۲۸۰ اصطلاح لاتین — همراه تلفظ، معنی و توضیحات

زبان لاتین چیست و چه نقشی در دانش زبانی امروز ما دارد؟ در میان متن‌های انگلیسی که پیرامون موضوعات حقوقی، پزشکی، تاریخی، فلسفی، منطقی، جغرافیایی و زیست‌شناختی هستند، گاهی عبارت‌های عجیب و غریبی دیده می‌شود که اغلب به صورت کژنویس یا ایتالیک قید شده‌اند؛ گاهی به صورت خلاصه و کوته‌نوشت (abbreviation) آمده‌اند؛ گاهی جمله کاملی هستند که از شخصیتی تاریخی نقل شده‌اند و گاهی، گویا نقل دستوری عجیبی، مثل حرف اضافه یا حرف ربط یا متمم یا شبه‌جمله را بازی می‌کنند. برخی از این عبارت‌ها نیز در زبان انگلیسی و حتی فارسی بسیار شهرت یافته‌اند (مثلاً «وتو»، «a.m»، «p.m»، «re»…)، بی آن که معنای دقیق آن‌ها را در زبان لاتین متوجه شده باشیم.

تقریباً نمی‌توان هیچ کدام از متن‌های تخصصی انگلیسی را خواند، بی آن‌که با چنین واژگانی برخورد داشته باشیم و به خصوص، آن‌جا که این هر اصطلاح لاتین معنای خاصی در متن را تداعی کنند، درک اشتباه یکی از آن‌ها می‌توان فهم مخاطب از کل متن را مختل کند. این عبارت‌های عجیب ولی پرکاربرد، اغلب به زبان لاتین هستند و کژنویس‌بودن آن‌ها نشانه‌ای است بر این که با کلمه معمول انگلیسی مواجه نیستیم.

کاربرد عبارت‌هایی به عنوان اصطلاح لاتین در انگلیسی شبیه کاربرد کلمات مطنطن و سنگین عربی در میان متن فارسی است؛ تصور کنید با زبان فارسی آشنایی چندانی ندارید و بخواهید متنی پر از عبارت‌هایی شبیه «دفع دخل مقدر» و «اسقاط کافه خیارات» و «کان لم یکن» و غیره را بخوانید و متوجه شوید.

با وجود اهمیتی که آموختن مقدماتی درباره لاتین و دست‌کم چندتایی اصطلاح لاتین در میان متن‌های تخصصی برای اهل فرهنگ و علم دارد، متأسفانه تا کنون هیچ راهنمای فارسی برای این عبارت‌ها در فارسی نگاشته نشده و معنی اغلب آن‌ها را نمی‌توانید در جای دیگر پیدا کنید. در این‌جا ۲۸۰ اصطلاح لاتین را که پرکابرد و مشهور هستند و ممکن است در متن‌های انگلیسی ببینید، همراه با برخی نمونه‌ها و توضیحات ضروری آورده‌ایم که امیدواریم برای همه علاقه‌مندان به تقویت زبان تخصصی و فنی مفید باشد.

در ادامه اصطلاح لاتین بر اساس حرف آغازین دسته‌بندی شده‌اند. بعد از هر عبارت ابتدا تلفظ رایج آن آمده است. تلفظ برخی کلمات گاهی مطابق تلفظ لاتین کلاسیک، گاهی مطابق تلفظ لاتین جدید و گاهی مطابق تلفظ رایج در انگلیسی ذکر شده‌اند؛ سپس معنی هر اصطلاح لاتین آمده است. گاهی که نگارش اصطلاح لاتین به صورت کوته‌نوشت رایج شده، صورت کامل آن نیز در ادامه آمده و در مواردی، مثال‌ها یا توضیحاتی برای فهم بهتر مفهوم آن اصطلاح لاتین اضافه شده است. این مقاله منبع مختصر ولی فراگیری است برای علاقه‌مندان به گسترده‌تر کردن دانش زبانی به خصوص برای درک مطالب و نگارش متن‌های علمی، فلسفی، حقوقی و تاریخی به زبان انگلیسی که همیشه یکی دو اصطلاح لاتین در آن‌ها دیده می‌شود. اگر می‌خواهید بیشتر با تاریخ و قدمت زبان لاتین آشنا شوید، مقاله «آشنایی مقدماتی با زبان لاتین» را در مجله فرادرس مطالعه کنید.

A

a contrario

• تلفظ: ا کونتراریو
• معنی: از سوی مقابل
• توضیح: اصطلاح لاتین a contrario نمونه‌ای مشهور از عباراتی است که گاهی معادل فرانسه آن «au contraire» هم به معنای «از سوی دیگر» به کار می‌رود، اما کاربرد آن‌ها نسبت به معادل انگلیسی «on the contrary» جنبه طعنه‌آمیز و پررنگ‌تری دارد.

a fortiori

• تلفظ: ا فورتیوری
• معنی: از طریق قوی‌تر، به طریق اولی
• توضیح: استدلال به طریق اولی «Argumentum a fortiori» که به دو صورت «a maiore ad minus» و «a minore ad maius» به کار می‌رود.

a maiore ad minus

• تلفظ: ا مایوره اد مینوس
• معنی: از کل به جزء
• توضیح: شکلی از «قیاس به طریقه اولی» (argumentum a fortiori) در منطق که بر مبنای حجیت گزاره‌ای کلی، درستی گزاره‌ای جزئی را اثبات می‌کند. مثلاً اگر «پرندگان پر دارند» (گزاره کلی) و «کبوتر پرنده است» (گزاره جزئی)، آن‌گاه می‌توانیم بگوییم «به طریقه اولی، کبوتر پر دارد». این شیوه استدلال را «a maiore ad minus» می‌نامیم.

a minore ad maius

• تلفظ: ا مینوره اد مایوس
• معنی: از جزء به کل
• توضیح: شکل دیگری از «قیاس به طریقه اولی» (argumentum a fortiori) در منطق که بر مبنای حجیت گزاره‌ای جزئی، درستی گزاره‌ای کلی را اثبات می‌کند. مثلاً اگر «بد زبانی و فحاشی» نکوهیده باشد، «کتک زدن و تنبیه بدنی» نیز به طریقه اولی نکوهیده است.

a posteriori

• تلفظ: ا پوستریوری
• معنی: پسینی
• توضیح: اشاره به دانش پسینی یا حصولی یا تجربی؛ در معرفت‌شناسی دانشی که درستی‌اش با کمک تجربه بیرونی مشخص می‌شود. 

a priori

• تلفظ: ا پریوری
• معنی: پیشینی
• توضیح: اشاره به دانش پیشینی یا حضوری؛ در معرفت‌شناسی دانشی که درستی‌اش بی‌نیاز از تجربه بیرونی مشخص می‌شود.

ab absurdo

• تلفظ: اب ابسوردو
• معنی: از [فرط] پوچی
• توضیح: این اصطلاح برای مغالطه «توسل به تمسخر» به کار می‌رود؛ یعنی وقتی کسی استدلال طرف مقابل را «پوچ و تمسخرآمیز» ارزیابی می‌کند تا سخن او را بی‌ارزش نشان دهد، مرتکب مغالطه «ab absurdo» شده. این اصطلاح را نباید با اصطلاح «reductio ad absurdum» (تعلیق به محال) اشتباه گرفت که استدلال منطقی درستی است.

ab aeterno

• تلفظ: اب ایترنو
• معنی: از ازل

ab antiquo

• تلفظ: اب انتیکو
• معنی: از قدیم

 ab hinc/ abhinc

• تلفظ: اب هینک
• معنی: از این پس

 ab imo pectore

• تلفظ: اب ایمو پکتوره
• معنی: از عمق سینه
• توضیح: در پایان‌بندی نامه‌ها، به معنای «احترامات فائقه» و «ارادت تام» و «تصدق» به کار می‌رود.

ab inconvenienti

• تلفظ: اب اینکون‌ونیه‌نتی
• معنی: از [سر] دردسر
• توضیح: مغالطه توسل به نتایج (argumentum ad consequentiam) که نوعی مغالطه علّی است؛ طوری که از دردسرساز بودن نتایج ادعا نتیجه می‌گیرند که آن ادعا نادرست است. مثلاً اگر بگوییم «احتمال برخورد نظامی کم است، چون نتایج فاجعه‌باری در پی دارد» مرتکب مغالطه «ab inconvenienti» شده‌ایم.

ab initio

• تلفظ: اب اینتیو
• معنی: از آغاز

ab origine

• تلفظ: اب اوریجینه
• معنی: از اصل، اصلاً
• توضیح: ریشه واژه aboriginal به معنی بومی است.

 ab uno disce omnes