کشش تقاضا چیست؟ + تعریف و فرمول محاسبه به زبان ساده

در علم فیزیک و مواد، کشش (Elasticity) توانایی یک جسم برای مقاومت در برابر نیروی منحرف‌کننده و بازگشت به اندازه و شکل اولیه خود با حذف تأثیر یا نیرو است. مفهوم کشش بیشتر در بحث تقاضا کاربرد دارد. در اقتصاد به درصد تغییر در مقدار تقاضا در نتیجه یک درصد تغییر در مقدار قیمت، کشش گفته می‌شود. کشش یک موضوع بنیادی اقتصاد خرد است و کاربردهای آن در بیشتر موضوعات مرتبط با اقتصاد خرد مشهود است. در این نوشتار تلاش خواهد شد ضمن بررسی مفهوم کشش، فرمول کشش تقاضا و همچنین محاسبه کشش تقاضا مورد بررسی قرار بگیرد.

کشش تقاضا چیست؟

«كشش» (Elasticity) به معنی درصد تغییر در یک متغیر نسبت به درصد تغییر در سایر عوامل مؤثر بر آن است. تحلیل نیروها یا متغیرهای تأثیرگذار بر تقاضا و تخمین صحیح از اثر آن‌ها بر فروش، برای واحد تولیدی مهم است. در این صورت واحد تولیدی می‌تواند بهترین تصمیمات را در کوتاه‌مدت بگیرد و برنامه رشد بلندمدت خود را تنظیم کند.

فیلم آموزش اقتصاد خرد در فرادرس

کلیک کنید

تغییر در «مقدار تقاضا» در نتیجه تغییر در یکی از عوامل موثر بر آن را «کشش تقاضا» (Demand Elasticity) می‌گویند که به صورت درصد بیان می‌شود. یک مثال بسیار روشن از کشش در جهان امروزی تاثیر ویروس کرونا بر کشش صنعت نفت است. نفت به‌ طور کلی یک کالای بسیار بی‌کشش است.

به عبارتی تغییرات افزایشی یا کاهشی در تقاضا، تاثیر کمی بر قیمت هر بشکه نفت دارد. با کاهش تقاضای جهانی برای نفت طی ماه‌های مارس و آوریل سال 2020 و افزایش عرضه و کمبود فضای ذخیره‌سازی، در 20 آوریل 2020، قیمت نفت خام بازار آتی با قیمت منفی معامله شد.

در پاسخ به این کاهش چشم‌گیر تقاضا، اعضای اوپک تصمیم گرفتند که تولید خود را تا پایان ژوئن ۲۰۲۰ حدود 9/7 میلیون بشکه در روز کاهش دهند که بزرگترین کاهش تولید در تاریخ اوپک بود.

مفاهیم کلیدی مرتبط با کشش تقاضا را می‌توان به صورت زیر خلاصه کرد.

• کشش یک مفهوم اقتصادی و پرکاربرد در اقتصاد خرد است.
• کشش تقاضا به درجه تغییر مقدار تقاضا در نتیجه تغییر در قیمت یا درآمد اشاره دارد.
• اگر تقاضا برای کالا یا خدمات در زمان تغییر قیمت یا درآمد، بدون تغییر باقی بماند گفته می‌شود که تقاضا بی‌کشش است.
• نمونه‌ایی از کالاهای باکشش عبارتند از کالاهای لوکس، مواد غذایی و نوشیدنی‌های خاص.
• نمونه‌‌ای از کالاهای بی‌کشش عبارتند از تنباکو، سیگار و داروهای حیاتی مانند انسولین.
• کشش تقاضا با تقسیم درصد تغییر در مقدار تقاضا بر درصد تغییر در قیمت یا درآمد محاسبه می‌شود. در نمودار زیر محور مقدار (Q) و محور قیمت (P) است.

تفاوت شیب و کشش تقاضا

یک اشتباه رایج و همیشگی، یکسان دانستن شیب با کشش است. شیب منحنی تقاضا در طول تابع تقاضا ثابت است. اما کشش در طول منحنی تقاضا ثابت نیست و در مکان‌های مختلف آن، مقادیر مختلفی دارد. همچنین در قسمت‌های پایین منحنی تقاضا که شیب کمتر است، مقدار کشش بیشتر است.

در نقاط بالایِ منحنی تقاضا هم که شیب زیاد است، مقدار کشش کمتر است. دلیل این امر این است که در قیمت‌های پایین، یک تغییر قیمتی کوچک، سبب تغییرات بزرگتری در مقدار تقاضا می‌شود.

همچنین در قسمت‌های بالای منحنی تقاضا یک تغییر بزرگ در قیمت سبب تغییرات کمتر در مقدار تقاضا می‌شود. بنابراین کشش در این نقاط کمتر است.

در صورتی که یک تایع تقاضا داشته باشیم که از دو طرف محور مقدار (Q) و محور قیمت (P) را قطع کرده باشد، در بخش وسط تابع تقاضا (نقطه B) کشش مساوی با یک خواهد بود. در مقادیر بالاتر از این نقطه کشش بالاتر از یک و در نقاط پائین‌تر این نقطه نیز کشش کمتر از یک خواهد بود. این موضوع در شکل زیر نشان داده شده است.

انواع كشش تقاضا

انواع مختلف حالات کشش تقاضا در فهرست زیر آورده شده است.

• کشش واحد یا یک
• كشش بیشتر از واحد (تقاضای باکشش)
•  كشش كمتر از واحد (تقاضای کم‌کشش)
• كشش برابر صفر (تقاضای بی‌کشش)

فیلم آموزش اقتصاد خرد در فرادرس

کلیک کنید

كشش واحد یا یک

كشش واحد حالتي است كه درصد تغييرات در مقدار تقاضا برابر درصد تغييرات در قيمت باشد. عكس‌العمل خريداران برابر با تغییرات در قیمت است. يعني به هر ميزاني كه قيمت تغيير كند مقدار تقاضا به همان نسبت و در جهت عكس تغيير مي‌کند.

در اين‌ حالت منحني تقاضا شيب معمولی (نه بسیار زیاد نه بسیار کم) دارد. کشش واحد در مورد كالاهايي صادق است كه در دو دامنه بسیار ضروری یا غیرضروری قرار نمی‌گیرند. از جمله این کالاها می‌توان به فرش و راديو اشاره کرد. به عبارتی کشش واحد در مورد كالايي صادق است كه غير ضروري هستند و نقش اساسي در زندگي افراد ندارند.

كشش بیشتر از واحد (تقاضای باکشش)

در این نوع کشش، درصد تغييرات در مقدار تقاضا، بزرگتر از درصد تغييرات در قيمت است. در اين حالت به هر نسبتي كه قيمت تغيير كند مقدار تقاضا به نسبت بيشتري در جهت معکوس تغيير مي‌كند. شيب منحني تقاضا در این‌حالت خفيف است.

 كشش كمتر از واحد (تقاضای کم‌کشش)

در اين حالت درصد تغييرات در تقاضا كوچكتر از درصد تغييرات در قيمت است. در این شکل خاص از کشش، اگر قيمت تغيير كند مصرف‌كننده عكس‌العمل شديدي نشان نمي‌دهد.
این کشش در مورد كالاهاي ضروري صادق است كه جامعه به آن‌ها نياز فراوان دارد (مانند گوشت و نان). شيب منحني تقاضا در اين حالت بسيار زیاد است.

كشش برابر صفر (تقاضای بی‌کشش)

در اين حالت تغييرات قيمت كالا، تغييري در مقدار تقاضا ايجاد نمي‌كند. در چنین وضعیتی هر اندازه قيمت تغيير كند، مقدار تقاضا هيچ‌گونه تغييري نمي‌‌کند. منحني تقاضا در اين حالت به شكل خطي عمودي است.

این نوع کشش به کالاهای بسيار ضروري اشاره دارد. به عنوان مثال، انسولین محصولی بسیار بی‌کشش است. برای افراد مبتلا به دیابت که به انسولین نیاز دارند، تقاضا به قدری زیاد است که افزایش قیمت تأثیری بر مقدار تقاضا ندارد.

در کشش صفر، کاهش قیمت نیز تاثیری بر مقدار تقاضا ندارد. این موضوع به آن دلیل است که انسولین برای افراد دیابتی یک کالای حیاتی است و به صورت روزانه یا هفتگی باید دوز خاصی از آن مصرف شود. کاهش قیمت نیز تاثیر بر مصرف انسولین ندارد زیرا استفاده از آن تنها در دوزهای مشخص و برای افراد مبتلا به دیابت کاربرد دارد.

کشش قیمتی تقاضا چیست؟

کشش تقاضا به میزان حساسیت تقاضا به تغییرات سایر عوامل اقتصادی مانند قیمت یا درآمد اشاره دارد. «کشش قیمتی تقاضا» (Price Elasticity of Demand) به صورت درصد تغییر در مقدار تقاضا در نتیجه درصد تغییر در قیمت تعریف می‌شود.

فیلم آموزش اقتصاد خرد در فرادرس

کلیک کنید

به بیانی دیگر، مفهوم کشش، واکنش مصرف‌کننده در برابر تغییرات قیمت کالا است. کشش قیمتی یک عامل بسیار مهم برای تولید است.

استراتژی یک تولیدکننده برای تغییر قیمت کالاها در طی زمان به چندین عامل از جمله کشش قیمتی آن کالا بستگی دارد. با افزایش قیمت در یک کالای با کشش، درآمد تولیدکننده کاهش می‌یابد و سیاست مشابه برای کالای کم‌کشش اثری معکوس خواهد داشت.

عوامل موثر بر کشش قیمتی تقاضا

عوامل موثر بر کشش قیمتی تقاضا را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

• هر چه تعداد جانشین‌های یک کالای مشخص بیشتر باشد، کشش قیمتی آن نیز بیشتر خواهد بود. افزایش قیمت کالایی که جانشین‌های زیادی دارد، مصرف‌کننده را به مصرف کالای جانشین ترغیب می‌کند.
  به طور مثال، آب معدنی‌ کشش بالایی دارد زیرا جانشین‌‌های زیادی می‌توان برای آن پیدا کرد. با افرایش قیمت یک برند خاص از آب معدنی، مصرف‌کنند‌گان به سمت مصرف سایر‌ برندهای آب معدنی یا آب آشامیدنی معمولی خواهند رفت.
• هر چه سهم بیشتری از درآمد فرد صرف یک کالا شود، کشش تقاضای آن کالا بیشتر خواهد شد. به عنوان مثال افراد به تغییر قیمت کالایی که بخش کوچکی از درآمد آن‌ها را به خود اختصاص می‌دهد (مانند نمک) نسبت به کالایی که بخش بزرگی از درآمد او را به خود اختصاص می‌دهد (مانند اجاره‌خانه‌) حساسیت کمتری نشان می‌دهند.
• هرچه تعداد کاربردهای یک کالا بیشتر باشد، کشش قیمتی آن نیز بیشتر خواهد بود. افزایش قیمت کالایی مانند آلومینیوم که کاربردهای متعددی دارد، سبب می‌شود تا از آن در موارد کم‌اهمیت‌تر، استفاده کمتری شود.
• برای هر کالای مشخص، هر چه قیمت کمتر باشد، واکنش مصرف‌کننده نسبت به تغییرات قیمت و در نتیجه کشش آن کمتر است.
• هر چه طول دوره زمانی تصمیم‌گیری بیشتر باشد، کشش تقاضا بیشتر خواهد شد زیرا امکان یافتن کالاهای مشابه و جانشین در بلندمدت افزایش خواهد یافت.

نحوه محاسبه کشش تقاضا

کشش قیمتی تقاضا را می‌توان به دو شکل کمانی و نقطه‌ای محاسبه کرد. در ادامه این دو روش شرح داده خواهند شد.

فیلم آموزش اقتصاد خرد در فرادرس

کلیک کنید

روش کمانی محاسبه کشش تقاضا

كشش يا حساسيت، تغییرات تقاضا را بين دو نقطه قیمتی بر روي منحني تقاضا نشان مي‌دهد. در شکل زیر کشش قیمتی بين دو نقطة A و B محاسبه مي‌شود. از آن‌جا که در طول منحنی تقاضا کشش ثابت نیست، باید برای محاسبه کشش ابتدا نقطه مبدا را مشخص کنید. در ادامه در دو حالت، کشش مکانی با توجه به نقطه مبدا یا شروع تغییر قیمت نشان داده شده است.

حالتي كه نقطه A مبدأ حركت باشد

در حالتی که A نقطه حرکت باشد، کشش قیمتی به صورت زیر محاسبه می‌شود.

$$e_{x}=\frac{\triangle(Q_{x})}{\triangle(P_{x})}\times\frac{\text{d}P_{x}}{\text{dQ}x}$$

به عنوان مثال فرض کنید در جدول زیر قیمت‌های P1 و P2 و مقادیر متناظر با آن‌ها یعنی Q1 و Q2 را داشته باشیم و نقطه مبدا اولیه، A باشد.

در این حالت کشش قیمتی تقاضا به صورت زیر محاسبه خواهد شد.

$$e_{d} =- \frac{3-1}{5-1}\times\frac{7}{1}=-(-7)=7$$

علامت منفی نشان‌دهنده رابطه منفی بین قیمت و مقدار در تابع تقاضا است. برای این‌ که امکان مقایسه کشش‌های برآوردی با همدیگر وجود داشته باشد، این مقدار در یک منفی ضرب می‌شود تا کشش، مثبت گزارش شود.

حالتي كه B نقطة حركت باشد

فرض کنید در جدول زیر قیمت‌های P1 و P2 و مقادیر متناظر با آن‌ها یعنی Q1 و Q2 را داشته باشیم و نقطه مبدا اولیه، B باشد.

در این حالت کشش قیمتی تقاضا به صورت زیر محاسبه می‌شود.

$$e_{d} =- \frac{1-2}{7-5}\times\frac{5}{3}=-(-1.67)=1.67$$

فرمول کشش تقاضا (کشش نقطه‌ای)

کشش نقطه‌ای به صورت کشش تقاضا در يك نقطه بر روي منحني تقاضا تعریف می‌شود. براي اين‌كار فاصله دو نقطه در كشش كماني، آن‌ قدر كوچك و كوچكتر مي‌شود تا دو نقطه تبديل به يك نقطه شوند. در اين صورت فرمول کشش قیمتی تقاضا به صورت زیر خواهد بود.

$$e_{d}=\frac{\triangle(Q)}{\triangle(P)}\times\frac{P}{Q}=\frac{\text{d}Q}{\text{d}P}$$

این رابطه بیان‌گر درصد تغییر در مقدار تقاضا در نتیجه درصد تغییر در قیمت است. نکته مهم در این زمینه این است که کشش، معکوس شیب منحنی است. نرخ تغییر تابع تقاضا نسبت به قیمت در یک نقطه خاص نیز، یک تعریف دیگر از کشش است.

کشش درآمدی تقاضا

كشش درآمدي تقاضا عبارت است از درصد تغييرات مقدار تقاضا در نتیجه درصد تغییر در مقدار درآمد. کالاها براساس کشش درآمدی به صورت زیر دسته‌بندی می‌شوند.

• کالای عادی: کشش درآمدی بیشتر از صفر
• کالای لوکس: کشش درآمدی بزرگتر از یک
• کالای ضروری: کشش درآمدی بین صفر و یک
• کالای مستقل از درآمد: کشش درآمدی مساوی صفر
• کالای پَست: کشش درآمدی کوچکتر از صفر

فرمول کشش درآمدی تقاضا

کشش درآمدی تقاضا به صورت زیر محاسبه می‌شود. در رابطه زیر، «I» بیان‌گر درآمد است.

$$ei_{d}=\frac{\triangle(Q)}{\triangle(I)}\times\frac{I}{Q}\times100=\frac{\text{d}Q}{\text{d}I}\frac{I}{Q}$$

منحنی اِنگل

«منحني انگل» (Engel Curve) رابطه درآمد (I) و مقدار تقاضا (Q) را نشان مي‌دهد. بنابراين كشش درآمدي را مي‌توان در هر نقطه‌اي روي منحني انگل اندازه‌گيري کرد. اگر منحني انگل، خطي باشد و از مبدا مختصات عبور کند، كشش در همه نقاط آن برابر با 1 خواهد بود. در شکل زیر منحنی انگل نشان داده شده است.

اگر منحني انگل موازي محور درآمد (I) باشد، كشش درآمدي صفر (e=0) است زيرا با تغيير درآمد مقدار تقاضا تغيير نمي‌کند. اگر منحني انگل موازي محور مقدار تقاضا باشد، كشش درآمدي آن بي‌نهايت خواهد بود.

همچنین در صورتی که منحني انگل شيب منفي داشته باشد كشش درآمدي منفي است و اگر منحني انگل شيب مثبت داشته باشد كشش درآمدي نيز مثبت خواهد بود. شکل‌های مختلف منحنی انگل را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

کشش متقاطع تقاضا

كشش متقاطع به صورت عكس‌العمل یا حساسیت یک کالای مشخص به تغییرات قیمت یک کالای دیگر تعریف می‌شود. حالات مختلف کشش متقاطع را می‌توان به صورت زیر نشان داد.

• اگر دو كالاي مرتبط، جانشين همدیگر باشند كشش متقاطع آن‌ها مثبت خواهد بود (مانند قند و شکر).
• اگر دو كالاي مرتبط، مكمل باشند، كشش متقاطع آن‌ها منفي خواهد بود. (مانند قند و چای).
• در صورتي كه دو كالا ارتباطي باهم نداشته باشند، تغيير قيمت يكي از آن‌ها بر مقدار تقاضاي ديگري تأثير ندارد. در این حالت کشش متقاطع صفر خواهد بود (مانند گندم و خودکار).

فرمول کشش متقاطع

محاسبه کشش متقاطع با استفاده از رابطه زیر انجام می‌گیرد.

$$e_{xy}=\frac{\triangle(Q_{x})}{\triangle(P_{y})}\times\frac{\text{d}P_{y}}{\text{dQ}x}$$

معرفی فیلم آموزش اقتصاد خرد - بخش اول

این نوشتار تلاشی برای توضیح‌ یکی از اصلی‌ترین و مهم‌ترین موضوعات اقتصاد خرد، یعنی کشش بود. مفهوم کشش تقاضا همراه با شیوه محاسبات آن از جمله موضوعاتی بود که در این بخش مرور شدند.

با توجه به اهمیت موضوع کشش در اقتصاد خرد و همچنین برنامه‌ریزی در تولید و فروش شرکت‌ها، فرادرس اقدام به تهیه یک فیلم آموزشی ۹ ساعت و ۳۲ دقیقه‌ای در زمینه آموزش اقتصاد خرد کرده است. بخش اول این فیلم شامل دو درس است.
درس اول این فیلم آموزشی از چند بخش تشکیل شده است. در بخش اول مفهوم تابع تقاضا، منحنی تقاضا و همچنین مهم‌ترین عوامل موثر بر تقاضا بررسی شده است.

در بخش دوم این فیلم آموزشی نیز مبحث تابع عرضه تدریس می‌شود. در این بخش تابع و منحنی عرضه و همچنین مهم‌ترین عوامل موثر بر تابع عرضه مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در بخش سوم از درس اول مفهوم تعادل و شیوه استخراج قیمت‌ها و مقادیر تعادلی بحث می‌شود.

در بخش چهارم از درس اول افتصاد رفاه و مسائل و موضوعات مربوط به دخالت دولت در اقتصاد درس داده شده است. در بخش پایانی درس اول نیز اثرات مالیات‌ها بر توابع عرضه، تقاضا و رفاه بررسی خواهد شد.

در درس دوم این نوشتار به صورت تفصیلی و کامل موضوع کشش بررسی شده است. در این درس تعریف و مفهوم کشش، انوع مختلف کشش و تقسیم‌بندی کالاها براساس کشش به صورتی کامل تشریح می‌شود. در انتها نیز اثرات کشش بر مالیات براساس روابط ریاضی و مفهومی بیان شده است.

• برای مشاهده فیلم آموزش اقتصاد خرد-بخش اول + اینجا کلیک کنید.

جمع‌بندی

این نوشتار در زمینه کشش، تعریف‌ها، انواع و فرمول محاسبه آن‌ها بود. کشش و انواع مختلف آن از مهم‌ترین و اصلی‌ترین مباحث در اقتصاد خرد هستند.

باکشش یا بی‌کشش بودن کالاها، می‌تواند به مصرف‌کنندگان کمک کند تا هنگام خرید یا زمان مناسب خرید، تصمیمات آگاهانه بگیرند. این موضوع به بهینه‌ شدن مخارج بودجه‌ای افراد کمک بسیار زیادی می‌کند.

کاربردهای کشش قیمتی در برنامه‌ریزی کسب‌وکارها برای فروش، افزایش تولید یا افزایش قیمت تا حد زیادی به کشش بستگی دارد. درک این‌که آیا کالاها یا خدمات یک کسب‌و‌کار باکشش هستند یا خیر، برای موفقیت شرکت ضروری است.

شرکت‌هایی که یک کالا یا خدمت باکشش تولید می‌کنند با سایر مشاغل در قیمت آن کالا یا خدمات در رقابت هستند. این شرکت‌ها برای باقی‌ماندن در رقابت باید حجم فروش بالایی داشته باشند.

از سوی دیگر، شرکت‌هایی که محصولات آن‌ها کم‌کشش یا بی‌کشش هستند، در صورت افزایش قیمت، تغییرات یا کاهش محسوسی در مقدار خریداری شده از کالاها و خدمات‌ آن‌ها رخ نمی‌دهد و از مزیت قیمتی برخوردار می‌شوند.

فراتر از قیمت‌ها، کشش یک کالا یا خدمات به طور مستقیم بر نرخ حفظ مشتری یک شرکت تأثیر می‌گذارد. کسب‌وکارها اغلب تلاش می‌کنند تا کالاها یا خدماتی را بفروشند که تقاضای کم‌کششی دارند.

انجام این کار به این معنی است که مشتریان، وفادار می‌مانند و حتی در مواجهه با افزایش قیمت به خرید کالا یا خدمات ادامه می‌دهند.

سوالات متداول مربوط به کشش تقاضا

در ادامه مهم‌ترین سوالات متداول مربوط به کشش ارائه شده است.

کشش چیست ؟

یک مفهوم اقتصادی که میزان حساسیت تغییر یک متغیر نسبت به تغییرات در یک متغیر دیگر را می‌سنجد.

تقاضای باکشش چیست ؟

زمانی که کشش تقاضا بیشتر از یک باشد و درصد تغییر در مقدار تقاضا بیشتر از درصد تغییر در قیمت است. به بیانی دیگر حساسیت تقاضا به تغییرات قیمتی زیاد است.

تقاضای کم‌کشش چیست ؟

در این حالت درصد تغییر در مقدار تقاضا کوچکتر از درصد تغییر در قیمت است. به عبارتی حساسیت تقاضا به تغییرات قیمت ناچیز است.

کشش قیمت تقاضا چیست ؟

کشش قیمتی تقاضا درصد تغییر در مقدار تقاضا در نتیجه درصد تغییر در قیمت است.

کشش واحد چیست ؟

کشش واحد یا یک نشان می‌دهد که درصد تغییر در مقدار تقاضا با درصد تغییر در قیمت برابر است.