نام علمی چیست؟ — از کاربرد تا نحوه انتخاب و نوشتن به زبان ساده

در بیشتر مقاله‌های علمی، یک موجود زنده با نام علمی آن شناخته می‌شود. برخلاف نام‌های رایج، نام علمی در هر زبانی یکسان است نام منحصربه‌فردی برای موجود زنده ارائه می‌کند به طوری که دو نفر از نقاط مختلف دنیا می‌توانند مطمئن شوند که به یک موجود زنده اشاره می‌کنند. در این مطلب به تعریف نام علمی و نحوه نام‌گذاری علمی موجودات مختلف می‌پردازیم.

نام علمی چیست؟

به هر گونه شناخته شده روی زمین یک نام علمی دو‌بخشی داده شده است. این سیستم را «نام‌گذاری دو جمله‌ای» می‌نامند. این نام‌ها به این دلیل مهم هستند که به مردم در سراسر جهان اجازه می‌دهند بدون ابهام در مورد گونه‌های جانوری، با همدیگر ارتباط برقرار کنند. قسمت اول نام عمومی، جنس را مشخص می‌کند که گونه به آن تعلق دارد، در حالی که قسمت دوم، نام خاص یا لقب خاص گونه‌های درون جنس را متمایز می‌کند. به عنوان مثال، انسان امروزی متعلق به جنس Homo و در این جنس به گونه Homo sapiens است.

این نحوه نام‌گذاری به این دلیل کار می‌کند که مجموعه‌ای از قوانین بین‌المللی در مورد نحوه نام‌گذاری حیوانات وجود دارد و جانورشناسان سعی می‌کنند از نام‌گذاری یک موجود بیش از یک بار اجتناب کنند، اگرچه گاهی اوقات این اتفاق می‌افتد. معرفی رسمی این سیستم از نام‌گذاری گونه‌ها به کارل لینه نسبت داده می‌شود که عملاً با کار او Species Plantarum در سال 1753 آغاز شد. اما در اوایل سال 1622، گاسپارد باهین در کتاب خود به نام Pinax theatri botanici (انگلیسی، نمایش مصور گیاهان) نام‌های بسیاری از جنس‌ها را معرفی کرد که بعداً توسط لینه پذیرفته شد.

کاربرد نام علمی

نام‌های علمی یا دوجمله‌ای یک روش نام‌گذاری و فرایندی علمی است که در آن انواع گیاهان، جانوران و سایر موجودات زنده نام‌گذاری می‌شوند و نام‌های نهاده شده از زبان لاتین مشتق شده‌اند. استفاده از نام علمی مزایای زیادی از جمله موارد زیر را دارد:

• طبقه‌بندی و سازمان‌دهی: اسامی گونه‌های مختلف موجودات در نهادها و مراکز حفاظت از گونه‌ها به طور جامع سازماندهی شده‌اند که این مسئله درک و مطالعه ویژگی‌های موجودات خاص را آسان و آن را سازماندهی می‌کند.
• دقت و وضوح: نام‌هایی که داده می‌شوند منحصر به فرد هستند و به هر کدام یک نام علمی داده می‌شود، بنابراین از سردرگمی جلوگیری می‌شود.

نام‌های علمی به طور جهانی شناخته شده و استانداردسازی شده‌اند. حتی اگر گونه‌ها بر اساس دانش جدید به جنس دیگری منتقل شوند، نام‌ها حفظ می‌شوند. این به درک شباهت‌ها و تفاوت‌های بین گونه‌های مختلف متعلق به یک جنس کمک می‌کند که در ایجاد ارتباط بین این دو مفید است.

نام گذاری دو جمله ای چیست؟

ما از نام‌های رایج برای حیوانات در گفتار روزمره استفاده می‌کنیم، اما دانشمندان روش متفاوتی برای نام‌گذاری موجودات دارند که «نام‌گذاری دوجمله‌ای» یا نام‌گذاری دو کلمه‌ای نامیده می‌شود. این سیستم نام‌گذاری علمی از سردرگمی جلوگیری می‌کند و بین افراد با زبان‌های مادری مختلف مانع ایجاد هر گونه کج‌فهمی یا ایجاد اشکال در فهم نوع گونه‌های موجودات خواهد شد چراکه در تمام زبان‌ها یکسان است.

به عنوان مثال، اگر دانشمندانی که انگلیسی، روسی، اسپانیایی، فرانسوی یا ژاپنی صحبت می‌کنند، همه در مورد Balaenoptera musculus صحبت می‌کنند، همه می‌دانند که در مورد یک حیوان صحبت می‌کنند. این نام علمی متعلق به یک پستاندار دریایی است که انگلیسی زبانان آن را تحت عنوان نهنگ آبی می‌شناسند.

اسامی لاتین

در نام‌گذاری علمی از کلمات لاتین استفاده می‌شود که اولین عبارت آن جنس حیوان را مشخص می‌کند، که نام عمومی یا لقب عمومی حیوان است. اصطلاح دوم گونه را مشخص می‌کند که نام خاص یا لقب خاص حیوان است. در حالی که 1/2 میلیون گونه حیوانی روی زمین وجود دارد، میلیون‌ها گونه دیگر هنوز کشف نشده است. دانشمندان معتقدند در مجموع 8/7 میلیون گونه جانوری وجود دارد.

اهمیت نام گذاری علمی چیست؟

ارزش سیستم نام‌گذاری دوجمله‌ای از اقتصاد، استفاده گسترده آن و منحصر به فرد بودن و ثبات نام‌های ارائه شده کدهای نام‌گذاری جانورشناسی و گیاه‌شناسی، باکتری و ویروس ناشی می‌شود:

• اقتصاد: در مقایسه با سیستم چند جمله‌ای که جایگزین روش‌های نام‌گذاری قبلی شد، نام دو جمله‌ای برای به خاطر سپردن، کوتاه‌تر و راحت‌تر  است. این با سیستم گسترده نام خانوادگی به اضافه نام(های) مورد استفاده برای نام‌گذاری افراد در بسیاری از فرهنگ‌ها مطابقت دارد.
• استفاده گسترده: سیستم دو جمله‌ای نام‌گذاری توسط کدهای بین‌المللی اداره می‌شود و توسط زیست‌شناسان در سراسر جهان استفاده می‌شود. چند دوجمله‌ای نیز وارد گفتار رایج شده‌اند، مانند هومو ساپینس، E. coli، Boa constrictor و Tyrannosaurus rex.
• منحصر به فرد بودن: مشروط بر اینکه تاکسونومیست‌ها در مورد محدودیت‌های یک گونه موافق باشند، می‌تواند هر گونه تنها یک نام داشته باشد که تحت کد نام‌گذاری مناسب درست است، نام رسمی معمولاً اولین نامی است که اگر دو یا چند نام به طور تصادفی به یک گونه اختصاص داده شود، در ابتدا منتشر شده است. با این حال، تعیین اینکه دو نام در واقع به یک گونه اشاره دارد و سپس تعیین اینکه کدام یک دارای اولویت هستند، می‌تواند دشوار باشد، به خصوص اگر گونه توسط زیست‌شناسان کشورهای مختلف نام‌گذاری شده باشد. بنابراین، یک گونه ممکن است بیش از یک نام معمولی داشته باشد. همه به جز یکی از این نام‌ها مترادف هستند. علاوه بر این، در جانورشناسی یا گیاه‌شناسی، نام هر گونه فقط برای یک گونه اعمال می‌شود. اگر نامی بیش از یک بار استفاده شود به آن همونیم می‌گویند.
• ثبات: اگرچه پایداری مطلق نیست، اما رویه‌های مرتبط با ایجاد نام‌های دوجمله‌ای، مانند اصل اولویت، تمایل به ثبات دارند. برای مثال، هنگامی که گونه‌ها بین جنس‌ها منتقل می‌شوند (همانطور که به‌طور غیرمعمول در نتیجه دانش جدید اتفاق می‌افتد)، بخش دوم دوجمله‌ای یکسان باقی می‌ماند (مگر اینکه به یک همنام تبدیل شود).

فیلم آموزش تکامل موجودات زنده – جامع و با نکات کاربردی در فرادرس

کلیک کنید

طبقه بندی جانداران چگونه است؟

این سیستم که به «سلسله مراتب طبقه‌بندی» (Taxonomic hierarchy) شناخته می‌شود از چندین گروه از گونه‌ها بر اساس ویژگی‌های ژنتیکی و فیلوژنیک تشکیل شده است. بالاترین مرتبه «فرمانرو» است. فرمانرو در ابتدا فقط شامل دو نوع موجود زنده بود: حیوانات و گیاهان. ما امروزه هفت طبقه‌بندی در حوزه پادشاهی یا فرمانرو داریم که شامل «باکتری‌ها» (Bacteria)، «آرکئاها» (Archaea)، «تک‌یاخته‌ها» (Protozoa)، «کرومیستا یا آغازیان فتوسنتزکننده» (Chromista)، «گیاهان» (Plantae)، «قارچ‌ها» (Fungi) و «حیوانات» (Animalia). توجه داشته باشید که نام‌ها به زبان لاتین هستند.

این نام‌ها می‌توانند برای برخی که با زبان لاتین آشنایی ندارند چالش‌برانگیز باشد. با این حال، شرایط در سطح جهانی سازگار است و نیازی به تفسیر یا ترجمه آن‌ها به زبان دیگر نیست. سطوح طبقه‌بندی از بالاترین به پایین‌ترین طبقه به شرح زیر است:

• «قلمرو» (Domain)
• «فرمانرو» (Kingdom)
• «نژاد» (Phylum)
• «رده» (Class)
• «راسته» (Order)
• «راسته فرعی» (Suborder)
• «خانواده» (Family)
• «جنس» (Genus)
• «گونه» (Species)
• «زیرگونه» (Subspecies)

با استفاده از این سیستم، برای مثال، گرگ خاکستری به صورت زیر شناسایی می‌شود:

• قلمرو: «یوکاریوت‌ها» (Eukarya)
• فرمانرو: «جانوران» (Animalia)
• نژاد: «مهره‌داران» (Chordata)
• رده:‌ «پستانداران» (Mammalia)
• راسته: «گوشت‌خوارها» (Carnivora)
• راسته فرعی: «سگ‌سانان» (Caniformia)
• خانواده: «گرگ‌ها» (Canidae)
• جنس: «سگ‌ها یا گرگ‌ها» (Canis)
• گونه: «گرگ خاکستری» (Canis lupus)

نام دوجمله‌ای از نام جنس و لقب خاص تشکیل شده است. نام علمی گونه‌ها به صورت مورب است. نام جنس همیشه با حروف بزرگ و ابتدا نوشته می‌شود. عنوان خاص از نام جنس پیروی می‌کند و با حروف بزرگ نوشته نمی‌شود. از مثال بالا، توجه داشته باشید که طبقه‌بندی‌ها از نام عمومی (Animalia) به خاص (C. lupus) می‌روند. یک گونه، بنا به تعریف، ترکیبی از هر دو جنس و نام خاص است، نه فقط عنوان. برای مثال، می‌توانیم از اصطلاح گرگ خاکستری استفاده کنیم، اما نمی‌توانیم فقط از Canis یا لوپوس برای توصیف این حیوان استفاده کنیم. لوپوس کانیس یک گونه است.

چگونه نام علمی بنویسیم؟

«نام عمومی» (The Generic Name) یا قسمت ابتدایی نام، جنس را مشخص می‌کند که یک موجود زنده به آن تعلق دارد. بخش دوم یا «نام اختصاصی» (The Specific Name)، گونه‌های دقیقی را که ارگانیسم در آن قرار می‌گیرد، در جنس مشخص می‌کند. علاوه بر این، قوانین خاصی وجود دارد که باید در نام‌گذاری دوجمله‌ای رعایت شوند، مانند نام عمومی همیشه با حروف بزرگ نوشته می‌شود، در حالی که نام خاص چنین نیست. همچنین، کل نام باید مورب باشد.

با مثالی می‌توانیم این سیستم را بهتر درک کنیم:

نام های علمی جانوران

در زیر نام علمی تعدادی از جانوران معروف ذکر شده است.

نام های علمی گیاهان

در زیر نام علمی چند گیاه رایج ذکر شده است.

نام علمی باکتری ها

کمیته بین‌المللی سیستماتیک پروکاریوت‌ها (ICSP) دستورالعمل‌هایی ایجاد کرده است که سیستم نام‌گذاری مناسب باکتری‌ها را توضیح می‌دهد. این سیستم به کد باکتریولوژیک معروف است. یک باکتری دارای نام دوجمله‌ای است که از دو قسمت تشکیل شده است: نام جنس که نشان می‌دهد به کدام جنس تعلق دارد و لقب گونه. هنگامی که در مقاله به یک باکتری اشاره می‌کند، نویسنده باید زیر نام‌های موجود در متن را خط بکشد یا آن‌ها را مورب بنویسد. پس از نوشتن نام کامل یک میکروارگانیسم در اولین ذکر، نام جنس را می‌توان فقط به حرف بزرگ کوتاه کرد. به عنوان مثال، Moraxella bovis را می‌توان M. bovis نوشت.

هنگام بحث در مورد گونه‌های بی‌نام، مخفف «.sp» برای اشاره به یک گونه منفرد بی‌نام استفاده می‌شود. در حالی که «.spp» نوشته شده پس از یک جنس به بیش از یک گونه بی‌نام اشاره دارد. به عنوان مثال .Moraxella sp برای بحث در مورد یک گونه بی‌نام موراکسلا استفاده می‌شود. با این حال، برخی از مسائل رایج وجود دارد که محققان هنگام استفاده از نام‌گذاری میکروبی با آن‌ها مواجه می‌شوند. اولین مورد، همانطور که ممکن است حدس زده باشید، این است که انواع مختلف باکتری‌ها ممکن است با نام اختصاری یکسان به نظر برسند. M. bovis می‌تواند Moraxella bovis، Mycoplasma bovis یا Mycobacterium bovis را نشان دهد.

در این مورد، نویسنده باید مراقب باشد یا از نوشتن اختصاراتی که ممکن است اشتباه گرفته شوند، خودداری کند، یا مطمئن باشد و به وضوح بیان کند که کدام باکتری مورد بحث است. مسائل دیگری که محققان با نام‌گذاری میکروبی با آن مواجه می‌شوند پیچیده‌تر هستند. در حالی که کد باکتریولوژیک اغلب به عنوان فهرست «رسمی» نام‌های معتبر باکتری‌ها تفسیر می‌شود، این کد فقط دستورالعمل‌هایی در مورد نحوه نام‌گذاری باکتری‌ها ارائه می‌دهد.

این کد اجازه می‌دهد تا اختلاف نظر، کشف و تکامل در تحقیقات علمی وجود داشته باشد. به عنوان مثال، یک گروه از محققان ممکن است یک باکتری را به جنس A طبقه‌بندی کنند. به طور مشابه، گروه دیگری از محققان ممکن است تحقیقات متفاوتی انجام دهند و به این نتیجه برسند که همان باکتری متعلق به جنس B است، ممکن است یک باکتری در یک مقاله A bovis و در مقاله دیگر B bovis نامیده شود.

هنگامی که در مورد استفاده صحیح از نام‌گذاری میکروبی در نوشته خود شک دارید، اولین منبع شما باید کد بین‌المللی نام‌گذاری باکتری‌ها (بازبینی 1990) باشد. از انتشارات مربوطه در زمینه خود به‌روز باشید و از هرگونه اختلاف نظر یا کشف جدید در مورد طبقه‌بندی باکتری‌ها آگاه باشید. در نهایت به یاد داشته باشید که نام‌‌های معتبر یک امر قضاوت علمی و اجماع است.