فرادرساستعاره مصرحه چیست؟ – توضیح و تعریف به زبان ساده با مثال
در ادبیات فارسی، انواع گوناگونی از صنایع و آرایه‌های ادبی به کار می‌روند که هر کدام نقش به‌سزایی در زیباسازی شعر و نثر دارند. یکی از رایج‌ترین و زیباترین انواع صنایع ادبی «آرایه استعاره» است که به دو دسته «استعاره مصرحه» و «استعاره مکنیه» تقسیم میشود. هم استعاره مصرحه و هم استعاره مکنیه، هر دو بر پایه آرایه تشبیه ساخته می‌شوند. با این تفاوت که در استعاره مصرحه، «مشبه» حذف میشود اما در استعاره مکنیه، «مشبهبه» حذف می‌گردد. با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس، می‌آموزید که استعاره مصرحه چیست و چه انواعی دارد. در عین حال، کاربردهای این نوع از استعاره را با استفاده از مثالهای متنوع، بهتر یاد می‌گیرید. همچنین به روش‌های تشخیص استعاره مصرحه پی می‌برید و با آزمونی که در بخش پایانی ارائه میشود، دانسته‌های خود را در مورد استعاره مصرحه مرور می‌کنید.
استعاره مصرحه چیست؟
برای اینکه بدانید استعاره مصرحه چیست و چه کاربردی دارد، لازم است ابتدا با آرایه استعاره و ساختار آن به طور کلی آشنا شوید. استعاره یکی از رایج‌ترین آرایه‌های ادبی است که در شعر و نثر فارسی، کاربرد فراوانی دارد.
استعاره در لغت یعنی «به عاریت گرفتن» و در دنیای ادبیات، به این معناست که شاعر یا نویسنده واژه‌ای را در معنای واژه دیگری به کار ببرد. استعاره بر مبانی آرایه تشبیه ساخته میشود. البته در تشبیه، همیشه مشبه و مشبهبه حضور دارند اما در آرایه استعاره، یکی از طرفین مشبه یا مشبهبه حذف میشود.
برای آشنایی بیشتر با ساختار آرایه استعاره، می‌توانید به فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس مراجعه کنید. لینک این فیلم آموزشی را در ادامه مشاهده می‌کنید.
هر استعاره دارای چهار رکن است که عنوان و نقش آن‌ها را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
| ارکان استعاره | نقش |
| مُستَعار | کلمه دارای استعاره |
| مُستَعار لَه | مشبه در ساختار تشبیه |
| مُستَعار مِنه | مشبهبه در ساختار تشبیه |
| جامع | وجه شبه در ساختار تشبیه |
در مطلب زیر از مجله فرادرس، آرایه استعاره و کاربردهای آن به طور کامل توضیح داده شده است.
انواع استعاره در ادبیات فارسی
آرایه استعاره به دو دسته «استعاره مُصَرَّحه» و «مَکنیه» تقسیم میشود. هر کدام از این دو نوع، هم ساختار و هم کاربردهای متفاوتی دارند. در بخش‌های بعدی، استعاره مصرحه و مکنیه را معرفی کرده و ساختار آن‌ها را با مثال توضیح می‌دهیم.
استعاره مصرحه
در صورتی که «مشبه» از ساختار تشبیه حذف شود و «مشبهبه» به‌تنهایی به کار برود، به آن «استعاره مصرحه» می‌گویند. در استعاره مصرحه، کلمه مُستَعار همان مشبهبه است. در کتاب‌های ادبیات فارسی، استعاره مصرحه را «استعاره آشکار»، «استعاره تَصریحیه»، «استعاره تَحقیقیه» و «استعاره مُحققه» نیز نامیده‌اند. برای یادگیری بهتر این نوع استعاره، به مثال زیر توجه کنید.
چون پَرَند نیلگون بر روی پوشد مَرغزار
پرنیان هفت‌رنگ اندر سر آرد کوهسار
(فرخی)
در بیت بالا، «پرند» با معنای استعاری «ابر بهاری» آمده است. در حقیقت، شاعر ابتدا «ابر بهاری» را به «پرند» تشبیه کرده و سپس مشبه این تشبیه، یعنی «ابر بهاری» را حذف کرده است. همچنین کلمه «پرنیان» نیز دارای معنای استعاری است. این کلمه نیز در مرحله اول، به «گل‌های رنگارنگ» تشبیه شده است. سپس مشبه، یعنی «گل‌های رنگارنگ» از ساختار تشبیه حذف شده و مشبهبه، یعنی «پرنیان» به‌تنهایی به کار رفته است.
استعاره مکنیه
چنانچه «مشبهبه» از ساختار تشبیه حذف شود و «مشبه» به‌تنهایی به کار برود، به آن «استعاره مکنیه» گفته میشود. نام دیگر این نوع از استعاره، «استعاره بالکنایه» است. در ادامه، مثالی از استعاره مکنیه و کاربرد آن نشان داده شده است.
آن مرغ که بر کنگره عرش نشیند
ماییم که طاووس گلستان جَنانیم
(خواجوی کرمانی)
در بیت بالا، کلمه «عرش» نشان‌دهنده استعاره مکنیه است. در واقع، شاعر ابتدا عرش را به ساختمانی تشبیه کرده که «کنگره» دارد و سپس، مشبهبه، یعنی «ساختمان» را حذف کرده است. وجود کلمه «کنگره» در کنار «عرش» باعث میشود به معنای حقیقی این استعاره پی ببریم.
در بخش‌های بعدی مطلب پیش رو، تنها به شرح و بررسی استعاره مصرحه می‌پردازیم و چگونگی آن را در ادبیات فارسی توضیح می‌دهیم.
انواع استعاره مصرحه
تا این بخش توصیح دادیم که استعاره مصرحه چیست و چه ساختاری دارد. استعاره مصرحه خود شامل انواع متنوعی است که عبارتند از: استعاره مصرحه مُجَرّده، استعاره مصرحه مُرَشَحه، استعاره مصرحه مُطلقه، استعاره وفاقیه، استعاره عنادیه، استعاره اصلیه، استعاره تبعیه. در بخش‌های بعدی، هر کدام از انواع استعاره را با مثال بررسی می‌کنیم.
استعاره مصرحه مجرده
هرگاه در استعاره مصرحه، کلمه مستعار با یکی از ویژگی‌ها، صفت‌ها یا اجزای مشبه به کار برود، «استعاره مصرحه مُجَرَّده» نامیده میشود. در ادامه، مثالی از استعاره مصرحه مجرده بررسی شده است.
دلم در نازکی باج از پَر پروانه می گیرد
بشوی از نرگس خود، سرمه آتش نگاهی را
(طغرای مشهدی)
در بیت بالا، «نرگس» استعاره از «چشم» است. کلمه «سرمه» نیز در همین بیت به کار رفته است و یکی از لوازم مشبه محذوف به شمار میآید. بنابراین، در بیت بالا از استعاره مصرحه مجرده استفاده شده است.
استعاره مصرحه مرشحه
چنانچه کلمه مستعار با ویژگی‌ها، صفت‌ها و اجزای مشبهبه بیاید، آن را «استعاره مصرحه مُرشَحه» می‌نامیم. مثالی از استعاره مصرحه مرشحه را در ادامه مشاهده می‌کنید.
گویند یار خون دل خلق می‌خورد
وان لعل سرخ و دست نگارین گواه اوست
(ملک‌الشعرای بهار)
در بیت بالا، «لعل» استعاره از «لب و دهان» معشوق است. از آنجایی که این استعاره با یکی از ویژگی‌های مشبه، یعنی «سرخ بودن» آمده است، نوعی استعاره مصرحه مرشحه به شمار می‌رود.
استعاره مصرحه مطلقه
در صورتی که کلمه مستعار با یکی از ویژگی‌ها، صفت‌ها یا اجزای مشبه و مشبهبه به کار برود، «استعاره مصرحه مطلقه» ساخته میشود. ساختار استعاره مصرحه مطلقه در مثال زیر به خوبی نشان داده شده است.
این برف را دیگر
سر باز ایستادن نیست
برفی که بر ابروی و به موی ما می‌نشیند
(احمد شاملو)
در مثال بالا، «برف» استعاره مصرحه مطلقه از «پیری» است. به این خاطر که هم با ویژگی‌های خود «برف» (بازایستادن و نشستن) و هم با برخی از ویژگی‌های «پیری» (سفیدی ابرو و موی) همراه شده است.
استعاره وفاقیه
هرگاه بتوان مستعار له (مشبه) و مستعار منه (مشبهبه) را در کنار هم آورد، بدون اینکه بین آن‌ها تناقض باشد، به آن نوع از استعاره مصرحه، «استعاره وِفاقیه» گفته میشود. مانند «مرده» و «زنده» که در جمله زیر به کار رفته‌اند.
مرده را اگر بیاموزی و راه بنمایی، زنده خواهد شد.
استعاره عنادیه
در «استعاره عنادیه» نمی‌توان مستعار له (مشبه) و مستعار منه (مشبهبه) را در کنار یکدیگر آورد و جمع میان آن‌ها امکان‌پذیر نیست. مثالی از استعاره عنادیه در ادامه بررسی میشود.
تا شدم حلقه به گوش درِ میخانه عشق
هر دم آید غمی از نو به مبارک‌بادم
(حافظ)
«غم» و «مبارک‌باد» در بیت بالا، با یکدیگر جمع نمی‌شوند و به صورت یک‌جا به کار نمی‌روند.
استعاره اصلیه
«استعاره اصلیه» زمانی شکل می‌گیرد که یک اسم یا گروه اسمی به عنوان مستعار به کار برود؛ همان‌طور که در مثال زیر نیز نشان داده شده است.
کمندی گشاد او ز سرو بلند
کَس از مشک زان سان نپیچد کمند
(فردوسی)
در بیت بالا، «سرو» با معنای استعاری «قد و قامت معشوق» آمده است. کلمه مستعار (سرو) در این بیت از نوع اسم است، بنابراین استعاره این بیت در دسته استعاره اصلیه قرار می‌گیرد.
استعاره تبعیه
چنانچه مستعار از نوع صفت یا فعل و گروه فعلی باشد، «استعاره تبعیه» نامیده میشود. در مثال زیر، یک نمونه از استعاره تبعیه را مشاهده می‌کنید.
به نوبهاران بستای ابر گریان را
که از گریستن اوست این زمین خندان
(رودکی)
در مثال بالا، کلمه «خندان» با معنای استعاری «باطراوت» آمده است. مستعار در این بیت، یعنی «خندان» از نوع صفت است، بنابراین استعاره این بیت، استعاره تبعیه به شمار میآید.
یادگیری سایر آرایه های ادبی
در بخش‌های قبلی، به این نکته اشاره کردیم که آرایه استعاره بر مبنای تشبیه ساخته میشود، بنابراین رابطه تنگاتنگی با آرایه تشبیه دارد. از سوی دیگر، استعاره‌ها، چه مصرحه و چه مکنیه، شباهت زیادی به آرایه مجاز دارند، به طوری که گاه تشخیص آن‌ها از یکدیگر دشوار میشود.
با توجه به این نکته‌ها متوجه می‌شویم که آرایه استعاره، به‌خصوص استعاره مصرحه، با سایر آرایه‌های ادبی فارسی پیوستگی دارد. به صورتی که برای شناخت بهتر استعاره، لازم است تا حد زیادی با سایر آرایه‌های ادبی فارسی نیز آشنا باشید. در این مورد، مراجعه به فیلم‌های آموزشی زیر در فرادرس، حتماً برایتان مفید خواهد بود.
- فیلم آموزش رایگان آرایه‌های ادبی در فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه هفتم فرادرس
- فیلم آموزش فارسی پایه نهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
از سوی دیگر، چه برای یادگیری بهتر استعاره مصرحه و چه برای شناخت بهتر سایر آرایه‌های ادبی، خوب است با دستور زبان فارسی و قواعد آن نیز آشنا باشید. در مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر از فرادرس، نکته‌های کاربردی و متنوعی در مورد دستور زبان مطرح شده است.
مثال استعاره مصرحه
در بخش قبلی، توضیح دادیم که استعاره مصرحه چیست و چه انواعی را شامل میشود. در این بخش، چند مثال از این نوع استعاره را در متون کهن فارسی بررسی می‌کنیم. برای مشاهده مثالهای بیشتر، توصیه می‌کنیم فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس را تهیه کنید. لینک این آموزش کاربردی در ادامه قرار داده شده است.
مثال اول برای استعاره مصرحه
در این مثال، شاعر کلمه «حُلّه» را در غیر معنای حقیقی خود به کار برده است. به این صورت که ابتدا «شعر» خود را در لطافت و ظرافت به «حلّه» تشبیه کرده و سپس مشبه، یعنی «شعر» را از ساختار تشبیه حذف کرده است. در این بیت، «حله» استعاره مصرحه بوده و معنای «شعر» را به ذهن مخاطب می‌آورد.
تا باد خزان حُلّه برون کرد ز گلزار
ابر آمد و پیچید قَصَب بر سر کهسار
(فرخی)
نکته: «حله» در لغت به معنی «لباس» و «جامه» است.
مثال دوم برای استعاره مصرحه
در بیت زیر، شاعر از چهار استعاره مصرحه استفاده کرده است. «ماه» و «خورشید» هر دو استعاره از «چهره» معشوق هستند. در واقع، شاعر ابتدا چهره معشوق خود را به «ماه» و «خورشید» تشبیه کرده و سپس مشبه‌ها (ماه و خورشید) را از ساختار تشبیه حذف کرده است.
همچنین دو کلمه «مشک» و «غالیه» نیز استعاره مصرحه هستند و به معنای «موی و زلف» معشوق آمده‌اند. به این صورت که شاعر در مرحله اول، «موی و زلف» معشوق خود را به «مشک و غالیه» تشبیه کرده و سپس در مرحله بعد، با حذف «موی و زلف»، این استعاره مصرحه را پدید آورده است.
گاه بر ماه دو هفته، گرد مُشک آری پدید
گاه مر خورشید را در غالیه پنهان کنی
(عنصری)
مثال سوم برای استعاره مصرحه
در این بیت، شاعر برای اینکه «اشک» و «چشم» اشک‌‌آلود را نشان بدهد، از دو کلمه «ژاله» و «نرگس» استفاده کرده است. در حقیقت، «ژاله» استعاره مصرحه از «اشک» است و «نرگس» نیز در معنای «چشم» به کار رفته است. برای ساخت این استعاره‌ها، شاعر ابتدا مشبه‌ها (اشک و چشم) را به مشبه‌به‌ها (ژاله و نرگس) تشبیه کرده است. بعد از آن، با حذف مشبه‌ها، این استعاره‌های زیبا را به وجود آورده است.
صبحگاهی سر خوناب جگر بگشایید
ژاله صبحدم از نرگس تَر بگشایید
(خاقانی)
مثال چهارم برای استعاره مصرحه
در بیت زیر، «لشکر چین» در غیر معنای حقیقی خود آمده است. در واقع، شاعر «سبزه‌ها» را به «لشکر چین» تشبیه کرده و در مرحله بعد، مشبه این تشبیه، یعنی «سبزه» را حذف کرده است. «لشکر چین» نوعی استعاره مصرحه به شمار می‌رود.
بر گلِ تَر، عندلیب گنج فریدون زده است
لشکر چین در بهار، خیمه به هامون زده است
(فرخی)
مثال پنجم برای استعاره مصرحه
مخاطب با خواندن بیت زیر، احتمالاً تصور می‌کند که منظور از «سرو» همان درخت راست‌قامتی است که بارها و بارها در ادبیات فارسی به کار رفته است. با این حال، وقتی به مصراع دوم می‌رسد و با کلمه‌های «دانش» و «فَرّهی» مواجه میشود، پی می‌برد که قطعاً «سرو» در معنای استعاری آمده است، نه حقیقی. «سرو» استعاره است از اسفندیار، هنگامی که به دست رستم کشته میشود.
ساختار استعاره زیر به این صورت است که شاعر ابتدا «اسفندیار» را به «سرو» تشبیه کرده و سپس، مشبه (اسفندیار) را از تشبیه حذف کرده است. آنچه باقی مانده، استعاره زیبایی است که در دسته استعاره‌های مصرحه قرار می‌گیرد.
خم آورد بالای سرو سهی
از او دور شد دانش و فرّهی
(فردوسی)
روش تشخیص استعاره مصرحه
بهترین روش برای تشخیص استعاره مصرحه این است که دقت کنید آیا تمامی کلمه‌های یک بیت یا جمله، در معنای حقیقی خود به کار رفته‌اند یا در واقع، معنای استعاری دارند. موضوع دیگری که ممکن است در تشخیص استعاره مصرحه مفید باشد، وجود نوعی تشبیه پنهان است.
همان‌طور که در بخش‌های پیشین هم گفتیم، استعاره، اعم از استعاره مصرحه و مکنیه، بر مبنای آرایه تشبیه شکل می‌گیرد. با این حال، یکی از طرفین تشبیه حذف میشود. برای اینکه استعاره مصرحه را به آسانی شناسایی کنید، لازم است به دنبال تشبیه‌هایی بگردید که به صورت پنهان و در لابه‌لای بافت کلام به کار می‌روند.
برای درک بهتر نکته‌های بالا، به مثال زیر توجه کنید.
دی می‌شد و گفتم صنما عهد به جای آر
گفتا غلطی خواجه در این عهد وفا نیست
(حافظ)
مخاطب با خواندن بیت بالا، به سرعت متوجه میشود که «صنم» در معنای حقیق خود نیامده، بلکه با معنای استعاری به کار رفته است. به این خاطر که شاعر «صنم» را مورد ندا و خطاب قرار داده و او نیز پاسخ شاعر را می‌دهد. «صنم» در لغت به معنی «بت» است و در عالم حقیقی، بت امکان صحبت و مکالمه با دیگران را ندارد.
با توجه به این نکته، متوجه می‌شویم که «صنم» دارای آرایه استعاره مصرحه است. البته اگر به معنای بیت بیشتر توجه کنیم، به نوعی تشبیه پنهان در زیرساخت آن نیز پی می‌بریم. در واقع، شاعر «معشوق» خود را به «صنم» تشبیه کرده است اما «مشبه» را حذف کرده و مشبهبه را به تنهایی آورده است.
استعاره مصرحه و مجاز
با مطالعه بخش‌های قبلی، آموختید که استعاره مصرحه چیست و چه مصادیقی در ادبیات فارسی دارد. با این وجود، گاهی ممکن است در تشخیص استعاره مصرحه از سایر آرایه‌های ادبی دچار مشکل شوید.
برخی از صنایع و آرایه‌های ادبی، مانند آرایه مجاز، شباهت زیادی به استعاره دارند و همین موضوع باعث میشود در برخی مواقع، شناسایی آرایه استعاره دشوار باشد. در این بخش، ضمن معرفی آرایه مجاز، ارتباط آن را با آرایه استعاره، به‌ویژه استعاره مصرحه، مشخص می‌کنیم.
مجاز به این معناست که کلمه‌ای در غیر معنای حقیقی خود به کار برود و با معنای مجازی بیاید. به صورتی که ارتباطی میان معنای حقیقی و مجازی آن کلمه وجود داشته باشد. به ارتباطی که میان معنای حقیقی و مجازی کلمه مورد نظر وجود دارد، «علاقه» گفته میشود.
معمولاً در کنار مجاز، از کلمه‌های دیگری استفاده میشود که به مخاطب کمک می‌کنند علاقه مجاز را به آسانی متوجه شود. این کلمه‌‌ها «قرینه» نام دارند.
برای آشنایی بیشتر با ساختار مجاز و کاربرد آن به مثال زیر دقت کنید.
به یاد روی شیرین بیت می‌گفت
چو آتش تیشه می‌زد کوه می‌سفت
(نظامی)
نظامی در بیت بالا، کلمه «بیت» را به جای کلمه «شعر» به کار برده است. در واقع، شاعر «بیت» را نه در معنای حقیقی، بلکه در معنای مجازی آورده است. علاق میان «بیت» و «شعر» از نوع «جزء به کل» است. «گقتن» در معنای «سرودن» قرینه‌ای است که در بیت بالا نشان می‌دهد «بیت» با معنای مجازی آمده است.
اکنون که به طور کلی با ساختار آرایه مجاز آشنا شدید، لازم است این نکته را هم اضافه کنیم که آرایه استعاره، در واقع نوعی مجاز است که با علاقه «شباهت» به کار می‌رود. بنابراین، هر استعاره مصرحه‌ای، مجاز هم هست اما هر مجازی، لزوماً استاره مصرحه به شمار نمی‌رود.
سؤالات متداول
در بخش‌های قبلی، کاملاً یاد گرفتید که استعاره مصرحه چیست، چه انواعی دارد و چگونه در آثار کهن فارسی به کار رفته است. در بخش پیش رو، با برخی از سؤالات متداولی آشنا می‌شوید که در مورد استعاره مصرحه مطرح شده‌اند. در همین بخش، به هر کدام از این سؤال‌ها پاسخ داده میشود.
استعاره مصرحه چه فرقی با تشبیه دارد؟
در تشبیه، همیشه مشبه و مشبهبه حضور دارند اما در استعاره مصرحه، مشبه حذف میشود و تنها مشبهبه به کار می‌رود.
استعاره مصرحه چه فرقی با مجاز دارد؟
استعاره مصرحه نوعی مجاز است که علاقه آن از نوع «شباهت» باشد. در حقیقت، هر استعاره مصرحه‌ای، مجاز هم هست اما هر مجازی، لزوماً استعاره مصرحه نیست.
آیا ادات تشبیه و وجه شبه از ساختار استعاره حذف میشود؟
ادات تشبیه همیشه از ساختار استعاره حذف میشود اما وجه شبه ممکن است در کنار کلمه مستعار به کار برود. در ساختار استعاره، وجه شبه همان «جامع» است.
تمرین استعاره مصرحه
اینکه استعاره مصرحه چیست و چگونه به کار می‌رود، در بخش‌های قبلی این مطلب بررسی شد. در این بخش، برای یادگیری بهتر مبحث استعاره مصرحه، آزمونی چهارگزینه‌ای به شما ارائه میشود که شامل ۱۰ سؤال است.
در فیلم آموزش علوم و فنون ۳ پایه دوازدهم فرادرس، برخی از تست‌های چهارگزینه‌ای مربوط به این مبحث نیز بررسی شده است. برای تهیه و مشاهده این فیلم آموزشی، کافی است روی لینک زیر کلیک کنید.
برای پاسخ‌دهی به آزمون زیر، لازم است هر سؤال را بادقت بخوانید و سپس گزینه درست را علامت بزنید. البته برای دیدن جواب درست هر سؤال، می‌توانید روی گزینه «مشاهده جواب» که زیر هر کدام از سؤال‌ها قرار دارد، کلیک کنید.
با کلیک روی گزینه «شرح پاسخ» نیز به پاسخ تشریحی هر سؤال دسترسی خواهید داشت. بعد از اینکه به همه سؤال‌ها جواب دادید، گزینه «دریافت نتیجه آزمون» نشان داده میشود. با کلیک روی این گزینه، تعداد امتیازهای دریافتی شما در این آزمون نمایش داده میشود.
۱- در کدام گزینه از استعاره مصرحه استفاده شده است؟
لعل می را ز درج خُم برکش
در کدو نیمه کن، به پیش من آر (رودکی)
بدین چاره تا آن لب لعل فام
کند آشنا با لب پور سام (فردوسی)
ز شادی چنان شد دل زال سام
که رنگش سراپای شد لعل فام (فردوسی)
تا ستاده‌ست از دو چشمش بر نباید داشت چشم
تا نشسته‌ست از دو لعلش بر نشاید داشت لب (فرخی)
در گزینه چهار، «لعل» استعاره مصرحه از «لب و دهان» معشوق است.
۲- همه گزینه‌ها شامل استعاره مکنیه هستند، به جز...
ای دیو سپید پای در بند
ای گنبد گیتی ای دماوند (ملک‌الشعرای بهار)
چون گشت زمین ز جور گردون
سرد و سیه و خموش و آوند
بنواخت ز خشم بر فلک مشت
آن مشت تویی تو، ای دماوند (ملک‌الشعرای بهار)
صرصر هجر تو، ای سرو بلند
ریشه عمر من از بیخ بکند (رودکی)
تو قلب فسرده زمینی
از درد ورم نموده یک چند (ملک‌الشعرای بهار)
در گزینه سوم، «سرو» استعاره مصرحه از معشوق شاعر است.
۳- کدام گزینه از انواع استعاره مصرحه به شمار نمی‌‌آید؟
بالکنایه
تبعیه
وفاقیه
عنادیه
استعاره بالکنایه، نام دیگر استعاره مکنیه است.
۴- نوع استعاره را در بیت زیر مشخص کنید.
رویت دریای حسن و لعلت مرجان
زلفت عنبر، صدف دهن، در دندان
(رودکی)
استعاره مصرحه اصلیه
استعاره مصرحه تبعیه
استعاره مکنیه
استعاره مصرحه مطلقه
استعاره‌ای که در این بین به کار رفته، از نوع اصلیه است. زیرا مستعار، یعنی «لعل» از نوع اسم است، نه صفت و فعل.
۵- در کدام گزینه، مجاز به علاقه شباهت آمده است؟
پیش دیوار آنچه گویی هوش دار
تا نباشد در پس دیوار گوش (سعدی)
بِبُرده نرگس تو آب جادوی بابل
گشاده غنچه تو باب معجز عیسی (رودکی)
سرِ آن ندارد امشب که برآید آفتابی
چه خیال‌ها گذر کرد و گذر نکرد خوابی (سعدی)
گل در بَر و می در کف و معشوق به کام است
سلطان جهانم به چنین روز غلام است (حافظ)
در گزینه دوم، «نرگس» استعاره مصرحه از چشم معشوق است. همان‌طور که در این مطلب اشاره شد، استعاره مصرحه یکی از انواع مجاز به شمار میآید و نوع علاقه آن هم «شباهت» است.
۶- ساختار زیر مربوط به کدام نوع از استعاره مصرحه است؟
مشبهبه + صفت مشبه
اصلیه
مصرحه مرشحه
مصرحه مجرده
مصرحه مطلقه
در ساختار استعاره مصرحه مجرده، مشبهبه همراه با یکی از ویژگی‌ها، صفت‌ها یا اجزای مشبه، به کار می‌رود.
۷- در بیت زیر، کدام کلمه در معنای غیرحقیقی آمده است؟
از لعل تو گر یابم انگشتری زنهار
صد ملک سلیمانم در زیر نگین باشد
(حافظ)
انگشتری
لعل
نگین
زنهار
در گزینه دوم، «لعل» استعاره مصرحه است و با معنای استعاری آمده است.
۸- کلمه مستعار را در بیت زیر مشخص کنید.
سرو چَمان من چرا میل چمن نمی‌کند
همدم گل نمی‌شود یاد سمن نمی‌کند
(حافظ)
چمن
گل
همدم
سرو
مستعار کلمه‌ای است که دارای آرایه استعاره باشد. در این بیت، «سرو» کلمه «مستعار» و نشان‌دهنده آرایه استعاره است.
۹- مشبه محذوف در بیت زیر چه کلمه‌ای است؟
پس آن دختران جهاندار جم
به نرگس گل سرخ را داده نم
(فردوسی)
اشک
باران
چشم
لب
در این بیت، کلمه «نرگس» استعاره از چشم است. به عبارت دیگر، «چشم» به «نرگس» تشبیه شده است و سپس، مشبه این تشبیه، یعنی «چشم» حذف شده است.
۱۰- کدام گزینه در مورد استعاره مصرحه نادرست است؟
در ساختار استعاره مصرحه، ادات تشبیه حذف میشود.
در ساختار استعاره مصرحه، وجه شبه حذف میشود.
در ساختار استعاره مصرحه، مشبه حذف میشود.
در ساختار استعاره مصرحه، مستعار همان مشبهبه است.
در ساختار استعاره مصرحه، ممکن است وجه شبه یا جامع، به صورت صفت، فعل و... حضور داشته باشد.
جمع بندی
با مطالعه این مطلب از مجله فرادرس، دانستید که استعاره مصرحه چیست، چه انواعی دارد، از چه ساختاری برخوردار است و چگونه در ادبیات کهن فارسی به کار رفته است. همچنین به ارتباط آن با آرایه مجاز پی بردید و روش‌هایی را برای تشخیص راحت‌تر این آرایه آموختید. سؤالات متداول در مورد مبحث استعاره مصرحه، به همراه پاسخ آن‌ها، همچنین آزمونی چهارگزینه‌ای برای مرور نکته‌ها، سایر بخش‌های این مطلب را تشکیل می‌دهند.
