مصدر در عربی چیست؟ – تعریف، نحوه تشخیص و ساخت + مثال
مصدر در عربی اسمی است که میتوان از آن فعل عربی ساخت. تفاوت اصلی مصدر با فعل در این است که معنای مصدر وابسته به زمان مشخصی نیست و صرفا وقوع فعل را در حالت کلی نشان میدهند. مصدر در عربی به چند دسته مانند سماعی و قیاسی تقسیم میشود. در این نوشته قصد داریم مصدر در عربی و انواع مصادر را با مثالهای مربوط به آنها بررسی کنیم. همچنین ساخت مصدر و فرق مصدر و اسم مصدر را نیز توضیح میدهیم. سپس با استفاده از تمرینهای انتهای متن، میزان یادگیریمان درباره این مطلب از مجله فرادرس را بسنجیم.
- یاد میگیرید مصدر را از نظر ساختار و ویژگیها تعریف کنید.
- خواهید آموخت انواع مصدر سماعی و قیاسی را تشخیص دهید.
- نحوه ساخت و استفاده از مصدر میمی و مصدر مرة را یاد میگیرید.
- یاد میگیرید اوزان مختلف مصادر ثلاثی و رباعی را به کار ببرید.
- با معنی و کاربرد مصدر در عربی و نکات ساخت آن آشنا میشوید.
- میآموزید با تمرینهای عملی بر قواعد مربوط به مصدر در عربی مسلط شوید.
مصدر در عربی چیست ؟
مصدر تعریفهای متعددی در زبان عربی دارد. میتوانیم از مصدر به عنوان «اسمی که فعل از آن نشات میگیرد» استفاده کنیم. اگر این تعریف مبنای کار ما باشد، نتیجه میگیریم که مصدر، وقوع فعل در حالت کلی آن، بدون وجود زمانی مشخص است.
در برخی منابع برای ارائه تعریفی از مصدر به سراغ کلمات جامد میروند. به این ترتیب که در تعریف کلمات جامد از جمله «اسمی که از حروف کلمهای دیگر ساخته نشده باشد.» استفاده میکنند. بر همین اساس دو نوع اسم جامد داریم: جامد غیر مصدری و جامد مصدری.
جامد غیر مصدری، اسم جامدی است که بر ذوات (اشیاء، انسانها و حیوانات) دلالت داشته باشد. یعنی، کلماتی که در جهان واقع، مرجع فیزیکی داشته باشد اسامی جامد غیر مصدری هستند. مانند: قلم، سعاد، أسد و....
جامد مصدری به کلماتی میگویند که بر معانی دلالت داشته باشند. مانند: حسن، عمل، ذهاب و...
همچنین در تعریف دیگری از مصدر در عربی میتوانیم به جمله «کلمهای که به وقوع پیوستن کاری را خارج از چارچوب زمان و در حالت کلی آن نشان دهد.» اشاره کنیم. برای فهم بهتر این مطالب بهتر است به مثالهای زیر توجه کنید.
صَبَغْتُ الثَوْبَ صِباغَةً.
لباس را رنگ کردم.
سَعَلَ المَریضُ سُعالاً.
بیمار سرفه کرد.
بَکَیَ الطفلُ بُکاءً.
کودک گریه کرد.
اگر به کلماتی که زیر آنها خط کشیده (صباغة - سعالاً - بکاءً) نگاه کنیم، متوجه میشویم که این کلمات کیفیت وقوع چیزی را به ما نشان میدهند بدون آنکه به زمان خاصی اشاره کنند. این دقیقا همان ویژگی مصدر در زبان عربی است.
در زبان عربی، مصدر به چند دسته مختلف تقسیمبندی میشود که در ادامه هر یک از آنها را با مثالهای مرتبط بررسی میکنیم.
ساخت انواع مصدر در عربی
برای دستهبندی مصدرها در زبان عربی باید یک متر و معیار مشخصی داشته باشیم. اگر معیار ما برای تقسیمبندی، وزن باشد، در این صورت دو نوع مصدر خواهیم داشت.
- مصدر سماعی
- مصدر قیاسی
اما در شرایطی که معیار ما برای گروهبندی مصدرها تعداد حروف آنها باشد، چهاردسته مصدر خواهیم داشت که شامل موارد زیر میشود.
- ثلاثیه
- رباعیه
- خماسیه
- سداسیه
در ادامه تعریف برخی از آنها را همراه با مثالهای مرتبط میخوانید و به این ترتیب شیوه ساختن مصدر در عربی را یاد میگیرید.
مصدر سماعی
کلمات سماعی در عربی عموما به کلماتی گفته میشود که ساخت آنها قاعده و قانون خاصی ندارد و شناخت و استفاده آنها از طریق گوش کردن یا رجوع به فرهنگ لغت میسر میشود. بر همین اساس، مصدر بابهای ثلاثی مجرد، در دسته مصدرهای سماعی قرار میگیرند. در کادر زیر برخی از مصدرهای ثلاثی مجرد نوشته شدهاست.
کتَبَ --> کتابة
رجَعِ --> رجوعاً
جَمَعَ --> جمعاً
مصدر قیاسی
مصدرهایی که مثل ثلاثی مزید و مصادر رباعی که وزن مشخصی دارند، مصدر قیاسی محسوب میشوند. این مصدرها اگرچه جامد نیستند و بر اساس وزن، کلمه مشتق عربی به حساب میآیند، اما در همان وزنها نیز به عنوان کلمات جامد به کار میروند. به بیانی دیگر، مصادر ثلاثی مزید در معنا مصدر هستند ولی از لحاظ لفظ مصدر یا ریشه فعل به شمار نمیروند و خودشان مشتق محسوب میشوند. در کادر زیر وزن مصدرهای ثلاثی مزید را همراه با مثال آنها مشاهده میکنید.
إفعال - إظهار
تفعیل - تفریح
مفاعلة - مراجعة
تفاعل - تظاهر
إنفعال - إنقلاب
إفتعال - إنتخاب
استفعال - استغفار
تفعُّل - تذکُّر
مصدر ثلاثیة
کمی بالاتر توضیح دادیم که مصدرهای ثلاثی مجرد سماعی هستند و شناخت آنها از طریق گوش دادن یا مراجعه به فرهنگ لغت انجام میشود. اما برای برخی از این مصدرها ضوابطی ذکر شده که برخی از آنها را در ادامه میخوانید.
حرفه و شغل
هر وقت بخواهیم از مصدر به عنوان حرفه و شغل استفاده کنیم باید به سراغ وزن فِعالة برویم. مثل کلمات زیر:
تجارة - حیاکة - زراعة
رد کردن
هر وقت بخواهیم از مصدر در معنای رد کردن یا امتناع از چیزی استفاده کنیم باید به سراغ وزن فِعال برویم. مانند مثال زیر:
إباء - عناد
حرکت
هر وقت بخواهیم از مصدر در معنای حرکت و ارتعاش استفاده کنیم باید به سراغ وزن فَعلان برویم. مانند مصدرهای زیر:
غلیان - جولان - دَوَران
بیماری
هر وقت بخواهیم از مصدر در معنای بیماری و مرض استفاده کنیم باید به از وزن فُعال استفاده کنیم. مانند مصدرهای زیر:
سُعال - صُداع - زُکام
صدا
هر وقت بخواهیم از مصدری برای نشان دادن صدا و صوت استفاده کنیم باید از به سراغ وزن فَعیل یا فُعال برویم. مانند کلمات زیر:
نعیق (جیغ زدن)- صُراخ (داد زدن) - طنین
راه رفتن
وقتی بخواهیم مصدری را در معنای راه رفتن به کار ببریم باید از وزن فِعیل استفاده کنیم. مانند مثال زیر:
رحیل (عزیمت و خروج) - ذمیل (حقارت)
رنگ
در شرایطی که هدفمان استفاده از رنگ در جایگاه مصدری آن باشد، میتوانیم از وزن فُعلة استفاده کنیم. مانند کلمات زیر:
حمرة - زُرقة
مصدر رباعیة
مصدر رباعی از لحاظ کارکرد همانند مصدرهای قیاسی هستند. یعنی در حالت مصدری بیشتر از سه حرف داشته باشند. از این رو برای مطالعه بهتر این نوع از مصدرها بهتر است به سراغ مصدر در بابهای ثلاثی مزید برویم.
هر گاه فعل با الف همزه شروع شود، برای ساخت مصدر رباعی باید به سراغ باب إفعال برویم. مانند مثال زیر:
أکرم --> إکرام
زمانی که حرف دوم صیغه یک فعل مشدد باشد (یعنی تشدید داشته باشید) باید از باب تفعیل استفاده کنیم. مانند مثال زیر:
علَّمَ --> تعلیم
هرگاه حرف دوم صیغه یک (للغائب) الف باشد یعنی در باب مفاعلة و فعال است. مانند مثال زیر:
ناضل --> نِضال، مناضلة
در کنار این مصدرها میتوانیم از مصدر «فعللة» که مخصوص افعال رباعی مجرد است یاد کنیم. مانند مثال زیر:
دحرج --> دحرجة
فرض کنید بخواهیم افعال رباعی مجرد را از حالت لازم بودن خارج کرده و آنها را مفعولپذیر کنیم. در نتیجه نیاز داریم که به سراغ بابها برویم. «تفعلُل»، «إفعِلال» و «إفعِنلال» مصدر بابهایی هستند که میتوانیم افعال رباعی را به وزن آنها ببریم. در جدول زیر نمونهای از صرف فعل در باب إفعلال نوشته شده که مشاهده میکنید.
| جدول صرف فعل در باب إفعلال | ||
| ماضی | إفعَلَّ | إحمرَّ |
| مضارع | یَفعَلُّ | یحمَرّْ |
| امر | إفعَلِلْ | إحمَرِر |
| مصدر | إفعلال | إحمرار |
مصدر صناعی
هرگاه برای ساخت مصدر به انتهای کلمه یاء مشدد «يّ» و تاء مربوطه «ة» اضافه کنیم از آن کلمه مصدر صناعی میسازیم. از نکات جالب مربوط به این نوع مصدر، بدون محدودیت بودن آن است. یعنی از هر کلمهای در هر حالتی میتوانیم یک مصدر صناعی بسازیم. در کادر رنگی زیر فرمول ساخت مصدر صناعی نشان داده شدهاست.
اسم + يّ + ة،ة = مصدر صناعی
برای درک بهتر مصدر صناعی بهتر است به مثالهای زیر توجه کنید.
عالم --> عالمیة (عالم بودن)
معذور --> معذوریة (معذور بودن)
تحت --> تحتیة ( زیربنایی بودن)
إمکان --> إمکانیة (إمکانپذیر بودن)
أهمّ --> أهمیة (اولویت داشتن)
نکته: به مصدر صناعی در زبان عربی مصدر جعلی نیز میگویند.
مصدر میمی
مصدر میمی در عربی اسمی است که بر وقوع کاری بدون اشاره به زمان آن اشاره میکند. تنها مشخصه آن، حضور یک میم زائده در ابتدای مصدر است. به عبارت دیگر، برای ساخت مصدر میمی، ابتدا باید به سراغ فعل مضارع برویم و به ابتدای آن یک میم اضافه کنیم.
منظر - مقتل
در صورتی که فعل ما چیزی غیر از ثلاثی مجرد بود برای ساخت مصدر میمی آن باید از وزنی دیگر استفاده کنیم. برای این کار، نخستین صیغه فعل مضارع در عربی را به حالت مجهول در میآوریم. به جای «ی» ابتدای فعل مضارع «م» میگذاریم و مابقی فعل مضارع مجهول را به همان صورتی که هست مینویسیم. در کادر رنگی زیر نحوه ساخت مصدر میمی از افعال ثلاثی مزید نشان داده شدهاست.
یُفعَلُ --> مُفعلُ
یُخرَجُ --> مُخرَجُ
یُجتمَعُ --> مُجتمعُ
مصدر مرَّة
وقتی هدف ما در استفاده از مصدر نشان دادن دفعات وقوع یک فعل باشد، باید از مصدر مرة کمک بگیریم. در زبان عربی این نوع مصدر را بر وزن «فَعلة» ساخته میشود. نکتهای که باید مدنظر قرار داد این است که وزن فعلة تنها برای ساختن مصدر از فعلهای ثلاثی مجرد است. برای درک بهتر به مثالهای زیر توجه کنید.
ضربتُ ضربةً.
ضربتُ ضربتَیْن.
ضربتُ ضربات.
أدَّبتُهُ تَأْدِیبتاً.
یک بار او را تنبیه کردم.
سوالات متداول درباره مصدر در عربی
در این بخش به برخی از سوالات رایج در زمینه مصدر در عربی به صورت خلاصه و مختصر پاسخ میدهیم.
مصدر در عربی چه نوع کلمهای است؟
مصدر در عربی در دسته اسمهای عربی قرار میگیرد. چرا که از مصدر نحوه وقوع و حادث شدن فعل بدون در نظر گرفتن زمان فعل استنباط میشود.
در عربی چند نوع مصدر داریم؟
مصدرها در عربی یا سماعی هستند یا قیاسی. به این ترتیب که هرگاه مصدری قاعدهای نداشت و برای شناخت آن باید به فرهنگ لغت رجوع کنیم، میفهمیم که با یک مصدر سماعی مواجهایم. در عین حال هر وقت وزن یک مصدر مشخص باشد، آن مصدر یک مصدر قیاسی است.
تفاوت مصدر با اسم مصدر در عربی چیست؟
اسم مصدر کلماتی هستند که از نظر معنایی شبیه به مصدر هستند یعنی معنای انجامپ کاری بدون زمان و صیغه را منتقل میکنند اما تمام حروف اصلی خود را ندارند. برای مثال، واژه «کلام» اسم مصدری از «تکلّم» است.
تمرین مصدر در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «مصدر در عربی»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین شامل ۶ سوال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
از کلمات داده شده مصدر میمی و مصدر مرة بسازید.
سوال۱: قالَ - (مصدر المرة)
جواب: قولة.
سوال۲: سجد - (مصدر المرة)
جواب: سجدة.
سوال۳: أکرم - (مصدر المرة)
جواب: إکرامة.
سوال۴: قامَ - (مصدر المیم)
جواب: مقاماً
سوال۵: استغفر - (مصدر المیم)
جواب: مستغفراً
سوال۶: ولد - (مصدر المیم)
جواب: مُولَّد.
جمعبندی
مبحث مصدر در عربی از جمله مباحث گسترده در این زبان است که نکات مختلفی دارد. مطابق با معیارهای گوناگون، میتوانیم دستهبندی مصدری مختلفی در زبان عربی پیدا کنیم. به عنوان مثال اگر معیار ما تعداد حروف یک مصدر باشد، چهار دسته مصدر «ثلاثیة، رباعیة، خماسیة و سداسیة» خواهیم داشت. از طرفی دیگر اگر معیار به کار بردن ما از مصدرها، صیغه یا وزن آنها باشد با دو دسته مصدر «سماعی» و «قیاسی» مواجه میشویم. در این نوشته از مجله فرادرس مصدرها، و سایر تقسیمبندیهای مصدری را با مثال بررسی کردیم.
آزمون مصدر در عربی
۱. مصدر در زبان عربی چگونه تعریف میشود و چه تفاوت زمانی با فعل دارد؟
مصدر فعلی است که هنگام معین را بیان میکند.
مصدر اسمی است که منشا فعل است و نشاندهنده زمان خاصی نیست.
مصدر نوعی اسم است که همیشه معنای وصفی دارد.
مصدر تنها برای اشاره به فاعل جمله استفاده میشود.
مصدر در عربی به عنوان اسمی شناخته میشود که فعل عربی از آن منشا میگیرد و برخلاف فعل، اشارهای به زمان خاص ندارد.
۲. کدام ویژگی تمایز اصلی میان مصدر سماعی با مصدر قیاسی در زبان عربی را نشان میدهد؟
داشتن ساختار ثابت و ساخته شدن بر اساس ضابطه
قابل ساخت از هر اسم و بدون محدودیت
عدم اتکای کامل به قواعد و یادگیری با شنیدن یا لغتنامه
استفاده اختصاصی برای بیان دفعات انجام کار
ویژگی «عدم اتکای کامل به قواعد و یادگیری با شنیدن یا لغتنامه» تفاوت اصلی مصدر سماعی با قیاسی را نشان میدهد، زیرا مصدر سماعی ساختار قاعدهمندی ندارد و با قواعد زبانی مشخص ساخته نمیشود و باید آن را با شنیدن یا کمک گرفتن از لغتنامه شناخت. در مقابل، مصدر قیاسی همواره بر اساس وزن و ضابطه مشخص ساخته میشود و انتخاب آن نیازمند دانستن فرم و قواعد واژه است. عبارت «داشتن ساختار ثابت و بر اساس ضابطه ساخته شدن» به مصدر قیاسی مربوط است و نه سماعی. گزینه «قابل ساخت از هر اسم و بدون محدودیت» ویژگی مصدر صناعی (مصدر جعلی) است. کاربرد «استفاده اختصاصی برای بیان دفعات انجام کار» هم به مصدر مره مربوط بوده و نشاندهنده تفاوت سماعی و قیاسی نیست.
۳. برای ساخت مصدر میمی از یک فعل ثلاثی مجرد در زبان عربی، چه روشی باید انجام داد و کدام وزن مناسب است؟
فعل را جمع بسته و سپس الف و لام اضافه میکنیم.
اوزان قیاسی مانند تفعیل برای مصدر به کار میرود.
یاء مضارع را به میم تبدیل میکنیم و به ریشه مصدر میافزاییم.
مصدر را با اضافه کردن میم در ابتدای وزن مفعل میسازیم.
در ساخت مصدر میمی برای افعال ثلاثی مجرد باید میم را در ابتدای مصدر اضافه کرده و کلمه را بر وزن مفعل بسازیم، مانند منظر یا مقتل. استفاده از تبدیل یاء مضارع به میم مخصوص افعال ثلاثی مزید است و جمع بستن یا افزودن الف و لام بخشی از روش ساخت مصدر میمی نیست. همچنین اوزان قیاسی مانند تفعیل برای نوع دیگری از مصادر به کار میروند و نه برای مصدر میمی ثلاثی مجرد.
۴. اگر بخواهید در زبان عربی تعداد دفعات انجام یک عمل را با مصدر بیان کنید، کدام نوع مصدر و کدام وزن مناسبتر است؟
انتخاب مصدر مره با وزن فعله
استفاده از مصدر میمی با پیشوند میم
انتخاب مصدر قیاسی با وزن تفعیل
استفاده از مصدر صناعی با یاء و تاء
برای بیان دفعات وقوع عمل در عربی، باید از مصدر مره و وزن فعله استفاده کرد؛ زیرا این نوع مصدر برای نشان دادن یکباره یا چندباره بودن انجام عمل به کار میرود. گزینه «انتخاب مصدر میمی با پیشوند میم» برای نمایش وقوع عمل بدون تاکید بر دفعات مناسب است. استفاده از مصدر قیاسی با وزن تفعیل عمدتا ساختارهای قیاسی و مصادیق مربوط به معنای عمل را هدف قرار میدهد، نه شمارش دفعات. مصدر صناعی نیز برای ساخت واژههایی با معنای انتزاعی و جعلی از هر کلمه به کار میرود و ربطی به شمارش دفعات انجام عمل ندارد.
سلام
تشکر از مطالب مفید و کاملتون 🙏
تفاوت مصدر و اسم مصدر ؟
سلام و وقت بهخیر؛
در مورد تفاوت مصدر و اسم مصدر، به زبانی بسیار ساده میتوانیم بگوییم: مصدر بر خود فعل، بدون اشاره به زمان وقوع آن دلالت میکند. مانند مصدر «قَراءَة» که عمل «قَرَأَ» را بدون اشاره به زمان خاصی نشان میدهد. درحالیکه اسم مصدر بر نتیجه فعل دلالت دارد. مانند اسم مصدر «عَطاء» که نتیجه فعل «أَعْطَی» است.
از همراهی شما با مجله فرادرس سپاسگزاریم.
سلام وقت بخیر
کلمه ملابس مصدر میمی هست؟
سلام و وقت شما بهخیر؛
«مَلابِس» جمع مکسّر کلمه «مَلْبَس» به معنی «لباسها و جامهها» است.
از همراهی شما با مجله فرادرس سپاسگزاریم.
سلام خدادقوت کار قشنگیست لطفا مثال های بیشتری بدهید
سلام علیکم .چرا مصدر میمی ولد شده مولِّد؟
سلام و وقت بهخیر؛
مطلب اصلاح شد. «مُولَّد» مصدر میمی فعل مثال «ولد» از باب ثلاثی مزید تفعیل است. کلمه «مُولِّد» در واقع اسم فاعل همین فعل از باب ثلاثی مزید تفعیل است.
با تشکر از همراهی شما با مجله فرادرس.
خیلی علی بود .خداقوت.
سلام بسیار عالی و جامع
عالی سپاس