شاخص CPI چیست؟ – تعریف شاخص قیمت مصرف کننده به زبان ساده
شاخص CPI یکی از شاخصهای مهم اقتصادی است. این شاخص میانگین تغییر قیمتهایی را اندازهگیری میکند که مصرفکنندگان شهری برای یک سبد کالا و خدمات در یک بازه زمانی مشخص پرداخت میکنند. این سبد شامل طیف گستردهای از هزینههای روزمره زندگی است. از جمله هزینههای مربوط به خوراک، مسکن، مراقبتهای بهداشتی، حملونقل و مصرف انرژی. CPI با استفاده از میانگین تغییر قیمت در این سبد کالا و خدمات، روند کلی قیمتها در اقتصاد را نشان میدهد. افزایش این شاخص بهطور کمی بیانگر تورم است، یعنی کاهش قدرت خرید پول در طول زمان. در این مطلب از مجله فرادرس به این موضوع میپردازیم که شاخص CPI چیست و کاربردهای آن را شرح میدهیم. سپس تاثیر اقتصادی این شاخص را بررسی میکنیم و در پایان برخی انتقادهای مربوط به شاخص CPI را توضیح میدهیم.
- میآموزیم شاخص CPI چیست.
- نحوه محاسبه شاخص CPI را یاد میگیریم.
- با نحوه انتخاب سبد کالا و خدمات آشنا میشویم.
- کاربردهای شاخص CPI را یاد میگیریم.
- انواع شاخص CPI را میآموزیم.
- با برخی کاستیهای شاخص CPI آشنا میشویم.


شاخص CPI چیست؟
«شاخص بهای مصرفکننده» (Consumer Price Index | CPI) معیاری برای سنجش سطح کلی قیمتها در اقتصاد است. این شاخص بر پایه مجموعهای از کالاها و خدمات پرمصرف خانوارها محاسبه میشود. در واقع، شاخص بهای مصرفکننده تغییرات قدرت خرید پول ملی و همچنین سطح قیمت یک سبد مشخص از کالاها و خدمات را اندازهگیری میکند.
سبدی که برای محاسبه شاخص بهای مصرفکننده استفاده میشود، نمایانگر الگوی مصرف در اقتصاد است و در واقع میانگین وزنی قیمت کالاها و خدمات مختلف را در بر میگیرد.
فرمول CPI چیست؟
معمولا CPI به صورت ماهانه یا فصلی محاسبه میشود و بر اساس الگوی هزینههای خانوارهای شهری است که شامل افراد در تمام سنین میشود. این شاخص را میتوان از فرمول زیر بهدست آورد.
- CPI: شاخص بهای مصرفکننده
- C: هزینه سبد کالا در سال موردنظر
- B: هزینه سبد کالا در سال پایه
برای مثال در بیشتر محاسبات شاخص بهای مصرفکننده، سالهای ۱۹۸۲ تا ۱۹۸۴ بهعنوان دوره پایه در آمریکا در نظر گرفته میشوند. اداره آمار کار آمریکا سطح شاخص در این دوره را عدد ۱۰۰ در نظر گرفته است. بنابراین اگر شاخص به ۱۱۰ برسد، نشان میدهد که قیمت سبد کالا نسبت به دوره پایه ۱۰ درصد افزایش داشته است. به همین ترتیب شاخص ۹۰ به معنای ۱۰ درصد کاهش در قیمت سبد کالا نسبت به دوره مرجع است.

اما در کشورهای دیگر هر نهاد آماری میتواند دوره پایه متفاوتی داشته باشد. مثلا در ایران، مرکز آمار ایران یا بانک مرکزی معمولا هر چند سال یکبار سال پایه را تغییر میدهند. سال پایه در هر کشور متفاوت است و بر اساس شرایط اقتصادی و الگوی مصرف همان کشور تعیین میشود.
برای محاسبه شاخص بهای مصرفکننده، هر کشور میتواند قیمت تعداد مشخصی از کالا یا خدمات را بررسی کند. برای مثال اداره کار آمریکا هر ماه حدود ۸۰ هزار قلم کالا و خدمت را از طریق ارتباط با فروشگاهها، مراکز خدماتی، واحدهای اجارهای و ارائهدهندگان خدمات در سراسر کشور ثبت و بررسی میکند.
یادگیری علوم اقتصادی با فرادرس
یادگیری علوم اقتصادی و مالی یکی از کلیدهای اصلی برای درک بهتر امور اقتصادی است. اقتصاد به ما نشان میدهد چگونه منابع محدود در برابر نیازهای نامحدود مدیریت میشوند و چرا تصمیمهای مالی دولتها بر زندگی روزمره افراد جامعه تاثیر مستقیم دارد.
دانش مالی نیز ابزارهایی در اختیار ما قرار میدهد تا پول و سرمایه خود را بهتر مدیریت کنیم، آیندهای مطمئنتر بسازیم و در برابر تغییرات اقتصادی تصمیمهای آگاهانهتری بگیریم. شاخص قیمت مصرفکننده نمونهای کاربردی در این زمینه است. این شاخص نشان میدهد تورم چگونه بر هزینههای زندگی و قدرت خرید اثر میگذارد و کمک میکند تا تاثیر تغییرات قیمت را بهتر درک کنیم.
بنابراین آشنایی با مفاهیمی مانند بودجهبندی، سرمایهگذاری، تورم و بازارهای مالی نه تنها برای دانشجویان و مدیران مالی بلکه برای هر فرد جویای ثبات و رشد شخصی نیز اهمیت دارد.

با توجه به این موضوع فیلمهای آموزشی متنوعی در فرادرس در حوزه اقتصاد تهیه شده است که برخی از آنها را در فهرست زیر مشاهده میکنید.
- فیلم آموزش مقدماتی اقتصاد کلان Macroeconomics + گواهینامه فرادرس
- فیلم آموزش ریاضیات و کاربرد آن در حسابداری، مدیریت و اقتصاد فرادرس
- فیلم آموزش اقتصاد مهندسی مقدماتی فرادرس
- فیلم آموزش اقتصاد سنجی جامع و با مفاهیم کلیدی فرادرس
- فیلم آموزش ثبت نام و تکمیل اظهارنامه مالیاتی اشخاص حقوقی و شرکت ها + گواهینامه فرادرس
برای مشاهده فیلمهای آموزشی بیشتر در این حوزه میتوانید به لینک زیر مراجعه کنید.
چطور سبد کالا و خدمات انتخاب میشود؟
سبد کالا و خدمات بر اساس اطلاعات دقیق مربوط به الگوهای هزینهای تهیه میشود. دولتها منابع مالی و زمانی زیادی صرف میکنند تا این اطلاعات را با دقت گردآوری کنند. منابع اطلاعاتی معمولا شامل نظرسنجی از افراد، خانوارها و کسبوکارها است. بنابراین میتوان گفت برای محاسبه شاخص بهای مصرفکننده در ابتدا باید یک سبد کالا و خدمات مشخص شود.
اما سوال مهمی که مطرح میشود این است که کدام کالا یا خدمت وارد سبد میشود؟ این انتخاب با توجه به میزان مصرف یا فروش هر کالا انجام میشود. سبد کالا و خدمات شامل کالاها و خدماتی است که مردم بیشتر مصرف میکنند. بنابراین هرچه سهم یک کالا در بازار بیشتر باشد، احتمال قرار گرفتن آن در سبد کالا و خدمات بهعنوان کالای انتخابی بیشتر میشود. برای مثال فرض کنید در بازار سه نوع نان وجود دارد.
- نان A با ۷۰ درصد از سهم بازار
- نان B با ۲۰ درصد از سهم بازار
- نان C با ۱۰ درصد از سهم بازار
در این حالت احتمال انتخاب نان A بهعنوان نان نماینده ۷۰ درصد است. پس از انتخاب، قیمت همین نان به مدت چهار سال هر ماه در همان فروشگاه بررسی و ثبت میشود. بعد از گذشت این دوره، دوباره نوع دیگری از نان انتخاب خواهد شد.
تا این قسمت آموختیم که شاخص CPI چیست و چطور سبد کلا و خدمات برای محاسبه این شاخص انتخاب میشود. در ادامه به این موضوع میپردازیم که کاربردهای شاخص CPI چیست و برخی از کاربردهای شاخص بهای مصرفکننده را شرح میدهیم.

کاربردهای شاخص بهای مصرفکننده
شاخص CPI در موارد زیر کاربرد دارد.
- شاخص اقتصادی: شاخص بهای مصرفکننده ابزاری برای سنجش نرخ تورمی است که مصرفکننده نهایی با آن مواجه میشود. این شاخص میتواند میزان قدرت خرید پول را نشان دهد و بهعنوان معیاری برای ارزیابی کارآمدی سیاستهای اقتصادی دولت نیز بهکار میرود.
- تعدیل سایر شاخصهای اقتصادی: این تعدیل بر اساس تغییرات قیمت انجام میشود. برای نمونه بخشهای مختلف درآمد ملی میتوانند با استفاده از CPI به روز شوند تا تاثیر تورم از آنها حذف شوند.
- افزایش حقوقها بر اساس تورم: این شاخص مبنایی برای افزایش دستمزد کارگران و حقوقبگیران یا پرداختیهای بازنشستگی و تامین اجتماعی است. همچنین کمک میکند که نرخهای مالیاتی به دلیل تورم بهطور غیرواقعی افزایش پیدا نکنند.

شاخص بهای مصرفکننده یکی از متغیرهای کلیدی در اقتصاد سنجی است که برای سنجش تورم و تغییرات هزینه زندگی بهکار میرود. اقتصادسنجی با مدلسازی و تحلیل دادههای CPI، روند قیمتها را پیشبینی کرده و اثر سیاستهای اقتصادی را ارزیابی میکند. برای آشنایی بیشتر با اقتصاد سنجی میتوانید فیلم آموزش اقتصاد سنجی جامع و با مفاهیم کلیدی فرادرس را مشاهده کنید.
در ادامه به این موضوع میپردازیم که محدودیتهای شاخص CPI چیست و برخی از این کاستیها را شرح میدهیم.
محدودیتهای شاخص CPI چیست؟
CPI شاخصی پرکاربرد برای سنجش تورم است، اما همه واقعیتهای اقتصادی و اجتماعی را نشان نمیدهد و در اندازهگیری آن هم محدودیتهایی وجود دارد که در ادامه به برخی از آنها اشاره میکنیم.
- این شاخص، برآوردهای رسمی برای زیرگروههای جمعیت ارائه نمیدهد.
- CPI فقط یک معیار مشروط از هزینه زندگی است و همه عوامل موثر بر سطح زندگی مردم را در نظر نمیگیرد.
- نمیتوان شاخص دو منطقه را مستقیما با هم مقایسه کرد. بالا بودن شاخص در یک منطقه الزاما به معنای گرانتر بودن آن منطقه نیست.
- عوامل اجتماعی و محیطی خارج از تعریف و دامنه این شاخص هستند.
علاوه بر موارد بالا دستهای از محدودیتهای شاخص بهای مصرفکننده به روش اندازهگیری آن برمیگردد. گاهی نمونه انتخابشده نماینده واقعی کل جامعه نیست که به آن خطای نمونهگیری میگویند. یا در فرآیند جمعآوری و ثبت دادهها اشتباهاتی روی میدهد.
همچنین CPI معمولا هزینههای انرژی مانند برق، گاز و سوخت را در نظر نمیگیرد، در حالیکه این هزینهها بخش قابلتوجهی از مخارج خانوارها را تشکیل میدهند. در ادامه به این موضوع میپردازیم که تاثیر شاخص CPI چیست و تاثیرات شاخص بهای مصرفکننده را بر قدرت خرید مردم، همسانسازی درآمد و نحوه برنامهریزی مالی توضیح میدهیم.
تاثیر شاخص CPI چیست؟
در ادامه تاثیر شاخص بهای مصرفکننده را بر روی زندگی افراد جامعه بررسی میکنیم.
تاثیر شاخص CPI بر قدرت خرید چیست؟
شاخص بهای مصرفکننده نشاندهنده افزایش سطح عمومی قیمتهاست و نقش مهمی در قدرت خرید مصرفکنندگان دارد. وقتی مقدار شاخص افزایش پیدا میکند، یعنی تورم در حال بالا رفتن است و قدرت خرید پول به مرور کاهش مییابد.
اما اگر مقدار شاخص کاهش پیدا کند، به این معناست که قیمتها در حال پایین آمدن هستند و قدرت خرید پول افزایش یافته است. این پدیده کاهش سطح عمومی قیمتها یا رکود تورمی نام دارد. با اینکه افت قیمتها ممکن است در ظاهر خوب به نظر برسد، اما معمولا نشانهای از رکود اقتصادی است.
اهمیت شاخص بهای مصرفکننده برای افراد عادی در این است که امکان مقایسه میان رشد سطح عمومی قیمتها و افزایش دستمزدها را فراهم میکند. اگر نرخ تورم بیشتر از رشد متوسط دستمزدها باشد، در واقع دستمزد واقعی مردم کاهش پیدا کرده است. بنابراین با دنبال کردن شاخص قیمت مصرفکننده، افراد متوجه میشوند که تورم چگونه بر قدرت خرید آنها تاثیر میگذارد و بر اساس آن میتوانند تصمیمات مالی خود را تنظیم کنند.
همسانسازی درآمد با تورم
همسانسازی درآمد با تورم میتواند بر رفاه مالی مصرفکنندگان در جنبههای مختلف تاثیرگذار باشد. زیرا این همسانسازی میتواند حقوق، مزایای تامین اجتماعی و پرداختهای بازنشستگی را تحت تاثیر قرار دهد. این همسانسازی معمولا بر اساس میزان افزایش قیمتها تعیین میشوند که با تغییرات شاخص قیمت مصرفکننده اندازهگیری میشود. برای کسب اطلاعات بیشتر درباره تورم در اقتصاد میتوانید مطلب تورم اقتصادی چیست از مجله فرادرس را مطالعه کنید.
برنامهریزی مالی
شاخص بهای مصرفکننده بهعنوان یک معیار تقریبی برای تورم میتواند بر جنبههای مختلف برنامهریزی مالی تاثیر بگذارد. برای مثال برنامهریزی برای بازنشستگی میتواند بهطور قابلتوجهی تحت تاثیر تغییرات این شاخص قرار بگیرد. CPI نهتنها بر نرخ بازده موردنیاز برای پسانداز بازنشستگی تاثیر میگذارد، بلکه یک مولفه ضروری در برآورد نیازهای درآمدی دوران بازنشستگی نیز محسوب میشود.
در برنامهریزی برای سرمایهگذاری نیز CPI یک عامل کلیدی است. نرخ تورم میتواند بر بازارهای مالی اثر بگذارد. برای مثال افزایش تورم میتواند ارزش اوراق قرضه را کاهش دهد و به زیان افرادی باشد که مستمری یا پرداختهای بیمه عمر دریافت میکنند.
افزایش تورم همچنین بر بازار سهام تاثیر میگذارد. وقتی تورم از سطح راحتی معمولا حدود ۲٪ فراتر میرود، بانک مرکزی ممکن است اقداماتی مانند افزایش نرخ بهره برای کند کردن اقتصاد انجام دهد. فعالیت شرکتها در این شرایط پرهزینهتر میشود و سود مربوطه نیز کاهش مییابد و قیمت سهام افت میکند.

تجربه نشان داده است که بخشهایی مانند انرژی، املاک و کالاهای مصرفی در دورههای با تورم بالا عملکرد بهتری داشتهاند. در حالیکه سهام فناوری و مواد اولیه معمولا ضعیفتر عمل میکنند. با این حال نکته اصلی این است که سرمایهگذاران همیشه به پیشبینی تغییرات شاخص قیمت مصرفکننده توجه میکنند، چون این پیشبینی میتواند نشان دهد بانک مرکزی چه اقداماتی ممکن است انجام دهد.
بررسی میزان تورم احتمالی برای آینده برای سرمایهگذاران اهمیت بالایی دارد. زیرا تورم باعث کاهش قدرت خرید پول میشود و باید هنگام محاسبه سود مرتبط با سرمایهگذاری در نظر گرفته شود. در این حالت هراندازه مدت زمان سرمایهگذاری طولانیتر باشد، توجه به تورم اهمیت بیشتری پیدا میکند.
وقتی سرمایهگذار سودی از سرمایهگذاری یا سبد سهام خود دریافت میکند، این سود بازده اسمی نامیده میشود، یعنی سود بدون درنظر گرفتن تورم. با استفاده از نرخ تورم میتوان این سود را تعدیل کرد تا بازده واقعی بهدست آید. به همین دلیل سرمایهگذاران باید همیشه سود مورد انتظار خود را بر اساس بازده واقعی محاسبه کنند تا اثر منفی تورم روی سرمایهگذاریها جبران شود.
بهطور خلاصه میتوان گفت شاخص قیمت مصرفکننده یکی از شاخصهای اقتصادی پرطرفدار است و میتواند روی همه چیز از حقوق و دستمزد گرفته تا مزایای تامین اجتماعی و حمایتهای دولتی تاثیر بگذارد. حتی میتواند نشانهای از تغییرات احتمالی در سیاستهای اقتصادی باشد.
انواع شاخص CPI چیست؟
برای اینکه بتوانیم تصویری دقیقتر از تورم ارائه کنیم، لازم است تا چند نوع مختلف از شاخص قیمت مصرفکننده را بررسی کنیم.
- شاخص CPI-U: شاخص CPI-U تغییرات قیمت را برای همه مصرفکنندگان شهری بررسی میکند و بخش بزرگی از جمعیت را در بر میگیرد. به همین دلیل تصویر کلیتر و جامعتری از وضعیت تورم ارائه میدهد که بیشتر مورد استفاده قرار میگیرد.
- شاخص CPI-W: این شاخص مخصوص کارگران و کارمندان شهری است. یعنی خانوارهایی که بیشتر درآمدشان از کارهای کارمندی یا حقوقبگیری به دست میآید. به همین دلیل گروه کوچکتری از جمعیت را پوشش میدهد.
- CPI زنجیرهای: CPI زنجیرهای بهگونهای طراحی شده تا رفتار واقعی مصرفکنندگان را بهتر منعکس کند. یعنی اگر قیمت کالایی بالا رود و مردم آن را با گزینه ارزانتری جایگزین کنند، این تغییر، در محاسبات دیده میشود.
شاخص بهای مصرفکننده نشاندهنده تغییرات قیمت کالاها و خدمات مصرفی است که مستقیما بر اقتصاد خرد اثر میگذارد. افزایش CPI قدرت خرید خانوارها را کاهش داده و رفتار مصرفکننده را تغییر میدهد. در اقتصاد خرد، این شاخص مبنای تحلیل تقاضا، رفاه مصرفکننده و تصمیمگیری بنگاههای اقتصادی محسوب میشود. برای آشنایی بیشتر با اقتصاد خرد میتوانید فیلم آموزش اقتصاد خرد فرادرس را مشاهده کنید.
انتقادها از شاخص CPI
استفاده از شاخص CPI با برخی انتقادها همراه است که در ادامه آنها را شرح میدهیم.
خطای جانشینی
یکی از انتقادهای اصلی این است که شاخص CPI همیشه رفتار واقعی مردم را نشان نمیدهد. مثلا وقتی قیمت یک کالا بالا میرود، مردم معمولا آن را با کالای مشابه اما ارزانتر جایگزین میکنند. اما CPI فرض میکند که مردم همچنان همان کالا را میخرند، حتی اگر گرانتر شده باشد. این موضوع باعث میشود میزان تورم در آمار، بیشتر از واقعیت دیده شود.
تغییرات کیفیت
CPI بیشتر روی قیمتها تمرکز دارد، اما کیفیت کالاها را در نظر نمیگیرد. در واقع، بعضی کالاها طی زمان گرانتر میشوند، اما کیفیت آنها هم بهتر میشود. مثلا یک گوشی موبایل جدید شاید گرانتر از مدل قبلی باشد، اما امکانات و کیفیت بیشتری هم دارد. اگر فقط به قیمت نگاه کنیم، این طور بهنظر میرسد که هزینه بالا رفته است، در حالی که مصرفکننده در برابر پولی که پرداخت میکند خدمات بیشتر یا کیفیت بالاتری دریافت میکند.
محصولات جدید
یکی دیگر از ضعفهای CPI این است که همیشه ورود محصولات جدید به بازار را بهموقع در نظر نمیگیرد. ممکن است کالای تازهای وارد بازار شود که مردم آن را بخرند، اما تا زمانی که این کالا وارد سبد محاسباتی CPI نشود، تاثیر واقعی آن بر هزینههای زندگی دیده نمیشود.

یادگیری اقتصاد خرد و کلان با فرادرس
اقتصاد خرد به بررسی رفتار مصرفکنندگان و تولیدکنندگان میپردازد و نشان میدهد چگونه تصمیمهای فردی بر عرضه، تقاضا و قیمتها اثر میگذارد. در مقابل اقتصاد کلان به مسائل گستردهتری مانند رشد اقتصادی، بیکاری، سیاستهای پولی و مالی و تورم توجه دارد و به ما کمک میکند روندهای کلی اقتصاد یک کشور یا حتی جهان را بهتر درک کنیم. یکی از ابزارهای مهم در اقتصاد کلان، شاخص قیمت مصرفکننده است که تغییر سطح عمومی قیمتها را نشان میدهد و معیار اصلی اندازهگیری تورم به شمار میرود.
این شاخص در عین حال برای درک تصمیمگیریهای خرد اقتصادی نیز اهمیت دارد. چون بیان میکند افزایش یا کاهش قیمتها چگونه بر قدرت خرید خانوارها اثر میگذارد. آشنایی همزمان با مفاهیم اقتصاد خرد و کلان، دیدی جامع به ما میدهد تا بتوانیم در سطح فردی و اجتماعی تصمیمهای اقتصادی آگاهانهتری بگیریم.

با توجه به این موضوع فیلمهای آموزشی متنوعی در حوزههای اقتصاد خرد و کلان در فرادرس تهیه شده است که برخی از آنها را در فهرست زیر مشاهده میکنید.
- فیلم آموزش مقدماتی اقتصاد کلان + گواهینامه
- فیلم آموزش اقتصاد خرد + نکات کاربردی
- فیلم آموزش اقتصاد کلان پیشرفته – مباحث منتخب
- فیلم آموزش اقتصاد خرد و کلان – مرور و حل تست کنکور ارشد + گواهینامه
- فیلم آموزش اقتصاد خرد – بخش یکم
برای مشاهده فیلمهای آموزشی بیشتر در این حوزه میتوانید به لینک زیر مراجعه کنید.
جمعبندی
در ابتدای این مطلب از مجله فرادرس شاخص CPI را شرح دادیم و نحوه محاسبه شاخص بهای مصرف کننده را بیان کردیم. در ادامه توضیح دادیم که چگونه سبد کالا و خدمات انتخاب میشود. سپس کاربردهای شاخص بهای مصرفکننده را شرح دادیم. محدودیتهای این شاخص را بیان کردیم.
سپس به این موضوع پرداختیم که تاثیر شاخص CPI چیست و مواردی نظیر تاثیر شاخص بهای مصرفکننده بر قدرت خرید، همسانسازی درآمد با تورم و برنامهریزی مالی مرتبط با این شاخص را شرح دادیم. انواع شاخص قیمت مصرف کننده را بیان کردیم و در پایان برخی از انتقادهای مربوط به این شاخص مانند موارد مرتبط با خطای جانشینی، تغییرات کیفیت و محصولات جدید را شرح دادیم.












