آشنایی مقدماتی با زبان لاتین — برای علاقه‌مندان زبان، تاریخ و علوم

کمابیش همه نام زبان لاتین را بارها شنیده‌اند و اغلب مردم هم تصور می‌کنند می‌دانند زبان لاتین چیست. بسیاری فکر می‌کنند این زبان نام دیگر زبان انگلیسی یا اصطلاحی برای زبان‌های اروپایی است. برخی هم تصور می‌کنند لاتین هم زبان یونانی است و عده‌ای هم فکر می‌کنند زبان لاتین یعنی زبان رایج در کشورهای آمریکای لاتین؛ اما زبان لاتین دقیقا هیچ کدام از این‌ها نیست. زبان لاتین زمانی دراز، یعنی از دوره روم باستان تا اواخر سده‌های میانه زبان رسمی و واسط در بیشتر سرزمین‌های اروپایی بود؛ اما امروز زبانی پیوسته به تاریخ محسوب می‌شود که البته همچنان در عرصه‌هایی از قبیل علم و فرهنگ و تاریخ اهمیت دارد و البته، میان گروهی معدود و محدود از آدم‌های علاقه‌مند به گذشته، گویشورانی هم دارد. بیایید با زبان لاتین بیشتر آشنا شویم!

اگر به متن‌های انگلیسی، به خصوص متن‌های علمی و تخصصی، دقت کرده باشید، در میانه این متن‌ها گاهی عباراتی عجیب و غریب مثل i.e.، etc.، et al.… به کار می‌رود که تقریباً همه‌جا به صورت کژنویس یا ایتالیک از کلمات معمول تفکیک شده‌اند. این عبارت‌ها در اصل از زبانی دیگر وارد انگلیسی شده‌اند و ادامه سنتی قدیمی در نگارش رسمی متن‌های علمی و ادبی و حقوقی در سرزمین‌های اروپایی هستند؛ سنتی که تا چند سده پیش زنده بود و تنها زبان لاتین را شایسته و واجد کیفیات ضروری برای نگارش متن‌های جدی می‌دانست.

طی این چند سده، به تدریج زبان‌هایی که زیر سیطره لاتین، به عنوان «زبان محلی» و «زبان عامیانه» شناخته می‌شدند، جایگاه جدیدی برای خود پیدا کردند. نخستین متن‌های مهم علمی و ادبی غیر لاتین به زبان‌های هلندی و ایتالیایی نوشته شد، سپس زبان فرانسه جایگاه خود را برکشید. در جزیره بریتانیا نیز زبان لاتین ابتدا جایگاه خود را به زبان فرانسه واگذار کرد و سرانجام، طی سده اخیر، زبان انگلیسی از زیر سیطره رسمی زبان فرانسه هم خارج شد و سرانجام به جایگاهی شبیه جایگاه زبان لاتین در چند سده پیش‌تر دست یافت. با وجود این، هنوز هم زبان انگلیسی مشحون از واژه‌ها و عبارات لاتین است.

اغلب کلماتی که در زبان انگلیسی به کار می‌روند، از لاتین وارد انگلیسی شده‌اند. برای مثال تقریباً تمام افعال باقاعده انگلیسی اصلاً لاتین هستند و تنها افعال «سره» در زبان انگلیسی، همان افعالی هستند که به عنوان «افعال بی‌قاعده» شناخته می‌شوند. این وضعیت تقریباً شبیه انبوه کلمات عربی است که در زبان فارسی جذب شده‌اند؛ اما بجز واژگان معمولی لاتین که جذب انگلیسی شده‌اند، اصطلاحات مختلفی هم هستند که کاربرد آن‌ها در زبان انگلیسی روزمره رایج نیست و دقیقاً با همان شکل و شمایل لاتینی در میانه متن به کار می‌روند تا ظاهر و ساختار متن را شبیه لاتین کنند.

باز هم درست مثل زمانی که در متن‌های فارسی به عبارات عربی خاصی مثل «مع‌هذا/مع‌ذلک»، «کان لم یکن»، «اسقاط کافه خیارات» و «دفع دخل مقدر» برمی‌خوریم. شاید کاربرد این عبارات عربی بجز متن‌های خیلی خاص حقوقی و فقهی در فارسی رایج نباشد، اما گرایش مشابهی به حذف عبارات لاتین و «سره‌گرایی» در انگلیسی وجود ندارد؛ بنابراین در بسیاری از متن‌های تخصصی انگلیسی هم‌چنان با عبارت‌های لاتینی روبه‌رو می‌شویم که به صورت کژنویس از کلمات اطراف خود متمایز شده‌اند. آموختن معنا و کاربرد دقیق این عبارات برای هر کسی که در پی کسب مهارت در کاربرد تخصصی زبان انگلیسی است، ضروری است. در ابتدا به تاریخ‌چه‌ای از زبان لاتین و جایگاه تاریخی و فعلی آن خواهیم پرداخت و در مقاله‌ای مجزا، به فهرستی از مهم‌ترین عبارات لاتین رایج افتاده در متن‌های انگلیسی و مفهوم و کاربرد آن‌ها می‌پردازیم.

آشنایی با زبان لاتین

اگر بخواهیم بگوییم زبان لاتین دقیقاً چیست و از کجا آمده، باید به دامنه‌ای تاریخی اشاره کنیم که قدیمی‌ترین بقایای یافته‌شده از آن حدود ۲۸۰۰ سال قدمت دارند و سر دیگر بازه تاریخی آن به همین امروز می‌رسد؛ بنابراین وقتی می‌گوییم «لاتین» باید مشخص کنیم که درباره کدام لاتین صحبت می‌کنیم.

خط لاتین و زبان لاتین

نام زبان لاتین منتسب به ناحیه «Latium» در روم باستان است؛ ناحیه‌ای که امروز «Lazio» (لاتزیو) نامیده می‌شود؛ پایتخت آن شهر رم است و شاید به خاطر نام تیم فوتبال لاتزیو به گوش خیلی‌ها رسیده باشد. این زبان میان مردم باستانی این ناحیه رواج داشت؛ گرچه قدیمی‌ترین زبان این ناحیه نبوده.

پیش از لاتین، زبان دیگری به نام اتروسکایی در ایتالیای باستان رایج بوده که هیچ ارتباط نزدیکی با زبان‌های بعد از خود ندارد. زبان اتروسکایی با گسترش زبان لاتین به فراموشی سپرده شد، اما میراث مهمی از خود به جا گذاشت: الفبای لاتین در حقیقت از الفبای اتروسکایی گرفته شد. خود الفبای اتروسکایی هم البته، با تغییراتی در الفبای یونانی حاصل شده؛ بنابراین می‌توان گفت لاتینی‌زبان‌ها به واسطه مردم اتروسکایی‌زبان، از میراث الفبای رایج در یونان باستان بهره‌مند شدند.

خود الفبای یونانی هم از الفبای فنیقی گرفته شده. در مقاله‌ای جداگانه به سیر تغییرات انواع خطوط و الفبا خواهیم پرداخت، به خصوص الفبای فنیقی که در حقیقت نیای اصلی بیشتر دبیره‌ها و نوشتارهای رایج در غرب آسیا و اروپاست؛ زیرا خطوط فارسی، عربی، پهلوی، اوستایی، عبری، آرامی، ارمنی، گرجی و دوه‌نگری (دبیره سانسکریت و هندی) همگی از همین الفبای فنیقی گرفته شده‌اند.

امروزه خطی که مردم لاتین‌زبان برای نگارش زبان خود به کار بستند، برای نگارش بسیاری زبان‌های دیگر نیز به کار می‌رود؛ زبان‌هایی مثل انگلیسی که حتی ارتباطی نیایی با زبان لاتین ندارند، ولی چون از الفبای لاتین استفاده می‌کنند، گاهی عوام همه آن‌ها را به عنوان «لاتین» تلقی می‌کنند.

گرچه باید در مقاله‌ای مجزا به تاریخچه شکل‌گیری و تکوین خط لاتین بپردازیم، اما بد نیست این‌جا اشاره کوچکی به قدیمی‌ترین صورت‌های نوشته شده به زبان لاتین بکنیم. یکی از این آثار تاریخی، سنجاق طلایی کوچکی است که روی آن با صورتی ابتدایی و از راست به چپ، عبارتی نوشته شده که حتی در مقایسه با لاتین کلاسیک هم بسیار باستانی و متفاوت به نظر می‌آید، ولی یکی از قدیمی‌ترین صورت‌های به جا مانده از ادوار آغازین زبان لاتین است.

خاستگاه زبان لاتین

گذشته از خط لاتین که کمی با تاریخچه و خاستگاه آن آشنا شدیم، خود زبان لاتین از کجا آمده؟ پاسخ به این سؤال با کمک آثار باستانی چندان آسان نیست؛ چون دیدیم که قدیمی‌ترین آثار باستانی حاوی شواهدی از این زبان حداکثر صورت خیلی ابتدایی این زبان را بازگو می‌کنند؛ اما می‌توان با مقایسه زبان لاتین با سایر زبان‌ها پی به ریشه‌های قدیمی‌تر لاتین برد.

نخستین بار در سده هژدهم بود که شباهت‌هایی میان زبان لاتین، یونانی و سانسکریت مورد توجه زبان‌شناسان قرار گرفت. پیش از آن، عقیده رایج این بود که همه زبان‌ها از زبان عبری منشأ گرفته‌اند و این اتفاق هم طبق روایتی که در کتاب مقدس از ساختن برج بابل و دست‌یابی انسان به آسمان نقل شده، پس از آن افتاده که زبان‌های ابناء بشر ناگهان از عبری به صورت‌های مختلف درآمده؛ اما مقایسه دستور زبان و واژگان زبان‌های لاتین و یونانی سانسکریت این روایت مقدس را تأیید نمی‌کردند؛ بلکه نشان می‌دادند برعکس، زبان لاتین ریشه‌ای باستانی و مشترک با زبان قدیمی مردم هند و یونان دارد. به زودی معلوم شد که این شباهت‌ها میان زبان‌های فارسی و پشتو هم دیده می‌شود.

در اوایل سده نوزدهم میلادی کتابی نوشته شد به نام صرف فعل لاتین و فارسی و ژرمنی (Franz Bopp, 1816) که نشان می‌داد فارسی و لاتین و آلمانی از یک ریشه هستند. این ریشه مشترک زبان فرضی است که چند هزار سال پیش‌تر میان اقوامی در نزدیکی دریای سیاه رایج بوده. گروه‌های مختلفی که از این اقوام جدا شدند و به سرزمین‌های دیگر مثل هند و ایران و یونان و روم و غرب اروپا رفتند، زبان نیاکان خود را نیز همراه بردند و به تدریج با جنگ و کشتار و غلبه بر اقوام محلی، زبان تازه‌واردان جایگزین زبان‌های محلی شد.

به این ترتیب زبان‌هایی مثل زبان ایلامی در ایران، زبان دراویدی در هند و زبان اتروسکایی در روم، جایگاه خود را به تدریج یا به سرعت از دست دادند. از میان اقوام قدیمی ساکن این مناطق، اکنون تنها دراویدی‌ها (ساکن هند، پاکستان و ایران امروزی) هستند که هنوز به زبان باستانی خود صحبت می‌کنند و در بیشتر موارد دیگر، زبان‌های اقوام تازه وارد به زبان اصلی مردم تبدیل شدند.

این نکته را از این جهت مؤکد کردیم که نشان دهیم صحبت کردن به زبان‌های هندواروپایی به هیچ وجه دلالت نژادی ندارد. اگر دوست دارید درباره زبان هندواروپایی باستان بیشتر بدانید، می‌توانید مقاله «مختصری از تاریخ زبان فارسی — از گذشته‌های دور تا امروز» از مجله فرادرس را مطالعه کنید.

لاتین باستان و سایر زبان‌های رومی

به هر حال زبان لاتین هم یکی از زبان‌های مشتق‌شده از زبان هندواروپایی باستان بود؛ بنابراین تعجبی ندارد که زبان لاتین بسیار شبیه زبان هندواروپایی باستان و سایر زبان‌های باستانی این گروه باشد. زبان لاتین به همراه زبان‌های متأخرتری از قبیل رومانیایی، ایتالیایی، سیسیلی، توسکانی، لادینو، فرانسه، پرووانس، اوکسیتان، اسپانیایی، پرتغالی… و بسیاری زبان‌های دیگر رایج در جنوب اروپا که می‌شود گفت همگی دختران زبان لاتین هستند، در خانواده زبان‌های رومی قرار می‌گیرند.

هرکدام از گویش‌وران این زبان‌ها خود را میراث‌دار سنت و زبان لاتین می‌پندارند؛ به همین دلیل هم هست که آمریکای جنوبی را آمریکای لاتین می‌نامند؛ دو زبان پرتغالی و اسپانیایی هر دو از زبان لاتین تکامل یافته‌اند؛ اما در حقیقت میان هر کدام از این زبان‌ها با زبان لاتین تفاوت بسیاری پیدا شده است. دستور زبان لاتین مثل اغلب زبان‌های هندواروپایی باستانی دیگر (اوستایی، سانسکریت، یونانی باستان…) پیچیدگی‌های بسیاری دارد.

از جمله پیچیدگی‌های زبان‌های باستانی مثل لاتین این است که بجز فعل‌ها، اسم‌ها نیز صرف می‌شدند و بسته به این که چه نقش دستوری داشته باشند (مفعول، متمم، منادا، ابزار، نهاد…) یا مفرد و جمع یا مذکر و مؤنث یا خنثی باشند، به شکل‌های مختلفی صرف خواهند شد. این پیچیدگی‌های دستوری ابعاد جالب و کاربردی فراوانی دارند که البته در این فرصت نمی‌توان به آن‌ها پرداخت.

به علاوه در ادوار تاریخی مختلف این پیچیدگی‌ها به مرور صیقل خوردند و قواعد دستوری که مورد استفاده عامه مردم بودند، ساده‌تر و یک‌دست‌تر شدند تا جایی که به دستور زبان بسیار بسیار ساده‌تر زبان‌های امروزی رومی می‌رسیم. برای این که با اصطلاحات زبان لاتین و کاربرد آن‌ها در متن‌های روزمره انگلیسی آشنا شویم، باید کمی با تاریخ ادوار لاتین آشناتر شویم.

دوره لاتین باستان (prisca Latinitas) شامل قدیمی‌ترین آثار باستانی به زبان لاتین می‌شود تا سال ۷۵ پیش از میلاد که دوره لاتین کلاسیک آغاز می‌شود. عبارت لاتین باستان قدمتی به اندازه تاریخ زبان لاتین دارد. برای مثال کیکرو/سیسرو (Marcus Tullius Cicero، ۱۰۶ تا ۴۳ پیش از میلاد) در آثار خود که به زبان لاتین کلاسیک نوشته شده‌اند، اشاره می‌کند که برخی واژگان و عبارات مرده‌ریگ زبان قدیمی است که او آن را «verborum vetustas prisca» (دوره قدیم ِ زبان) می‌نامد. عبارت «prisca» به معنی باستانی بوده است، چنان چه به مردمان پیش از پایه‌گذاری روم نیز «Viri prisci» (/ویری پریسکی/ یا /ویری پریشی/) گفته می‌شد. یکی از نویسندگان مشهور دوره لاتین باستان پلوتس (Titus Maccius Plautus، ۲۵۴ تا ۱۸۴ پیش از میلاد) است که بیست نمایش‌نامه از او به جا مانده است.

لاتین کلاسیک

دوره لاتین باستان در سال ۷۵ پیش از میلاد به پایان می‌رسد. در حقیقت در این زمان شکلی استانده (Standard) از زبان لاتین از سوی نویسندگان اواخر جمهوری روم و اوایل امپراتوری روم به رسمیت شناخته می‌شود و در ادوار بعدی نیز این شکل از زبان لاتین به عنوان شکل صحیح و درست و کاربردی زبان لاتین شناخته می‌شود، در حالی که ادوار بعدی زبان لاتین به عنوان شکل‌های غیراستانده، تحلیل رفته، ساده شده، عامیانه و فاسد شده زبان لاتین معرفی شدند.

امروز هم وقتی از «زبان لاتین» صحبت می‌شود (مثلاً در همین مقاله) یا در دروس مدرسه و دانشگاه (در غرب) «زبان لاتین» تدریس می‌شود، عمدتاً منظور همین دوره کلاسیک زبان لاتین است. کیکرو (که در انگلیسی، فرانسه و فارسی، عمدتاً به نام سیسرو شناخته می‌شود) و هم‌عصرانش در اواخر جمهوری روم که پایه‌گذاران لاتین کلاسیک محسوب می‌شدند، از عبارت «lingua latina»، «sermo latina»، «sermo familiaris»، «sermo urbanus» و گاهی «sermo nobilis» به همین معنی استفاده کردند. یکی از مشهورترین عبارات منفرد به جا مانده از دوره لاتین کلاسیک، عبارت «IESVS NAZARENVS REX IVDAEORVM» (/یسوس نصرنوس رکس یودایروم/ به معنی «عیسای ناصری شاه یهودیان») است که می‌گویند بر بالای صلیب مسیح حکاکی شده بود.

از مشهورترین نویسندگان دوره لاتین کلاسیک می‌توان به کیکرو، گایوس یولیوس کایسر (Gaius Julius Caesar، ۱۰۳ تا ۴۴ پیش از میلاد که عمدتاً در فارسی با تلفظ فرانسوی ژولیوس سزار شناخته می‌شود)، گایوس والریوس کاتولوس (Gaius Valerius Catullus، ۸۴ تا ۵۴ پیش از میلاد) از دوره جمهوری روم در «عصر طلایی ادبیات لاتین»، پوبلیوس ورگیلیوس مارو (Publius Vergilius Maro، ۷۰ تا ۱۹ پیش از میلاد که عمدتاً در فارسی با تلفظ فرانسوی ویرژیل شناخته می‌شود)، پوبلیوس اویدیوس ناسو (Publius Ovidius Naso، ۴۳ پیش از میلاد تا ۱۸ میلادی که عمدتاً با نام اووید/Ovid شناخته می‌شود) از دوره امپراتوری در «عصر طلایی ادبیات لاتین»، لوکیوس آنایوس سنکا (Lucius Annaeus Seneca، ۴ پیش از میلاد تا ۶۵ میلادی)، گایوس پلینیوس سکوندوس (Gaius Plinius Secundus، ۲۳ تا ۷۹ میلادی که عمدتاً به عنوان پلینی کبیر شناخته می‌شود)، مارکوس اورلیوس (Marcus Aurelius Antoninus Augustus، ۱۲۱ تا ۱۸۰ میلادی) از «دوره نقره‌ای ادبیات لاتین» و البته بسیاری نویسندگان و مشاهیر دیگر اشاره کرد.

دوره نقره‌ای ادبیات کلاسیک لاتین با ویژگی‌هایی از قبیل صراحت، کاربرد گه‌گاه واژگان باستانی و قدیمی‌نما (Archaic)، افزایش واژگان دخیل از یونانی، تلمیحات ادبی به ادوار گذشته و افزایش کاربرد واژگان عامیانه در میانه متون ادبی نسبت به دوره طلایی متمایز می‌شود.

در تصویر شماره ۴ نسخه چاپ‌شده کتاب تاریخ طبیعی اثر پلینی به سال ۱۶۹۹ میلادی. ده جلد نخست کتاب را پلینی کبیر تا سال ۷۷ میلادی منتشر کرده بود، اما باقی آن را تا زمان مرگ ناگهانی‌اش (بر اثر استنشاق گازهای ناشی از فوران کوه وزوو در شهر پومپئی) جمع‌بندی و منتشر نکرد. نوه او، پلینی صغیر باقی مجلدات تاریخ طبیعی او را جمع‌آوری و منتشر کرده است. این کتاب که در حقیقت فرهنگ‌نامه‌ای جامع درباره طبیعیات به شمار می‌رود، یکی از مهم‌ترین آثار به جا مانده از لاتین کلاسیک است.

مربع ساتور به عنوان نمونه‌ای از دشواری‌های معماگون لاتین کلاسیک

زیر آوارهای شهر پمپئی (Pompeii) مربعی از واژگان متقارن به قدمت سال ۷۹ میلادی پیدا شده که نمونه‌های جدیدتر آن نیز در رم، انگلیس و سوریه و بسیاری نقاط دیگر از جهان لاتین‌زبان باستان پیدا شده است. آن‌چه روی این مربع و نمونه‌های مشابه آن نوشته شده، چنین است:

این عبارت معماگونه که به خصوص پس از اکران فیلم سینمایی تنت/TENET اثر کریستوفر نولان، شهرتی دوچندان یافته است، از هر سمت که خوانده شود (چپ به راست، راست به چپ، بالا به پایین یا پایین به بالا)، به یک شکل خوانده و معنا می‌شود:

SATOR به معنی «برزگر» (اسم فاعل از مصدر serere: بذرپاشیدن) است؛ AREPO نام خاص است؛ TENET به معنی «دارد/نگه داشته» (فعل سوم شخص مفرد از مصدر Tenere: نگه‌داشتن)، OPERA به معنی «کار/کوشش/زحمت» (از ریشه Opus) و ROTAS به معنی «چرخ‌ها را» (صورت مفعولی و جمع rota به معنی چرخ) که احتمالاً یعنی «آرپوی برزگر چرخ (خیش) را به کار واداشته». در این خوانش، Opera به صورت نهادی (nominative) معنی شده، اما اگر آن را به صورت مفعول عنه (ablative) معنی کنیم، معنی این عبارت چنین می‌شود: «آرپوی برزگر به سختی چرخ (خیش) را نگه داشته». این قبیل پیچیدگی‌ها گاهی به متن‌های لاتین صورتی معماگونه و رازآمیز می‌دهد.

لاتین وولگار یا عامیانه

بررسی ریشه‌شناختی آثار قدیمی لاتین از جمله پلوتس (از دوره باستان) نشان می‌دهد دوشادوش زبان ادبی، نوعی زبان عامیانه لاتین نیز وجود داشته که کیکرو آن را «زبان توده» (sermo vulgaris) می‌نامد. از آن‌جا که این زبان نوشته نمی‌شده، بجز واژگان منفرد و عبارات منقول در متون ادبی، چیز زیادی از صورت اولیه آن باقی نمانده؛ اما به هر حال قابل تصور است که این زبان عامیانه نه در محدوده جغرافیا، نه در ادوار زمانی، یک‌دست و ثابت نبوده؛ به احتمال دستور زبان ساده‌تری داشته (شبیه تفاوت دستوری میان عربی روزمره و عربی فصیح)؛ به علاوه هر کدام از جوامع رومی‌شده اروپا برداشت‌های عامیانه متفاوتی از لاتین داشتند.

افول امپراتوری روم و قدرت گرفتن نهادهای جدید قدرت به این زبان‌های عامیانه نیز قدرت نسبی بیشتری بخشید. تغییر نهادهای آموزش و البته تمایل به تبلیغ گسترده‌تر ادبیات مذهبی برای عوام، به تدریج زبان نوشتاری را نیز تحت تأثیر قرار داد. با این حال تا سده هفتم میلادی که قدرت تقریباً واحدی بر اروپا حکومت می‌کرد، زبان عامیانه فرانسه، اسپانیا، پرتغال و ایتالیا (به رغم تفاوت‌هایی در لهجه و گویش) نسبتاً از الگوی یکسان آوایی پیروی می‌کرد؛ اما با استیلای بنی‌امیه در ۷۱۱ میلادی بر اسپانیا و جدا شدن مرزهای سیاسی میان نواحی مختلف اروپا، ارتباط و پیوستگی زبانی نیز کمرنگ شد و از سده نهم میلادی به بعد، «زبان‌های لاتین عامیانه» در نواحی مختلف تکوین یافتند.

لاتین عامیانه‌ای که نیای رومانیایی بود، زودتر از زبان‌های غربی منفک شد. سپس لاتین عامیانه در ایتالیا هویت مستقلی یافت و سرانجام، لاتین عامیانه فرانسه هم از لاتین عامیانه ایبری (بعدها اسپانیایی و پرتغالی) جدا شد. البته در همین دوره، زبان لاتین میانه هم‌چنان به عنوان زبان مکتوب به کار می‌رفت.

چگونه می‌توانیم زبان عامیانه لاتین را بازسازی کنیم؟

زبان‌شناسان تاریخی برای بررسی زبان عامیانه لاتین در این دوره شبیه کارآگاهان جنایی به ردپای واژگان عامیانه در زبان‌های مشتق از لاتین و متون ادبی و علمی و مذهبی نگاه می‌کنند. برای مثال، فرض کنید می‌خواهیم بدانیم واژه عامیانه‌ای که برای «اسب» در آغاز افتراق زبان‌های عامیانه لاتین به کار می‌رفته، چه بوده است.