فعل اسنادی چیست؟ – به زبان ساده با مثال و تمرین

آن دسته از فعل‌های فارسی که معنای کاملی ندارند و تنها برای نشان دادن اثبات یا نفی به کار می‌روند، «فعل اسنادی» نامیده می‌شوند. فعل‌های اسنادی همراه با نهاد و مسند، «جمله‌های اسنادی» را تشکیل می‌دهند. از میان رایج‌ترین فعل‌های اسنادی فارسی می‌توان به «است» و صورت‌های گوناگون مصدرهای «بودن»، «شدن»، «گشتن» و «گردیدن» اشاره کرد. در این مطلب از مجله فرادرس، ابتدا نشان می‌دهیم که فعل اسنادی چیست و چه ساختاری دارد. سپس کاربردهای آن را با مثال‌هایی از جمله‌های فارسی بررسی می‌کنیم.

در عین حال، تفاوت فعل‌های اسنادی را با فعل‌های تام و کمکی مشخص کرده و برای آنکه این مبحث را بهتر بیاموزید، تمرین‌هایی را به صورت چهارگزینه‌ای در اختیارتان قرار می‌دهیم.

فعل اسنادی چیست؟

از فعل‌های اسنادی برای نشان دادن اثبات یا نفی، همچنین برای نسبت دادن چیزی به چیز دیگری استفاده می‌شود. این فعل‌ها معمولاً فاقد معنای واژگانی هستند و برخلاف بسیاری از انواع فعل‌ها، بر انجام دادن کار یا پذیرفتن حالت دلالت نمی‌کنند. فعل‌های اسنادی به همراه «نهاد یا مسندالیه» و «مسند»، یک جمله اسنادی را تشکیل می‌دهند.

در جمله‌های اسنادی، نهاد یا مسندالیه، با استفاده از فعل اسنادی به مسند جمله نسبت داده می‌شوند. به کمک فیلم آموزش رایگان فعل در فارسی فرادرس می‌توانید انواع فعل‌های فارسی را به‌آسانی بیاموزید. لینک این آموزش رایگان را در ادامه مشاهده می‌کنید.

فیلم آموزش فعل در فارسی – به زبان ساده (رایگان) در فرادرس

کلیک کنید

مهم‌ترین فعل‌های اسنادی فارسی را در فهرست زیر نشان داده‌ایم.

• ـَ م، ای، است، ایم، اید، اند (به‌طور مثال: تشنه‌ام، تشنه‌ای، تشنه است، تشنه‌ایم، تشنه‌اید، تشنه‌اند)
• صورت‌های صرف‌شده مصدر «بودن»
• صورت‌های صرف‌شده مصدر «شدن»
• صورت‌های صرف‌شده مصدر «گشتن»
• صورت‌های صرف‌شده مصدر «گردیدن»

نکته: در گذشته، صورت‌های صرف‌شده مصدرهای «گشتن» و «گردیدن» کاربرد بیشتری داشتند اما امروزه، در محاوره به کار نمی‌روند و در نوشتار نیز کاربرد آن‌ها بسیار محدود شده است. در حال حاضر، بهتر است به‌جای این فعل‌ها از صورت‌های صرف‌شده مصدر «شدن» استفاده کنیم.

به‌عنوان مثال، «است» یکی از پرکاربردترین و رایج‌ترین فعل‌های اسنادی به شمار می‌آید. در جمله زیر نیز از همین فعل استفاده شده است. همان‌طور که مشاهده می‌کنید، این فعل بر وقوع رویداد خاصی دلالت ندارد و تنها نسبت میان «ایران» و «کشور» را مشخص می‌کند.

کاربرد این فعل در جمله زیر، اثبات رابطه میان «ایران» و «کشور» است.

همان‌طور که گفتیم، فعل‌های اسنادی برای نفی رابطه نیز به کار می‌روند. مثلاً در جمله زیر، فعل «نیست» به‌عنوان صورت منفی فعل «است»، برای نفی رابطه میان «ایران» و «استان» به کار رفته است.

فعل‌های اسنادی که به نام‌های «فعل ربطی»، «فعل عام» یا «رابطه» نیز شناخته می‌‌شوند، در کنار «نهاد» یا «مسند‌الیه» و «مسند»، جمله‌های اسنادی را تشکیل می‌دهند. به جمله‌های سه‌جزئی گذرا به مسند، جمله اسنادی گفته می‌شود. توجه داشته باشید که مسندها معمولاً از جنس صفت هستند و در واقع، فعل‌های اسنادی صفتی را به مسندالیه یا نهاد جمله نسبت می‌دهند.

مسندها معمولاً در پاسخ به سؤال «چگونه» می‌آیند. به‌طور مثال در جمله اسنادی «کامپیوتر خراب است.» صفت «خراب» نقش مسند را به عهده دارد. اگر در مورد این جمله بپرسیم «کامپیوتر چگونه است؟»، در جواب این سؤال باید همان مسند جمله، یعنی «خراب» را بگوییم.

در فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس، مسند و کاربرد آن به‌طور کامل آموزش داده شده است.

ساختار جمله‌های اسنادی را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

در جدول زیر، مثال‌هایی از جمله‌های اسنادی و اجزای آن‌ها را نشان داده‌ایم.

در مورد فعل‌های اسنادی و کاربرد آن‌ها به نکته‌های زیر توجه داشته باشید.

• «است» یکی از پرکاربردترین فعل‌های اسنادی است که در فارسی محاوره معمولاً به‌صورت «ه» غیرملفوظ درمی‌آید. این نکته در مبحث هکسره و قواعد آن، کاربرد دارد.
• فعل‌های اسنادی معمولاً می‌توانند به صورت فعل ماضی (بودم، شدی و...)، به صورت فعل مضارع (می‌شوید، دارد می‌شود، می‌گردد و...) و فعل آینده (خواهند شد، خواهی بود و...) صرف شوند.
• فعل‌های «گشتن» و «گردیدن» چنانچه در معنای «چرخیدن» به کار بروند، دیگر فعل اسنادی نخواهند بود: چرخ‌و‌فلک به دور خودش می‌گردد.
• «شدن» در متون کهن با معنای «رفتن» یا «گذشتن» به کار می‌رفته است. مانند: کاندر غمت چو برق بِشُد (برفت) روزگارِ عمر. «شدن» در این حالت دیگر فعل اسنادی به شمار نمی‌آید.
• بعد از کلمه‌هایی که حرف آخر آن‌ها یکی از مصوت‌های «ا، او، ای» باشد، گاهی «است» به صورت «ست» نوشته می‌شود. مانند: آن که دل من چو گوی در خم چوگان اوست / موقف آزادگان بر سر میدان اوست (سعدی).

فعل اسنادی منفی

در بخش‌های قبلی گفتیم که فعل‌ اسنادی چیست و صورت منفی آن را نیز به‌طور کلی بررسی کردیم. در این بخش، صورت منفی فعل‌‌های اسنادی را با جزئیات بیشتری بررسی می‌کنیم.

فعل‌‌های اسنادی مانند سایر فعل‌های فارسی با اضافه شدن «ن‍ـ» منفی‌ساز به ابتدای فعل، به صورت منفی درمی‌آیند. مثال‌هایی از فعل‌های اسنادی منفی را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.

البته روش منفی کردن فعال‌های «ـَ م، ای، است، ایم، اید، اند» کمی متفاوت است. ابتدا روش منفی کردن «است» را توضیح می‌دهیم.

برای منفی کردن «است»، باید «ا» را از ابتدای آن حذف کنید و سپس «نی‍ـ» را به‌جای آن قرار بدهید: است ← ست ← نیست. صورت منفی «ـَ م، ای، ایم، اید، اند» با اضافه کردن شناسه مناسب به فعل «نیست» ساخته می‌شود. صورت منفی همه این فعل‌ها را در جدول زیر نشان داده‌ایم.

مثال فعل اسنادی

در بخش قبلی به این سؤال پاسخ دادیم که فعل اسنادی چیست و در چه جمله‌هایی به کار می‌رود. در این بخش، مثال‌های بیشتری از این نوع فعل‌ها را در جمله‌های فارسی بررسی می‌کنیم. مبحث فعل‌های فارسی و انواع آن‌ها را می‌توانید با کمک فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس به‌خوبی فرابگیرید.

از طریق لینک زیر می‌توانید به این فیلم آموزشی دسترسی داشته باشید.

فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم در فرادرس

کلیک کنید

مثال اول برای فعل اسنادی

در مثال زیر، کاربرد فعل اسنادی «است» را مشاهده می‌کنید. به سبب وجود همین فعل، جمله اسنادی زیر ساخته شده است. «قشم» نهاد این جمله و «یکی از جزایر ایران» مسند آن به شمار می‌آید.

مثال دوم برای فعل اسنادی

«بود» یکی از افعال اسنادی رایج در زبان فارسی است. مثالی از کاربرد این فعل در جمله اسنادی زیر نشان داده شده است. در این جمله، «فردوسی» به‌عنوان نهاد یا مسند‌الیه و «دهقان‌زاده‌ای ایرانی» به‌عنوان مسند آمده است.

مثال سوم برای فعل اسنادی