صفت شمارشی چیست؟ – فارسی به زبان ساده + مثال و تمرین
صفت در زبان فارسی حالت، مقدار و شماره یا یکی دیگر از چگونگیهای انواع اسمها را بیان میکند. «صفت شمارشی» هم به همراه اسم میآید و شمار یا ترتیب اسم را بیان میکند. در این مطلب اقسام صفت شمارشی را به همراه انواع آن و مثالهای متعدد بررسی خواهیم کرد.
صفت شمارشی چیست؟
ابتدا توضیح مختصری درباره صفت میدهیم. به جملههای زیر دقت کنید.
دو مرد از در پشتی فرار کردند.
پلیس به دومین مرد شلیک کرد.
در جمله نخست، «دو» خصوصیتی به اسم، یعنی «مرد» اضافه میکند. همانطور که در جمله دوم، واژه «دومین» خصوصیتی را درباره «مرد» بیان میکند. «دو» و «دومین» هر دو مقولهای از انواع کلمه در زبان فارسی هستند که به آنها صفت میگوییم. صفت کلمهای است وابسته به اسم که خصوصیتی را به اسم نسبت میدهد و معنی آن را محدود میکند. مثلاً معنی دو مرد از معنی همه مردها محدودتر است. اما صفت شمارشی چیست؟ هر دو صفت ذکر شده صفت شمارشی بودند، برای آشنایی دقیقتر به جملههای زیر دقت کنید.
سه خرگوش به دام شکارچی افتادند.
سومین خرگوش در تله شکارچی زخمی شده بود.
چهار نیمکت به کلاس اضافه کردیم.
اولین نیمکت را که وارد کلاس کردیم، بچهها از خوشحالی جیغ کشیدند.
اگر به واژگان برجسته دقت کنید، متوجه میشوید هریک از آنها درباره شمار اسم بعد از خودشان توضیح داده دادهاند. این صفتها «صفت شمارشی» هستند. اعداد اصلی مثل یک، دو، سه، چهار و... و اعداد ترتیبی مثل اولین، دومین، سومین و... صفت شمارشی در زبان فارسیاند. در جملاتی که بررسی کردیم، صفتها قبل از اسم آورده شدند، بنابراین «وابسته پیشین» اسم هستند. در جدول زیر گروههای اسمی ذکر شده را بر اساس هسته گروه و وابسته، بررسی میکنیم.
گروه اسمی | |
وابسته پیشین | هسته |
صفت شمارشی | |
سه | خرگوش |
سومین | خرگوش |
چهار | نیمکت |
اولین | نیمکت |
صفت شمارشی اصلی
صفت شمارشی اصلی در زبان فارسی اعداد هستند. صفات شمارشی اصلی بدون پیشوند و پسوند میآیند و تعداد اسم بعد از خود یعنی معدود را بیان میکنند. در جدول زیر اعداد شمارشی اصلی زبان فارسی که همگی صفات دیگر از آنها ساخته میشوند را مشاهده میکنید.
20 صفت شمارشی اصلی |
یک |
دو |
سه |
چهار |
پنج |
شش |
هفت |
هشت |
نه |
ده |
بیست |
سی |
چهل |
پنجاه |
شصت |
هفتاد |
هشتاد |
نود |
صد |
هزار |
در مثالهای زیر کاربرد صفتهای جدول فوق را مشاهده میکنید.
همانجور تو حال و هواى اصفهان بودم و از عمارت عالیقاپو و منارجنبان و چهلستون تعریفها میکردم و عکسهاى توى کتاب را نشانش میدادم، تا اینکه از زبان افتادم و دیدم بیبی خوابش برده و دارد هفت پادشاه را خواب میبیند. (قصههای مجید، هوشنگ مرادی کرمانی)
آن شب هزار «قل هو الله» خوانده بودم. آن دست که زیر سر مادرم بود، خون اندر آن خشک
ِ شده بود. گفتم: «اى تن، رنج از بهر خداى بکش.» (بستان العارفین)
صد چشمه ز چشم من گشاید
چون چشم برافکنم بر آن رو
اعداد دیگر همگی از ترکیب بیست عدد شمارشی اصلی ساخته میشوند، البته در ساختار این کلمات تغییراتی پدیدار میشود. برای مثال واژه یازده در اصل «یک + ده» بوده است که با کمی تغییر به یازده تبدیل شده است. در جدول زیر تعدادی از اعداد دیگر را مشاهده میکنید که در ساخت آنها تغییراتی رخ داده است.
دیگر اعداد شمارشی اصلی و نحوه ساخت | |
یازده | یک + ده |
دوازده | دو + ده |
سیزده | سه + ده |
چهارده | چهار + ده |
پانزده | پنج + ده |
شانزده | شش + ده |
هفده | هفت + ده |
هجده | هشت + ده |
نوزده | نه + ده |
سیصد | سه + صد |
پانصد | پنج + صد |
در مثالهای زیر کاربرد صفتهای جدول بالا را مشاهده میکنید.
کتاب «در جستوجوی خوشبختی» در هفده فصل نگاشته شده و نویسنده در آن به موضوعاتی مانند خوشبختی، امید، تربیت و... پرداخته است.
سیصد گل سرخ، یک گل نصرانی
ما را ز سر بریده میترسانی؟
ما گر ز سر بریده میترسیدیم
در محفل عاشقان نمیرقصیدیم
غیر از این اعداد و برای عددهای بزرگتر از زبانهای دیگر اعدادی وارد زبان فارسی شده است. در جدول زیر تعدادی از آنها را مشاهده میکنید.
اعداد شمارشی اصلی بزرگتر |
میلیون |
بیلیون (میلیارد) |
تریلیون |
کاتریلیون |
در نمونههای زیر کاربرد صفتهای جدول بالا را مشاهده میکنید.
یعنی میگویید دو میلیارد تومان وجه رایج مملکت خرج این برج بدقواره شده است؟
تو اگر یک میلیون سال نوری هم از من دور شوی، در خاطر من حاضر و نزدیکی.
صفت شمارشی اصلی و موصوف آنها (معدود) به طور معمول مفردند. برای نمونه به مثالهای زیر توجه کنید.
پنج روز است از خانه بیرون نرفتهای.
صد سال به از این سالها.
با صدهزار مردم تنهایی
بی صدهزار مردم تنهایی
(از ابیات بهجا مانده از رودکی)
پانزدهمیلیون ریال سفته تهیه کنید و به منشی شرکت تحویل دهید.
ده و اضعاف آن، مانند صد، هزار، ده هزار، صد هزار، میلیون و... برای بیان کردن کثرت و گاهی برای تاکید بیشتر با «ها» جمع بسته میشوند. برای مثال به جملههای زیر توجه کنید.
دهها سال از روزی که دشمن به خاک این کشور حمله کرد، میگذرد.
صدها خانه بعد از زلزله آوار شدند.
طوفان هزارها درخت را از ریشه درآورد.
دهها هزار کودک در جهان از حق تحصیل محرومند.
صدها هزار پرنده تا جاییکه چشم کار میکرد، پهنه آسمان را پر کرده بودند.
صدهزاران گل شکفت و بانگِ مرغی برنخاست
عندلیبان را چه پیش آمد هَزاران را چه شد؟
نکته ۲: هزار، گاهی برای بیان کثرت بهصورت «هزاران هزار» هم به کار میرود. برای مثال به بیتی از رودکی توجه کنید.
از هزاران هزار نعمت و ناز
نه به آخر به جز کفن بردند؟
نکته ۳: گاهی نیز به معدود و عدد اصلی «ی» اضافه میشود.
ممیز
صفت شمارشی گاهی خود وابستهای دارد که ممیز نام دارد. ممیزها واحدهای وزن، شمارش یا اندازهگیریاند. از واحدهای وزن میتوان از گرم، کیلو، تن، مثقال و... یاد کرد. از واحدهای اندازه گیری میتوان به متر، سانتیمتر، کیلومتر، فرسخ، هکتار و... اشاره کرد. واحدهای شمارش نیز راس، نفر، تا، طاقه، توپ، عدد، دست و... هستند. در جدول زیر نمونههایی از ممیز در کنار صفت شمارشی مشاهده میکنید.
ممیز و صفت شمارشی | ||
وابسته | وابسته وابسته | هسته |
صفت شمارشی | ممیز | موصوف |
چهار | کیلو | آرد |
ده | متر | پارچه |
پنج | دست | لباس |
صفت شمارشی ترتیبی
صفات شمارشی ترتیبی درباره ترتیب قرار گرفتن موصوف یا معدودشان هستند. این صفتها با اضافه کردن پسوند «ــُـم» یا «ــُـمین» به آخر به آخر عدد اصلی ساخته میشوند. در جدول زیر نمونههایی از این صفتهای شمارشی را به همراه شیوه ساخت مشاهده میکنید.
صفات شمارشی ترتیبی | |
شیوه ساخت | صفت شمارشی ترتیبی |
ده + ــُـم | دهم |
ده + ــُـمین | دهمین |
چهار + ــُـم | چهارم |
چهار + ــُـمین | چهارمین |
یک + ــُـم | یکم |
یک + ــُـمین | یکمین |
در جملههای زیر کاربرد صفات شمارشی ترتیبی را مشاهده خواهید کرد.
معمولاً روز یکم هر ماه حقوقها را واریز میکنند.
ماه دوم بهار، اردیبهشت، بود که از پیش ما رفتی.
چهارمین خطای تو در بازی، باخت ما را حتمی کرد.
ساعت پنج
***
کلاس شش
***
سال هزار و چهارصد
***
ستوان سه
***
سرهنگ دو
سه نفر از دور پیدا شدند. اولی، کت سیاه پوشیده بود، دومی، کلاه بزرگی به سر داشت، سومی را خوب نمیدیدم.
بهجای صفتهای شمارشی ترتیبی «سهام» و «سهامین»، از «سوم» و «سومین» استفاده میشود. معمولاً بهجای «یکم» هم «اول» یا «اولین» یا «اولی» یا «نخستین» بهکار میرود. برای مثال به جملههای زیر دقت کنید.
مادرم همیشه میگفت: «اولین روز سال آینه تمام روزهای سال است.»
یادم نیست نخستین بار کجا او را دیدم.
دزدها سومین باری است که پنجره خودرو پدر را شکستهاند تا ضبط ناقابلش را بدزدند.
صفت شمارشی کسری
صفت شمارشی کسری یا عدد کسری آن است که یک یا چند جزء از یک یا چند واحد را نشان بدهد. برای درک ساختار اینگونه صفتهای شمارشی به جدول زیر دقت کنید.
صفت شمارشی کسری | ||
صورت | مخرج | پسوند |
دو | سه | «ــُـم» |
دوسوم | ||
سه | چهار | «ــُـم» |
سهچهارم |
کاربرد صفت شمارشی کسری را در مثالهای زیر ببینید.
میدانی، لااقل سهچهارم جمعیتی که میبینی نمیدانند برای چه اینجا هستند.
دوسوم دانشآموزان مدرسه نمره خیلی خوبی در آزمونهای نهایی کسب کردند.
صدی دو
***
صدی هشتاد
***
پانزده درصد
***
هشتاد درصد
صفتهای شمارشی کسری عربی در فارسی هم کاربرد دارند. در جدول زیر تعدادی از آنها را مشاهده میکنید.
صفات شمارشی کسری عربی | |
صفت شمارشی کسری فارسی | صفت شمارشی کسری عربی |
یکدوم | نصف |
یکسوم | ثلث |
یکچهارم | ربع |
یکپنجم | خمس |
صفت شمارشی توزیعی
صفت شمارشی توزیعی در واقع موصوف را به بخشهای برابر تقسیم میکند. یعنی عدد اصلی در آن تکرار میشود. برای مثال به نمونههای زیر توجه کنید.
یک یک
***
دو دو
***
ده ده
یکایک
***
یک به یک
***
دو به دو
***
سه به سه
نکته: به جز «یکایک»، «یک به یک» و «یک یک» بقیه این ترکیبات معمولاً بدون موصوف ظاهر میشوند و در جمله نقش قیدی دارند.
سوالات رایج درباره صفت شمارشی
برای درک بهتر مطلبی که مطالعه کردید در ادامه این مطلب به تعدادی از پرسشهای رایج در این خصوص پاسخ دادهایم.
صفت شمارشی اصلی چیست؟
صفت شمارشی اصلی اعداد هستند. صفات شمارشی اصلی بدون پسوند و پیشوند میآیند و تعداد اسم بعد از خود یعنی معدود را بیان میکنند. غیر از اعداد زبان فارسی و برای عددهای بزرگتر از زبانهای دیگر اعدادی مانند میلیون، بیلیون، میلیارد و... وارد زبان فارسی شده است
ممیز صفت شمارشی چیست؟
صفت شمارشی بعضی اوقات وابستهای دارد که ممیز نام دارد. ممیز واحد وزن، شمارش یا اندازهگیری است. از واحدهای وزن میتوان به گرم، کیلو، تن، مثقال و... اشاره کرد. از واحدهای اندازه گیری میتوان متر، سانتیمتر، کیلومتر، فرسخ، هکتار و... را مثال زد. واحدهای شمارش نیز راس، نفر، تا، طاقه، توپ، عدد و... هستند.
صفت شمارشی ترتیبی چیست؟
صفت شمارشی ترتیبی درباره ترتیب قرار گرفتن موصوف یا معدودشان اطلاعاتی به ما میدهد. این صفت با اضافه کردن پسوند «ــُـم» یا «ــُـمین» به آخر به آخر عدد اصلی ساخته میشود.
تمرین
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با مطلب «صفت شمارشی»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. آزمون اول شامل ۵ سؤال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه درست را انتخاب کنید.
۱. در مصرع زیر صفت شمارشی را معین کنید.
یک کربلا شکوه به چشمت نهفته است
یک
کربلا
۲. در جمله زیر صفت شمارشی را پیدا کنید.
دیروز در غربت باغ من بودم و یک چمن داغ
یک
چمن
۳. در جمله زیر صفت شمارشی چیست؟
با صد زبان، به تو خاموشی را تلقین میکند.
صد
زبان
۴. در بیت زیر صفت شمارشی کدام است؟
گويند لحظهايست روئيدن عشق
آن لحظه هزار بار تقديم تو باد
بار
هزار
۵. در بیت زیر صفت شمارشی را پیدا کنید.
بین صدها سرفرازی یک تباهی لازم است
گاه در چشم خلایق رو سیاهی لازم است
صدها
صد
تمرین دوم
در جملههای زیر ممیز را پیدا کنید.
سوال ۱: مدان مر خصم را خُرد ای برادر
که سوزد عالمی یک ذرّه آذر
پاسخ: مدان مر خصم را خُرد ای برادر که سوزد عالمی یک ذرّه آذر
سوال ۲: آن سفر کرده که صد قافله دل همره اوست
هر کجا هست خدایا به سلامت دارش
پاسخ: آن سفر کرده که صد قافله دل همره اوست هر کجا هست خدایا به سلامت دارش
سوال ۳: ز من تا صبر صد فرسنگ راه است
ولی من پای فرسنگی ندارم
پاسخ: ز من تا صبر صد فرسنگ راه است ولی من پای فرسنگی ندارم
سوال ۴: صد متر پارچه اعلا وارد کردهایم، امیدواریم خوب فروش برود.
پاسخ: صد متر پارچه اعلا وارد کردهایم، امیدواریم خوب فروش برود.
جمعبندی
در جدول زیر خلاصهای از مطلبی که خواندید را مشاهده میکنید.
جمعبندی مطلب صفت شمارشی | |
صفت شمارشی اصلی | اعداد در زبان فارسی |
ممیز صفت شمارشی | واحدهای وزن، شمارش یا اندازهگیری |
صفت شمارشی ترتیبی | پسوند «ــُـم» یا «ــُـمین» + آخر عدد اصلی |
صفت شمارشی کسری | یک یا چند جزء از یک یا چند واحد |
صفت شمارشی توزیعی | عدد اصلی + تکرار عدد اصلی |