فرادرستهدید بشر برای محیط زیست چقدر جدی است؟
وقتی صحبت از انقراض می‌شود، همه یاد انقراض دایناسورها در ۶۶ میلیون سال پیش می‌افتند که پنجمین انقراض بزرگ و دسته‌جمعی تاریخ حیات روی کره زمین بود. اگر شما هم جزء کسانی هستید که شاید فکر می‌کنید چنین اتفاق فاجعه‌باری بسیار دور است که در زمانه ما دوباره تکرار شود؛ خب، خبرها اشتباه به گوشتان رسیده است.
همین الان در آغاز ششمین انقراض بزرگ و فاجعه‌بار تاریخ زمین هستیم. صدای ناقوس انقراض ششم مدت‌هاست که بلند شده و همه گزارش‌ها، مقالات، برآوردها و بیانیه‌های پژوهشگران در این زمینه نشان می‌دهند تقریباً کار زمین از کار گذشته و روزنه امید می‌رود، که به زودی بسته شود.
چند روز پیش از نوشتن این یادداشت، «بنیاد سیاست علمی بین‌الدولی خدمات زیست‌بوم و تنوع زیستی» (IPBES) گزارشی منتشرکرد (+) که می‌توان آن را فصل‌الخطاب کلیه هشدارهای پیشین شمرد، چرا که درتهیه این گزارش، از حدود ۱۵۰ هزار مقاله علمی استفاده شده و ۱۴۵ متخصص از ۵۰ کشور در تهیه آن شرکت داشته‌اند.
انسان‌ها مدت‌هاست که انقراض ششم تاریخ حیات روی زمین را کلید زده‌اند و آخرین بررسی‌ها نشان می‌دهد بحرانی که در نابودی تنوع زیستی به وجود آمده، از این‌جا به بعد دیگر تقریباً قابل بازگشت نیست. فعالیت‌های انسانی مقصر اصلی این فاجعه هستند که از میان آن‌ها، پرخطرترین بلاهای بشری شامل تغییرات کاربری گسترده در زمین و دریاها، بهره‌برداری گسترده از چند گونه معدود (متضمن تغییر در زندگی یک گونه و حذف بخش بزرگ‌تری از تنوع زیستی)، تغییرات اقلیمی، شدیدتر شدن آلودگی‌های مختلف (هوا، خاک، دریا، برای مثال ده برابر شدن آلودگی دریاها از دهه ۱۹۸۰ تا امروز) و پراکنده‌کردن گونه‌های مهاجم گیاهی و جانوری در مناطق غیربومی است. اکنون ۲۵ درصد گونه‌های گیاهی و جانوری را در معرض خطر انقراض قرار داده‌اند و حفاظت از بقای آن‌ها، به اندازه مقابله با تغییرات اقلیمی ضروری است.
از آغاز سده بیستم فراوانی میانگین گونه‌ها حدود ۲۰ درصد کاهش داشته است؛ به عبارت دیگر طی سده گذشته نرخ انقراض مهره‌داران ۱۱۴ برابر میزانی بوده که به طور طبیعی و بدون حضور انسان انتظار می‌رفت. این عدد از پژوهش‌هایی به دست آمده که بسیار محافظه‌کارانه و با دقت انجام شده‌اند تا کم‌ترین میزان خطای ناشی از بدبینی یا خوش‌بینی در آن دخالت نداشته باشد.
با شرایط کنونی زیست‌محیطی، اگر این نرخ هم‌چنان ادامه بیابد و به نحوی جلوی آن گرفته نشود، کاهش تنوع زیستی منجر به تأثیری ماندگار بر زندگی انسان‌ها خواهد شد و طی سه نسل، جمعیت انسان‌ها نیز به شدت کاهش می‌یابد و سرانجام نسل انسان منقرض خواهد شد. البته از نظر زیست‌شناسان تکاملی جای نگرانی وجود ندارد، چون بعد از فاجعه، فقط چند میلیون سال زمان [زمانی اندک در مقیاس تکاملی] کافی است تا زمین دوباره شکوفا و سرسبز شود. البته که این بهار به عمر من و شما وصال نخواهد داد.
از ابتدای سال ۱۸۰۰ تاکنون بیش از ۶۸۰ گونه مهره‌دار منقرض‌شده‌اند که ۲۸۰ گونه آن‌ها در سده نوزدهم و بیش از ۴۰۰ گونه آن‌ها، از آغاز سده بیستم تا امروز منقرض شده‌اند. منقرض شده‌اند که ۶۹ مورد آن پستاندار، ۸۰ مورد آن پرنده، ۲۴ مورد خزندگان خونسرد، ۱۴۶ مورد دوزیست و ۱۵۸ تا هم ماهی بوده‌اند. اکنون تیزی انقراض بر فراز سر ۲۶ درصد از پستانداران و ۴۱ درصد از دوزیستان چرخ می‌زند و رقص شمشیری دلهره‌آور اجرا می‌کند. یک سوم جمعیت پستانداران دریایی نابوده شده‌اند و باقی نیز به سرعت در حال مرگ هستند.
با این اعداد و ارقام تردیدی باقی نمانده که ما همین الان در میانه ششمین انقراض بزرگ تاریخ زندگی هستیم. احتمالاً موجودات هوشمند بعدی حتی فکرش را هم نمی‌کنند که عامل این ششمین انقراض بزرگ، نه عوامل طبیعی از قبیل برخورد شهاب‌سنگ و آتش‌فشان، بلکه موجودی به اصطلاح «هوشمند» بوده است.
به گفته پاول ارلیک (Paul R. Ehrlich) استاد مطالعات جمعیت و رئیس مرکز زیست‌شناسی حفاظت دانشگاه استنفورد، شکی نیست که ما وارد ششمین انقراض فاجعه‌بار طبیعت می‌شویم. نمونه‌های فراوانی از گونه‌های مختلف در سراسر جهان هستند که گرچه هنوز منقرض نشده‌اند، اما همچون بیماری درآستانه احتضار، آخرین نفس‌ها را می‌کشند و دیر یا زود کارشان تمام خواهد شد. ما بر سر شاخ نشسته‌ایم و بن بریده‌ایم.
چرا تخریب تنوع زیستی خطرناک است؟
از میان رفتن گونه‌ها باعث تخریب زیست‌بوم‌ها می‌شود و پس‌لرزه‌های آن هم به جامعه انسانی ضربه خواهد زد. گرده‌افشانی گیاهان زراعی به دست زنبورها و تصفیه آب در مرداب‌ها دو نمونه از فرایندهای طبیعی هستند که از همین حالا بر اثر تخریب محیط زیست به شدت آسیب دیده‌اند و نابودی آن‌ها زندگی انسان‌های زیادی را تهدید می‌کند.
به این ترتیب پا گذاشتن به جای پای دایناسورها و منقرض‌شدن، چندان از سرنوشتی که انسان‌ها برای خود رقم می‌زنند، دور نیست. در حال حاضر نرخ انقراض گونه‌های مهره‌داران به حدی رسیده که روند بی‌بازگشتی به سوی تخریب طولانی‌مدت زیست‌بوم‌ها آغاز شده و اگر این نرخ انقراض کاهش پیدا نکند (که احتمالاً به زودی بیش‌تر هم خواهد شد) طی ۸۰۰ تا ۱۰.۰۰۰ سال آینده، زمین به سیاره‌ای مصیبت‌زده تبدیل خواهد شد که به سختی می‌توان نشانه‌های غیرذره‌بینی زندگی را روی آن پیدا کرد. طبق برآوردهای کنونی، نرخ انقراض جان‌داران معاصر، با شتابی افزاینده همراه است و این روند کندتر نخواهد شد.
تنها کورسوی امید، آن هم کورسویی بسیار کم‌توان که از خلال روزنه‌ای تنگ می‌تابد، انجام سیاست‌های بسیار سخت‌گیرانه حفاظتی و توقف فوری روند کنونی آسیب‌رسانی صنعتی و تجاری و تفریحی به محیط زیست است. پیش‌گیری از ششمین انقراض بزرگ تاریخ زمین نیازمند تلاش‌هایی جدی، شدید و سریع است تا تک‌تک گونه‌ها و زیست‌بوم‌هایی که در حال حاضر مورد تهدید انسان قرار دارند، از این حال به وضعیت سلامت بازگردند و فشارهایی که روی جمعیت آن‌ها وجود دارد، از جمله از دست‌دادن زیست‌گاه‌ها، آلودگی شدید، بهره‌برداری شدید اقتصادی و تغییرات اقلیمی، مرتفع شوند و تمام این‌ها وابسته به کاهش فشار انسان بر طبیعت است؛ فشاری که خود ناشی از افزایش بحرانی جمعیت انسان و مصرف‌گرایی بی‌حدوحصر ثروت‌مندان است.
در پایان و در اینفوگرافیک زیر، می‌توانید آمار‌ها و روند رخ دادن انقراض ششم را مشاهده کنید که گمانه‌زنی می‌شود با تاثیر کنونی انسان بر محیط زیست در سال‌های نه چندان دور به وقوع پیوندد. برای مشاهده اینفوگرافیک در ابعاد بزرگ‌تر و رویت دقیق‌تر جزئیات، کافی است روی آن کلیک کنید.
اگر این مطلب برای شما مفید بوده است، آموزش‌های زیر نیز به شما پیشنهاد می‌شوند:
