فرادرساسم مشتق در عربی – توضیح به زبان ساده + مثال و تمرین
اسم مشتق در عربی یکی از قسمت‌های مهم مبحث اسم‌ها در این زبان است. قسمت مهم دیگر مبحث اسم‌ها در عربی را اسامی جامد پر می‌کند. در این نوشته درباره انواع اسم مشتق که شامل اسم فاعل عربی، اسم مفعول عربی، اسم تفضیل عربی، صفت مشبهه عربی و... صحبت خواهیم کرد. از آنجا که ساخت هر یک از اسامی مشتق بر اساس وزن خاصی صورت می‌گیرد برای فهم بهتر و تشخیص اسم مشتق در جمله، این وزن‌ها به تفکیک در جدول گنجانده شده تا درک مفاهیم آن راحت‌تر اتفاق بیافتد. در انتها می‌توانید با استفاده از تمرین‌های انتهای متن، میزان یادگیری خود از این مطلب را بسنجید.
جامد و مشتق در عربی چیست؟
در عربی اسم‌ها به دو دسته تقسیم می‌شوند: اسم جامد و اسم مشتق. به طور کلی زبان عربی از جمله زبان‌هایی است که در زمینه «اشتقاق» قواعدی دارد که موجب رشد، گسترش و تعمیق آن شدهاست. کلمه مشتق به تنهایی معنی «چیزی را از چیزی دیگر در آوردن» می‌دهد. از این رو می‌توانیم بگوییم اسم مشتق اسمی است که از ریشه فعل یا مصدر فعل عربی گرفته شده و با وارد شدن به وزنهای مشخص، معنایی تازه‌ای پیدا کرده‌است. در ادامه با انواع اسم مشتق و وزنهای آن آشنا خواهید شد. اما ابتدا برای فهم بهتر این مبحث نیاز است که بفهمیم اسم جامد چیست و چرا به آن جامد می‌گویند.
اسم جامد
بر اساس توضیحاتی که کمی بالاتر گفته شد کلمات مشتق از فعل‌ها و ریشه آنها و در وزن‌ها مشخص ساخته می‌شوند. حالا اسم‌هایی که در عربی ربطی به ریشه فعل ندارند و برای ساختن آنها از وزن‌ها استفاده نمی‌شود، در دسته اسامی جامد قرار می‌دهند. همانند اسم اشیایی که مابهازای خارجی و فیزیکی دارند. مثل: البیت (خانه)، الکرسی (صندلی). یا مثل اشیایی که انتزاعی هستند و مابهازای خارجی ندارند. مثل: الحب (عشق)، العفو (بخشش). به طور خلاصه، اسامی جامد در زبان عربی بر دو بخش تقسیم‌بندی می‌شوند.
۱.جامد در معنی
اسم‌هایی است که آن را با عقل‌مان درک می‌کنیم. مثل کلمات انتزاعی و مصادر فعل‌ها. مثال: الخوف (ترس)، البغض (دشمنی) و الإنتشار (مصدر فعل).
دلیل آنکه مصدر فعل‌ها جزو اسامی جامد هستند این است که مصدرها خارج از بازه زمانی خاص (یعنی ماضی در عربی و مضارع در عربی) هستند و سه حرف اصلی فعل را دارند و معنی آن کار را به صورت مستقل می‌رساند. به همین خاطر در دسته جامد در معنی قرار می‌گیرد.
۲. جامد به ذات
کلماتی که از ریشه فعل ساخته نشده و می‌توانیم آنها را با حواس پنجگانه درک کنیم. (دارای مابهازای خارجی) مثال: القم، الدفتر، الوردة (گل)
اسم مشتق در عربی
با توجه به توضیحات گفته شده اسم مشتق، اسمی است که سه حرف اصلی فعل را در خود داشته و به یکی از وزنهای اسم‌ساز در عربی رفته‌باشد. اسامی مشتق به خاطر حروف اصلی فعل، می‌توانند هم خانواده‌های متعددی داشته باشند. از آنجا که این اسم‌ها وزن مشخصی دارند، می‌توانند در ۶ دسته مشخص تقسیم‌بندی شوند. مثل: اسم فاعل عربی، اسم مفعول عربی، صفت مشبهه عربی، اسم زمان و مکان عربی، اسم آلت عربی و اسم تفضیل عربی.
در ادامه توضیح مربوط به هر یک از این اسم‌های مشتق را به تفکیک و با ذکر مثال می‌خوانید.
اسم فاعل
به اسمی که از یک فعل مبنی معلوم (ماضی معلوم) مشتق شده و هدفش توصیف کسی است که کار را انجام داده در عربی اسم فاعل می‌گویند. مثلا کلمه کاتب (نویسنده) اسم فاعلی است که از فعل کتب مشتق شده و کسی را که کارش نوشتن است وصف می‌کند.
در ساخت اسم مشتق فاعل از فعل، باید به نوع آن در ثلاثی مزید یا ثلاثی مجرد بودن دقت کنیم. چون نحوه ساخت اسم فاعل از این دو نوع فعل متفاوت است. به عنوان مثال، برای ساخت اسم فاعل از فعل ثلاثی مجرد کافی است ریشه‌های فعل را به وزن «فاعل» ببریم. در چنین حالتی کننده کار در جمله به راحتی قابل شناسایی است. به مثال زیر توجه کنید.
ش ر ح --> فاعل --> ف ا ع ل --> ش ا ر ح --> شارِح
اما اگر فعلی که قرار است از آن اسم فاعل بسازیم جزو افعالی باشد که به باب‌های عربی رفته است، باید فرمول ساخت دیگری را در نظر بگیریم. در این نوع فعل برای ساخت اسم فاعل باید به سراغ صیغه یک عربی از نوع مضارع آن برویم. حرف «ی» ابتدای فعل را حذف کنیم. به جای آن میم بگذاریم. سپس به حرف یکی مانده به آخر کسره اضافه کنیم. در نتیجه می‌توانیم بگوییم اسم فاعل برای افعال ثلاثی مزید بر وزن مَفعِل ساخته می‌شود. برای فهم بهتر به مثال زیر توجه کنید.
یَستخدِمُ --> مفعل --> ی س ت خ د م --> م ف عِ ل --> مُستخدِم
در جدول زیر نحوه ساخت اسم فاعل برای دو فعل ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید به اختصار توضیح داده شدهاست.
| نحوه ساخت اسم فاعل از فعل (مجرد و مزید) | ||
| ثلاثی مجرد | بر وزن فاعل | کاتب، لاعب، صادق، سالم |
| ثلاثی مزید | ی ابتدای فعل مضارع حذف و حرف یکی مانده به آخر فعل کسره می‌گیرد | مشتعِل، منزجِر، مستغرِق |
اسم مفعول در عربی
مرجع ساخت اسم مشتق مفعول نیز همانند اسم فاعل ریشه فعل است. هدف از ساختن اسم مفعول این است که نشان دهیم فعل جمله بر چه کسی یا چه چیزی واقع شدهاست. در این نوع اسم مشتق نیز باید مجرد و مزید بودن فعل را مدنظر قرار داد.
در صورتی که بخواهیم از فعل ثلاثی مجرد اسم مفعول بسازیم، نیاز است تا ریشه‌های فعل را به وزن «مفعول» ببریم. برای فهم بهتر به مثال زیر توجه کنید.
ش ر ح --> مفعول --> م ف ع و ل --> مشروح
اما ساخت اسم مفعول از فعلی ثلاثی مزید به راحتی ثلاثی مجرد نیست. اول از همه باید بدانیم که اسم مفعول این نوع فعل از نوع مجهول عربی آن ساخته می‌شود. یعنی باید فعل مضارع را مجهول کنیم. بعد «ی» ابتدای فعل را با «م» جایگذاری کنیم. از آنجا که در صیغه مضارع مجهول فعل ثلاثی مزید، حرف یکی مانده به آخر آن فتحه گرفته نیازی به تغییر نیست و باید آن را همان‌گونه که هست باقی بگذاریم. در نتیجه این توضیحات می‌توانیم بگوییم که اسم مفعول از فعل ثلاثی مزید بر وزن «مَفعَل» ساخته می‌شود. به مثال زیر توجه کنید.
یُخرِجُ --> یُخرَجُ --> م ف ع ل --> ی خ ر ج --> مُخرَج
نکته: اسم مفعول را فقط باید از فعل متعدی بسازیم.
در جدول زیر نحوه ساخت اسم مفعول برای دو فعل ثلاثی مجرد و ثلاثی مزید به اختصار توضیح داده شدهاست.
| نحوه ساخت اسم مشتق مفعول از دو نوع فعل ثلاثی مجرد و مزید | |
| فعل | اسم مفعول |
| فَعَلَ | مفعول |
| یُفَعَّلَ (باب تفعیل) | مُفَعَّل |
| یُفاعَلُ(باب مفاعلة) | مُفاعَل |
| یُفعَلُ (باب افعال) | مُفعَل |
| یُتَفَعَّلُ (باب تفعُّل) | مُتَفَعَّل |
| یُتَفاعَلُ (باب تفاعل) | متَفاعَل |
| یُنفَعَلُ (باب انفعال) | مُنفَعَل |
| یُفتَعَلُ (باب افتعال) | مُفتعَلُ |
| یُستَفعَلُ (باب استفعال) | مُستَفعَل |
نکته: صیغه مونث اسم فاعل و اسم مفعول هر دو به «ة» ختم می‌شود.
اسم تفضیل در عربی
اسم تفضیل از اسامی مشتق است که از ریشه فعل ساخته می‌شود. هدف از ساخت چنین اسمی در جملات عربی در این است که به یک صفت یا ویژگی برتری ببخشیم. به بیان دیگر، وقتی اسم تفضیل به کار می‌بریم که بخواهیم یک موضوع مشترک را بین دو شی یا دو فرد برتری و فضیلت بیشتری ببخشیم.
از آنجا که این اسم جنبه توصیفی دارد، نیاز است تا از نظر جنسیت با کلمه ارجاعی خودش هماهنگ باشد. یعنی اگر ارجاع آن به کلمه‌ای مذکر است باید بر وزن «أفعل» ساخته شود. همچنین اگر ارجاع اسم تفضیل به کلمه‌ای مونث است باید بر وزن «فُعلی» آن را بسازیم. به مثال زیر توجه کنید.
ک ب ر --> أفعل --> أکبر
ک ب ر --> فُعلی --> کبری
سلام
تست ها غلطهای زیادی داره.
خیر الأصدقاء لک من إبتعد عن الإفراط و التفریط فی الصداقة.
به عنوان یک نمونه: خیر و اصدقاء هر دو مشتق هستند
و نیز سوال اول این صفحه غلطه.
مصادر مشتق نیستند
با سلام و وقت بخیر؛
کلمه «خیر» اسم تفضیل «غیر قیاسی» است. از این رو با معیارهای مشتق‌سازی توضیح داده در متن می‌توان آن را جامد در نظر گرفت. همچنین منظور از کلمه مشتق دقیقا همان کلمه‌ای است که در جمله به کار رفته. بر وزن فعیل بودن مفرد کلمه «اصدقاء» در این مورد مدنظر نیست.
در مورد جامد بودن مصادر در عربی، گفته شما کاملا صحیح است و در گزینه مورد نظر در سوال یک هیچ مصدری به چشم نمی‌خورد.
از دقت نظر و همراهی شما با مجله فرادرس سپاسگزاریم.