فرادرسشاخص توسعه انسانی چیست؟ — فرمول و تعریف HDI به زبان ساده
«شاخص توسعه انسانی» (Human Development Index | HDI) یک ابزار آماری است که برای اندازهگیری دستاوردهای کلی یک کشور در ابعاد اجتماعی و اقتصادی به کار می‌رود. طبق این شاخص، ابعاد اجتماعی و اقتصادی یک کشور بر اساس سلامت، سطح تحصیلات و سطح زندگی افراد ارزیابی می‌شود. سازمان ملل هر ساله در گزارشی شاخص HDI را برای کشورهای عضو سازمان ملل متحد اندازهگیری میکند و کشورهای مختلف را براساس آن رتبه‌بندی میکند. این نوشتار به این موضوع می‌پردازد که شاخص توسعه انسانی چیست و چگونه اندازهگیری می‌شود.
تعریف شاخص توسعه انسانی چیست ؟
تحلیلگران و سیاستگذاران اقتصادی تا مدتها توسعه را به معنای رشد اقتصادی یا درآمد سرانه بالا میدانستند. با گذشت زمان و ايجاد شكاف بين كشورهاي توسعهیافته و بقیه کشورهای جهان، استفاده از درآمد سرانه به عنوان شاخص توسعه مورد ترديد واقع شد. این موضوع سبب شد تا اندیشمندان تعريف جامعتری از توسعه ارائه نمايند. حاصل این تحولات، طرح مفهوم توسعه انسانی بود.
مفهوم توسعه انسانی علاوه بر توجه به جنبه کمی رشد اقتصادی، تاکید بیشتری به جنبه‌های کیفی دارد. شالوده اصلی این مفهوم آن است که توسعه باید چیزی فراتر از افزایش درآمد و ثروت باشد. شاخص HDI در صدد گسترش دامنه انتخاب‌ها و فرصت‌هاي انسان‌ها است. شاخص HDI در سال 1990 توسط افراد زیر فرمول‌بندی و ارائه شد.
- «آمارتیا کومار سن» (Amartya Kumar Sen)
- «محبوب الحق» (Mahbub ul Haq)
- «گوستاو رانیس» (Gustav Ranis)
- «مقناد دیسای» (Meghnad Desai)
شاخص توسعه انسانی معیاری است که ابعاد کلیدی توسعه انسانی را اندازهگیری می کند. این شاخص یک چشم‌انداز کلی از توسعه انسانی ارائه می‌دهد. شاخص HDI تاکید میکند که رشد اقتصادی به تنهایی معیار توسعه نیست و باید افراد و توانایی‌های آن‌ها معیار نهایی برای ارزیابی توسعه یک کشور باشند. شاخص HDI دارای سه بعد کلیدی است. به بیانی دیگر، HDI یک شاخص ترکیبی برای اندازهگیری میانگین پیشرفت در سه بعد اساسی بهداشت، آموزش و درآمد است.
علامت اختصاری شاخص توسعه انسانی چیست ؟
علامت اختصاری شاخص توسعه انسانی «HDI» است. این علامت اختصاری، حروف اولیه عبارت «شاخص توسعه انسانی» یعنی (Human Development Index) است. این شاخص از برجسته‌ترین و بهترین شاخص‌های ارزیابی توسعه انسانی در یک قرن اخیر بوده است که ابتدا توسط «محبوب الحق» اقتصاددان پاکستانی و و «آمارتیا سن» اقتصاددان هندی در سال 1990 توسعه و اندازهگیری شد. این شاخص هم اکنون یک معیار بسیار پرکاربرد برای مشاهده یک چشم‌انداز کلی از وضعیت توسعه انسانی و همچنین سایر انواع شاخص‌های اقتصادی، به صورتی گسترده در جهان به کار می‌رود. این شاخص بر 3 بخش درآمد، بهداشت و آموزش متمرکز است.
سه بعد شاخص توسعه انسانی
شاخص HDI میانگین هندسی شاخص‌های نرمال شده برای هر یک از سه بعد است. این سه بعد در ادامه فهرست شده است.
- زندگی طولانی و سالم
- دسترسی به آموزش مناسب
- استاندارد زندگی مناسب
در ادامه در مورد هر بعد توضیحی مختصر داده می‌شود.
زندگی طولانی و سالم
اولین بعد شاخص HDI، زندگی طولانی و سالم است. شاخصی که برای اندازهگیری این بعد استفاده می‌شود امید به زندگی است.
دسترسی به آموزش
دومین بعد شاخص HDI دسترسی به آموزش است. این بعد با سال‌های مورد انتظار تحصیل کودکان در سن ورود به مدرسه و میانگین سال‌های تحصیل در جمعیت بزرگسال اندازهگیری می‌شود.
استاندارد زندگی مناسب
بعد سوم شاخص HDI، استاندارد زندگی مناسب است. برای محاسبه این بعد از درآمد ناخالص ملی سرانه (GNI) استفاده می‌شود.
محاسبه شاخص توسعه انسانی
شاخص HDI برای این منظور ایجاد شد تا تاکید شود که افراد و توانایی‌های آن‌ها باید معیار نهایی برای ارزیابی توسعه یک کشور باشد. این شاخص به جای تاکید بر یک متغیر مانند رشد اقتصادی بر مجموعی از متغیرها تمرکز میکند. شاخص HDI یک مقیاس خلاصه از میانگین موفقیت در ابعاد کلیدی توسعه انسانی است. ابعاد شاخص HDI شامل زندگی طولانی و سالم، دانش و استاندارد مناسب زندگی است. شاخص HDI میانگین هندسی شاخص‌های نرمال شده برای هر یک از سه بعد است. سه بعد شاخص HDI به صورت زیر ارزیابی می‌شوند.
- بعد سلامت: این بعد با امید به زندگی در بدو تولد ارزیابی می‌شود.
- بعد آموزش: این بعد با میانگین سال‌های تحصیل برای بزرگسالان (25 سال و بیشتر) و سال‌های مورد انتظار تحصیل برای کودکان در سن ورود به مدرسه اندازه گیری می‌شود.
- بعد استاندارد مناسب زندگی: این بعد با درآمد ناخالص ملی سرانه (GNI) سنجیده می‌شود.
شاخص HDI از لگاریتم درآمد ناخالص ملی سرانه استفاده میکند. در ادامه نمرات ابعاد شاخص HDI با استفاده از میانگین هندسی در یک شاخص ترکیبی تجمیع می‌شوند. در پایان نیز این شاخص بین صفر و 1 نرمال می‌شود. هرچه مقدار شاخص HDI به 1 نزدیکتر باشد، نشان‌دهنده سطح توسعه انسانی بالاتر است.
چه کسی گزارش توسعه انسانی را منتشر میکند ؟
شاخص HDI یک معیار ترکیبی است که توسط «بخش جمعیتی سازمان ملل متحد» (United Nations Population Division | UNDP) تهیه می‌شود تا یک ارزیابی کلی از کیفیت زندگی و فرصت‌ها را ارائه دهد. این شاخص شامل سلامت، سطح تحصیلات و درآمد است. سازمان ملل هر ساله تلاش میکند تا کشورهای بیشتری را برای محاسبات HDI پوشش دهد. در آخرین گزارش سازمان ملل متحد، این شاخص برای 189 کشور مختلف محاسبه و رتبه‌بندی شده است.
همچنین این شاخص برای گروه‌های مختلف کشوری نیز محاسبه می‌شود. شاخص HDI اگرچه نمی‌تواند یک شاخص جامع برای بررسی توسعه انسانی باشد، اما شاخصی کامل‌تر از رشد اقتصادی است. کشورهای زیادی وجود دارند که به مدد درآمد سرانه بالای ناشی صادرات منابع طبیعی، درآمد سرانه بالایی دارند، اما کیفیت زندگی در این کشورها ممکن است بالا نباشد. شاخص HDI کیفیت زندگی را با افزودن دو بعد آموزش و بهداشت به درآمد سرانه به صورتی جامع‌تر مورد بررسی قرار می‌دهد و تحلیلی جامع‌تر از توسعه انسانی ارائه میکند.
سازمان ملل متحد از شاخص HDI برای ارزیابی کشورها از نظر رفاه شهروندانشان استفاده میکند. قبل از ایجاد HDI، سطح توسعه یک کشور معمولاً با استفاده از آمارهای اقتصادی، به ویژه درآمد ناخالص ملی (GNI) اندازهگیری می‌شد. سازمان ملل عقیده دارد که اقدامات اقتصادی به تنهایی برای ارزیابی توسعه کافی نیست، زیرا درآمد سرانه همیشه کیفیت زندگی شهروندان عادی یک کشور را منعکس نمی‌کند. شاخص HDI در سال 1990 معرفی شد تا سایر عوامل موثر بر توسعه انسانی را در نظر بگیرد و ارزیابی جامعتری از توسعه انسانی ارائه دهد.
HDI چه چیزی را نشان می دهد ؟
مقادیر پایین HDI اغلب منعکس‌کننده درآمد سرانه پایین و سطوح بالای فقر انسانی هستند. کشورهای دارای پائین‌ترین درآمد سرانه در جهان تا حد زیادی در این بخش قرار می‌گیرند. هرچه از شاخص توسعه انسانی بالاتر می‌رود، به دنبال آن شاخص‌های بهداشت، آموزش و معیارهای استاندارد بهتر زندگی نیز بالاتر می‌روند.
رتبه ایران در زمینه شاخص توسعه انسانی
شاخص HDI از برجسته‌ترین معیارهای توسعه انسانی در بین تحلیلگران و سیاستگذاران اقتصادی است. این شاخص با درجه توسعه‌یافتگی کشورها در ارتباط است. كشورهايي كه در رتبه‌بندی سالانه سازمان ملل در رتبه‌های بالاتر قرار دارند، عمدتاً کشورهای توسعهیافته امروزی هستند. همچنین کشورهایی که در رتبه‌بندی سازمان ملل در رده پائین‌تری قرار دارند تا حد زیادی کشورهای در حال توسعه، کمتر توسعهیافته و فقیر هستند.
دادههای مربوط به شاخص HDI در ایران از سال 1990 تا 2020 توسط سازمان ملل متحد محاسبه و منتشر شده است. شاخص HDI بین صفر و 1 قرار دارد. هرچه این شاخص به 1 نزدیکتر باشد، نشان‌دهنده سطح توسعه انسانی بالاتری است. در سال 2019، شاخص HDI برای ایران 0/75 بوده است. این شاخص در سال 2000، برای ایران حدود 0/66 بوده است. در فاصله 20 سال، شاخص HDI در ایران ۰/۰۹ رشد کرده است. بخش بزرگی از این رشد توسعه انسانی را می‌توان به بهبود وضعیت بهداشتی و آموزشی نسبت داد.
رتبه بندی شاخص توسعه انسانی
سازمان ملل هر ساله در گزارشی، کشورهای مختلف جهان را از لحاظ سطح توسعه انسانی رتبه‌بندی میکند. در جدول (1) بهترین عملکردهای شاخص توسعه انسانی در سال 2019 ارائه شده است.
جدول (1): بهترین عملکردهای شاخص HDI در سال 2019
| رتبه | کشور | امتیاز |
| ۱ | نروژ | 0/977 |
| ۲ | ایرلند | 0/95۵ |
| ۳ | سوئیس | 0/955 |
| ۴ | هنگ‌کنگ | 0/949 |
| ۵ | ایسلند | 0/949 |
| ۶ | آلمان | 0/947 |
| ۷ | سوئد | 0/945 |
| ۸ | استرالیا | 0/944 |
| ۹ | هلند | 0/944 |
| 10 | دانمارک | 0/940 |
براساس جدول (1)، کشورهای نروژ، ایرلند و سوئیس 3 کشور برتر جهان در زمینه شاخص HDI در سال 2019 هستند. همان‌طور که مشاهده می‌شود کشورهای اروپایی و به ویژه حوزه اسکاندیناوی بیشترین سهم را در بین بهترین عملکردهای بهتر شاخص HDI داشته‌اند. در جدول (2) نیز بدترین عملکردهای شاخص HDI در سال 2019 ارائه شده است.
جدول (۲): بدترین عملکردهای شاخص HDI در سال 2019
| رتبه | کشور | امتیاز |
| ۱۸۰ | اریتره | 0/459 |
| ۱۸۱ | موزامبیک | 0/45۶ |
| ۱۸۲ | سیرالئون | 0/45۲ |
| ۱۸۳ | بورکینافاسو | 0/45۲ |
| ۱۸۴ | مالی | 0/4۳۴ |
| ۱۸۵ | سودان جنوبی | 0/4۳۳ |
| ۱۸۶ | بروندی | 0/4۳۳ |
| ۱۸۷ | چاد | 0/۳۹۸ |
| ۱۸۸ | جمهوری آفریقای مرکزی | 0/۳۹۷ |
| ۱۸۹ | نیجر | 0/۳۹۴ |
براساس جدول (2)، کشورهای نیجر، جمهوری آفریقای مرکزی و چاد، 3 کشور با بدترین عملکرد در زمینه شاخص HDI در سال 2019 هستند. همان‌طور که مشاهده می‌شود کشورهای آفریقایی بیشترین سهم را در بین بدترین عملکردهای شاخص توسعه انسانی داشته‌اند. در سال ۲۰۱۹ امتیاز ایران در زمینه شاخص توسعه انسانی 0/75 بوده است. با این امتیاز ایران در رتبه ۶۵ جهان قرار گرفته است. ایران در سال ۲۰۱۸ با امتیاز ۰/۷۹۸ در رتبه ۶۰ قرار داشت که نشان‌دهنده سقوط ۵ پله‌ای ایران در سال ۲۰۱۹ نسبت به سال ۲۰۱۸ است.
سوالات متداول در زمینه شاخص توسعه انسانی
در زمینه شاخص HDI به دلیل کاربردهای فراوان آن، سوالات بسیار زیادی وجود دارد. در ادامه، به سوالات مختلف پیرامون شاخص HDI پرداخته خواهد شد.
شاخص توسعه انسانی توسط چه موسسه‌ای منتشر می‌شود ؟
دادههای شاخص HDI هر ساله توسط سازمان ملل متحد برای کشورهای عضو منتشر می‌شود.
شاخص HDI برای چند کشور محاسبه می‌شود ؟
شاخص HDI در سال 2020 حدود 189 کشور را پوشش می دهد. این پوشش گسترده نتیجه تلاش‌های «دفتر گزارش توسعه انسانی» (Human Development Report Office | HDRO) با همکاری آژانس‌های سازمان ملل متحد و بانک جهانی است که دادههای استاندارد بین‌المللی را ارائه می‌کنند.
معیارهای یک کشور برای گنجاندن در محاسبات HDI چیست ؟
دفتر گزارش توسعه انسانی تلاش میکند تا حد ممکن شاخص HDI را برای کشورهای عضو سازمان محاسبه کند. در صورتی که دادههای موردنیاز در هر سه بعد آموزش، بهداشت و درآمد برای یک کشور وجود داشته باشد، محاسبات HDI در مورد آن کشور انجام خواهد شد.
کدام منابع داده برای محاسبات HDI استفاده می‌شود ؟
داده امید به زندگی در بدو تولد توسط بخش جمعیت سازمان ملل در بخش امور اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل ارائه می‌شود. میانگین سال‌های تحصیل بر اساس دادههای پیشرفت تحصیلی موسسه آمار یونسکو جمع‌آوری می‌شود. دادههای تولید ناخالص ملی سرانه نیز توسط بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول ارائه می‌شود.
آیا HDI به تنهایی می‌تواند سطح توسعه انسانی یک کشور را اندازهگیری کند ؟
پاسخ این سوال منفی است. مفهوم توسعه انسانی بسیار گسترده‌تر از آن چیزی است که توسط HDI یا هر شاخص ترکیبی دیگری در گزارش توسعه انسانی ارائه شود. ارزیابی جامع توسعه انسانی مستلزم تجزیه و تحلیل سایر شاخص‌های مربوط به توسعه انسانی است.
آیا ابعاد HDI به یک اندازه وزن داده می‌شوند ؟
شاخص HDI وزن یکسانی را به هر سه بعد مورد نیاز برای محاسبه شاخص اختصاص می‌دهد. دو زیرشاخص آموزش نیز به طور مساوی وزن داده می‌شوند. انتخاب وزن‌ها بر اساس این فرض هنجاری است که همه انسان‌ها برای سه بعد شاخص توسعه انسانی آموزش، بهداشت و دٰرآمد سرانه) به یک اندازه ارزش قائل هستند.
شاخص کلی HDI برای گروه‌های کشوری چگونه محاسبه می‌شود؟
محاسبه HDI برای گروه‌های کشوری با استفاده از فرمول HDI و میانگین وزنی گروه کشوری مورد نظر انجام می‌شود.
معرفی فیلم آموزش توسعه اقتصادی و برنامه ریزی - بخش یکم
شاخص توسعه انسانی نقشی برجسته در مطالعات در حوزه توسعه دارد. این شاخص در تحلیل سطح توسه‌یافتگی کشورهای مختلف و همچنین رتبه‌بندی آن‌ها بسیار حائز اهمیت است. با توجه به این موضوع، فرادرس اقدام به تهیه یک فیلم آموزش ۱۱ ساعت و ۲۸ دقیقه‌ای در زمینه آموزش توسعه اقتصادی و برنامه ریزی - بخش یکم کرده است. این فیلم آموزشی در ۱۵ درس ارائه شده است.
در فصل اول و دوم این فیلم آموزشی مفاهیم و تعاریف مربوط به رشد اقتصادی ارائه شده است. در درس سوم تا ششم در ابتدا مفاهیم و تعاریف توسعه بحث شده است و در ادامه نظریات توسعه با رویکردی تاریخی بررسی می‌شود.
درس‌های هفتم و هشتم نیز ادامه نظریات توسعه و رویکردهای جدید به رشد و توسعه مورد بررسی قرار گرفته است. درس نهم و دهم به استراتژی‌های توسعه اقتصادی و سرمایه‌گذاری اختصاص دارد. درس‌های یازدهم و دوازدهم نیز به الگوهای رشد می‌پردازد و مروری کامل برا مهم‌ترین الگوهای رشد در اقتصاد کلان پرداخته است. سه درس پایانی نیز به موضوع آموزش و پرورش، دانش و توسعه اقتصادی اختصاص دارد. در این ۳ درس نقش و جایگاه آموزش در نظریات توسعه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است.
- برای مشاهده فیلم آموزش توسعه اقتصادی و برنامه ریزی - بخش یکم + اینجا کلیک کنید.
جمع‌بندی
از مهم‌ترین شاخص‌هایی که در چند دهه اخیر برای ارزیابی توسعه انسانی ارائه شده است، شاخص HDI است. این شاخص نسبت به درآمد سرانه، دیدی جامع‌تر به توسعه انسانی دارد. این شاخص بر سه بعد آموزش، بهداشت و درآمد متمرکز است. شاخص HDI خلاصه مفیدی از دستاوردهای یک کشور در توسعه انسانی ارائه می‌دهد، اما معیار جامعی نیست. سازمان ملل شاخص‌های بیشتری را برای در نظر گرفتن سایر عوامل موثر بر توسعه ایجاد کرده است.
سازمان ملل از سال 1990 هر ساله در گزارشی کشورهای مختلف دنیا را از لحاظ شاخص HDI رتبه‌بندی میکند. علی‌رغم مزایای زیاد شاخص HDI محدویت‌هایی نیز برای آن وجود دارد. منتقدان شاخص HDI بیان می‌کنند که این شاخص همبستگی بالایی با درآمد سرانه دارد و نباید وزن یکسانی به ابعاد شاخص HDI داد. با وجود محدودیت‌های شاخص HDI، این معیار کاربردی گسترده در مطالعات توسعه در کشورهای مختلف داشته است.
