدی
که نه قوت گریزست و نه طاقت گزندت
(سعدی)
ور باورت نمی‌کند از بنده این حدیث
از گفته کمال دلیلی بیاورم
گر برکنم دل از تو و بردارم از تو مهر
آن مهر بر که افکنم؟ آن دل کجا برم؟
(حافظ)
ای جان پاک خوش گهر تا چند باشی در سفر
تو باز شاهی باز پر سوی صفیر پادشا
(مولانا)
۳. کدام گزینه درباره آرایه تضمین نادرست است؟
این آرایه دارای دو نوع آشکار و پنهان است.
برای ایجاد آرایه تضمین باید حتماً کل یک بیت یا آرایه را در سخن خود بیاوریم.
برای وجود آرایه تضمین باید شعر، حدیث، آیه و... عیناً در سخن بیاید.
معمولاً بخش تضمین‌شده، در داخل گیومه قرار می‌گیرد.
برای ایجاد آرایه تضمین، آوردن بخشی از یک آیه، حدیث، شعر و... نیز کافی است و لزومی برای آوردن کل آن وجود ندارد.
۴. کدام گزینه درباره شعر زیر، درست است؟
مجو درستی عهد از جهان سست نهاد
«که این عجوزه، عروس هزار داماد است»
(حافظ)
در این بیت، آرایه تضمین وجود ندارد.
در این بیت، آرایه تضمین وجود دارد و نوع آن، تضمین آشکار است.
مصرع دوم این بیت را «حافظ» سروده است.
تضمین موجود در این بیت، پنهان است.
۵. در کدام گزینه آرایه تضمین وجود دارد؟
صاحب نظری کجاست تا درنگرد
صد یوسف مصری در ته پیرهنت
(عسجدی)
شمع او گوید که چون من سوختم
کی تو را برهانم از سوز و ستم
(مولانا)
چشم حافظ زیر بام قصر آن حوری‌سرشت
شیوه «جنات تجری تحتها الانهار» داشت
(حافظ)
صلح را همچون دعای عیسی مریم بود
جنگ را همچون عصای موسی عمران شود
(عنصری)
۶. در کدام گزینه، آرایه تلمیح وجود ندارد؟
گر خضر به من بی تو دهد آب حیات
کافر باشم که بی تو لب تر نکنم
(ابوسعید ابوالخیر)
شهر علم مصطفی جوی از «علی بابها»
از در علم آ و شهرستان علم الله بین
(اهلی شیرازی)
از یک نظاره حاجت ما را روا کنی
ماییم دردمند و تویی عیسی زمان
(صغیر اصفهانی)
نه رخ ماه منیژه نه کمند رستم
آه از آن ناله که من در چه بیژن کردم
(شهریار)
۷. کدام گزینه درست است؟
آرایه تضمین المزدوج در جایی ایجاد می‌شود که شاعر مصرع‌های دوم شعر خود را از شاعر دیگری تضمین بگیرد.
اگر شاعر یا نویسنده در سخن خود، کل یک شعر یا آیه و حدیث و... را به کار ببرد، تضمین المزدوج ساخته است.
آرایه تضمین فقط در شعر وجود دارد.
آرایه تضمین هم در شعر و هم در نثر کاربرد دارد.
۸. در کدام گزینه آرایه تضمین المزدوج وجود دارد؟
فرو ناید سر مردان به نامرد
اگر دارم کشند مانند حلاج
(باباطاهر)
«در دم اول بیامیزد و در دم دوم فرو ریزد.» (حمیدالدین بلخی)
«هرگز کسی به جهل خویش اقرار نکرده است مگر آن کس که چون دیگری در سخن باشد، همچنان ناتمام گفته، سخن آغاز کند.» (سعدی)
امروز تو را دسترس فردا نیست
واندیشه فردات به جز سودا نیست
(خیام)
۹. کدام یک از آرایه‌های زیر در این بیت وجود دارد؟
در خرابات طریقت ما به هم منزل شویم
کاین چنین «رفته است در عهد ازل تقدیر ما»
(حافظ)
آرایه تلمیح
آرایه تضمین المزدوج
آرایه تضاد
آرایه تضمین
۱۰. در کدام گزینه آرایه تلمیح وجود دارد؟
بر حدیث من و حسن تو نیفزاید کس
حد همین است سخندانی و زیبایی را
(سعدی)
ای نوبهار عاشقان داری خبر از یار ما
ای از تو آبستن چمن وی از تو خندان باغ‌ها
(مولانا)
شدم از خاک درش زنده و سهراب‌صفت
نوشداروی مرا بعد وفات آوردند
(صفای اصفهانی)
ای کاش که بخت، سازگاری کردی
با جور زمانه یار، یاری کردی
(حافظ)
