فرادرساسم ظاهر در عربی چیست؟ – توضیح به زبان ساده + مثال تمرین
اسم ظاهر در عربی نام یکی از حالتهای فاعل در این زبان است. به بیانی دیگر، فاعل در جملات عربی به سه شکل مختلف امکان حضور دارد که اسم ظاهر یکی از آنها است. در این نوشته انواع جمله، قسمتهای مختلف آن و انواع فاعل و ویژگیها و قواعد آن را بررسی میکنیم. پس از آن اسم ظاهر را به صورت جزئی بررسی و با بیان مثال، نکات مربوط به آن را یاد میگیریم. در پایان میتوانیم به وسیله تمرینهای انتهای متن، میزان درک خود از این مطلب را بسنجیم.
فاعل و اسم ظاهر در عربی
در زبان فارسی از فاعل به عنوان «انجام دهنده یا کننده کار» در جمله یاد میشود. از این رو میتوانیم نتیجه بگیریم که فاعل همان شخص یا چیزی است که فعل به آن تعلق دارد. برای تشخیص فاعل در قدم اول میتوانیم با سوال «چه کسی یا چه چیزی» شروع کنیم.
فاعل میتواند اسم ظاهر باشد، ضمیر بارز باشد یا به صورت ضمیر مستتر عربی در جملات ظاهر شود. در زبان عربی، فاعل قواعد و نکات مختلفی دارد که میتواند ما را در رسیدن به تشخیص درست در این زمینه یاری کند. اما قبل از هر چیز باید بدانیم که فاعل در چه جملاتی حضور دارد؟
جمله اسمیه و فعلیه
در زبان عربی، هویت یک جمله با کلمه آغاز کننده آن تعیین میشود. یعنی اگر جمله ما با اسم شروع شود، یک جمله اسمیه عربی است و اگر با یک فعل آغاز شود باید به عنوان یک جمله فعلیه شناخته شود. با توجه به این توضیحات، میتوانیم از تعریف سادهتر جمله به این شکل استفاده کنیم: «جمله در زبان عربی ترکیبی است که از اسم عربی و فعل عربی یا از ترکیب اسم و اسم ساخته میشود.» اگر این تعریف اخیر جمله معیار ما برای شناخت جمله در زبان عربی باشد، این امکان را داریم که ترکیبهایی چون «اسم و حرف»، «فعل و حرف» و «دو حرف» را به عنوان جمله به رسمیت نشناسیم.
جمله اسمیه
جمله اسمیه همانطور که از اسمش پیداست، با اسم آغاز میشود. اسم در زبان عربی، همان کلمهای است که معنایش وابسته به زمان خاصی نیست. از این رو میتوانیم به دو دسته اسم اشاره کنیم. دسته اول «اسم العین» است که معنای آنها یک ما به ازای فیزیکی و خارجی در جهان واقع دارد. مثل کلماتی چون: ماشین، قلم، سیب، زینب و... . دسته دوم، «اسم المعنی» است که برای آنها نمیتوانیم مصداقی در جهان خارج پیدا کنیم. مثل کلمات انتزاعی چون: ظلم، صداقت و... .
دو رکن اصلی و سازنده جمله اسمیه «مبتدای عربی» و «خبر عربی» هستند. مبتدا همان اسمی است که جمله با آن شروع میشود. منظور از اسم در این مورد تمامی گروههای اسمی جامد و مشتق و معرفه و نکره است که ضمایر عربی، اسمهای اشاره عربی، اسم موصول عربی و اسم علم عربی میشود. برای درک بهتر به مثالهای زیر توجه کنید.
هَذا کِتابُ الطالِبْ.
این کتابِ دانشجو است.
(در این مثال، جمله اسمیه با اسم اشاره به نزدیک آغاز شدهاست.)
هِیَ مُمَرِّضَةٌ في المُستَشفیْ.
او در بیمارستان پرستار است.
(آغازگر این جمله اسمیه ضمیر منفصل مرفوعی للغائبة است.)
أُمّي رَبَّةُ البَیتْ.
مادرم خانهدار است.
(مبتدا در این جمله به ضمیر متصل عربی ي چسبیده، در نتیجه اعرابش تقدیراً مرفوع است.)
گاهیاوقات ممکن است یک جمله نه با فعل و نه با یک اسم شروع شود، بلکه یک ترکیب جار و مجروری آغازکننده جمله باشد. در چنین مواقعی باید دقت کنیم که این جملات هم جمله اسمیه هستند. تنها تفاوت آنها با جمله اسمیه مرسوم این است که خبر در آن جمله بر مبتدا مقدم شده است. خبر نیز اعراب مرفوع دارد و در چنین حالتی باید بگوییم «خبر مقدم و محلا مرفوع».
جمله فعلیه
هرگاه فعل، آغازگر جملهای در زبان عربی باشد، یک جمله فعلیه میسازد. دومین رکن اصلی و سازنده آن که در هر حالتی باید حضور داشتهباشد، «فاعل» است. اسم ظاهر، ضمیر بارز و ضمیر مستتر سه حالتی است که میتوان برای فاعل در زبان عربی متصور شد. در کنار این دو مورد، انواع مفعول عربی نیز میتواند در جملات فعلیه حضور داشته باشد.
این مورد ارتباط مستقیمی با فعل جمله دارد. هرگاه فعل متعدی بود، حضور مفعول برای کامل کردن معنا در جمله واجب است. اما اگر فعل لازم بود، نیازی به مفعول نیست و فعل و فاعل با همراهی هم میتوانند یک معنای کامل را به مخاطب برسانند. برای فهم بهتر به مثالهای زیر توجه کنید.
أَشرَقَتْ الشَمسُ.
خورشید تابید.
(این جمله فعلیه یک فعل لازم دارد که با حضور «شمس» به عنوان فاعل معنای آن کامل شده است.)
رَسَمَتْ الفنانَتان لَوْحَةً جَمیلةً.
دو هنرمند تصویر زیبایی کشیدند.
(فعل این جمله معتدی است و با آمدن کلمه لوحة معنای آن کامل شده است.)
نکته: در زبان عربی برخی از فعلها دو مفعول میپذیرند که به آنها «افعال قلوب» میگوییم.
تا به اینجا فهمیدیم که فعل و فاعل دو عضو اصلی جملات فعلیه هستند که جمله بدون وجود آنها شکل نمیگیرد. اما حضور فاعل در جملههایی واجب است که فعل آنها معلوم باشد. در جملات با فعل مجهول عربی ما با «نائب فاعل» مواجه میشویم.
نکته۱: نائب فاعل همان مفعول در جملههای متعدی است که در نبود فاعل، میتواند نقش انجامدهنده کار در جملات را به عهده بگیرد.
نکته۲: فاعل همواره پس از مفعول میآید و اسم و ضمیر مرفوعی که قبل از فعل واقع میشود در اصل مبتداست و نمیتواند نقش فاعل را بپذیرد.
ویژگیهای اسم ظاهر در عربی
اسم ظاهر نام یکی از حالات فاعل در جملات اسمیه است. به این ترتیب که هرگاه بعد از فعل اسمی مرفوع بعد از فعل آمد که به معنی انجامدهنده کار در جمله بود، میتوانیم آن را به عنوان «فاعل، اسم ظاهر و مرفوع» بپذیریم. برای درک بهتر و مقایسه این نکته با نکتههای پیشین به مثال زیر توجه کنید.
کَتَبَ علیٌ عَلَی اللَوْحَةِ.
علی روی تخته نوشت.
(در این جمله، علیٌ که اسم علم و ظاهر است به عنوان فاعل، اعراب مرفوع گرفته است.)
عَلیٌ کَتَبَ عَلی اللَوْحَةْ.
علی روی تخته نوشت.
(از آنجایی که علی قبل از فعل کتب آمده، نمیتواند نقش فاعل را بپذیرد. در نتیجه به عنوان مبتدا اعراب عربی مرفوع پذیرفته است.)
نکته: فاعل اسم ظاهر، اسمی است که فعل به آن تعلق داشته باشد.
فاعل اسم ظاهر در هر حالتی اعراب مرفوع دارد، از این رو در حال مثنی و جمع باید از نشانههای مرفوعی استفاده کنیم. برای اسمهای مثنی باید از نشانه مرفوع «ان» و برای جمع باید از «ون» برای مذکر و «ات» برای مونث استفاده کرد. به مثالهای زیر توجه کنید.
یَدرُسُ التِلمیذانْ.
دانشآموزان درس میخوانند.
(التلمیذان فاعل اسم ظاهر با اعراب ظاهری ان عوض رفع مثنی در جمله است.)
تَدرُسُ الطالِباتُ.
دانشآموزهای دختر درس میخوانند.
(اگرچه کلمه الطالبة با آمدن «ات» جمع شده است، اعراب مرفوع در انتهای آن قرار گرفته است. علامت جمع مونث تنها اعراب نصب را نمیپذیرد.)
نکته: در صورتی که فاعل اسم ظاهر از اسامی مونث مجازی یا اسم جمع غیر عاقل باشد، باید از فعل در ابتدای جمله در صیغه عربی للغائبة یا مفرد مونث غائب استفاده کنیم. مانند مثال زیر:
طارَتْ الطُیورُ.
پرندهها پرواز کردند.
(از آنجا که پرندهها جمع غیر عاقل است از فعل در صیغه چهار یعنی للغائبة استفاده شدهاست.)
***
طَلَعَتْ الشَمسُ.
خورشید طلوع کرد.
(شمس از اسامی مونث مجازی است. از این رو استفاده از فعل در صیغه مفرد مونث غائب به آن شکل درستی میبخشد.)
اسم ظاهر با اعراب محلی
تمامی نکاتی که تا به اینجا بررسی کردیم مربوط به فاعلهای اسم ظاهری است که معرب هستند و اعراب آنها به صورت ظاهری در جمله نشان داده میشود. در صورتی که فاعل اسم ظاهر از اسامی مبنی (به جز) ضمیر باشد باید برای آنها از اعراب محلی استفاده کنیم. برای درک بهتر فاعلهای مبنی به مثال زیر توجه کنید.
ذَهَبَ أَلَذینَ في المَسجِدِ لِلْقِرَأةِ القُرآنْ.
آنهایی که در مسجد بودند برای قرائت قرآن رفتند.
( در این جمله ألذین اسم موصول عربی و مرفوع به اعراب محلی است.)
سایر فاعلهایی که در زبان عربی اعراب محلی دارند، آنهایی هستند که به صورت ضمیر بارز یا ضمیر مستتر در جمله ظاهر میشوند.
کدام صیغههای فعلی، فاعل اسم ظاهر دارند؟
گاهیاوقات ممکن است برای برخی از افعال (ماضی و مضارع) هم امکان استفاده از اسم ظاهر مهیا باشد و هم شرایط به کار بردن ضمیر مستتر را داشته باشند. در واقع برای پاسخ به این سوال باید به دنبال صیغههایی باشیم که اسم ظاهر نمیپذیرند. ابتدا به سراغ صیغههای یک و چهار عربی (للغائب و للغائبة) از جمله صیغههایی هستند که شرایط استفاده از فاعل اسم ظاهر و ضمیر مستتر برای آنها وجود دارد. برای درک بهتر به مثال زیر توجه کنید.
ذَهَبَ حُسینٌ.
(فاعل: حسین، اسم ظاهر و مرفوع)
حُسینٌ یَذهَبُ.
(حسین: مبتدا و مرفوع - فاعل: هو مستتر در فعل و محلا مرفوع)
فاعل ضمیر بارز
در مبحث فعلها آموختیم که برخی از صیغههای فعلی دارای ضمایری هستند که میتوان از آنها به عنوان فاعل برای آن فعلها یاد کرد. این فاعلها بر حسب نوع (ماضی، مضارع) و صیغه میتواند متفاوت باشد. در ادامه جدول فاعل ضمیر بارز برای فعلهای ماضی و مضارع به تفکیک نوشته شدهاست.
| جدول ضمایر بارز در فعل ماضی | |
| فعل | ضمیر بارز |
| ۱- فعل | ندارد - هو مستتر |
| ۲- فعلا | الف |
| ۳- فعلوا | واو |
| ۴- فعلتْ | ندارد- هی مستتر |
| ۵- فعلتا | تا |
| ۶- فعلنَ | نَ |
| ۷- فعلتَ | تَ |
| ۸- فعلتما | تما |
| ۹- فعلتم | تم |
| ۱۰- فعلتِ | تِ |
| ۱۱- فعلتما | تما |
| ۱۲- فعلتنَّ | تنَّ |
| ۱۳- فعلتُ | تُ |
| ۱۴- فعلنا | نا |
در ادامه جدول مربوط به ضمایر فاعل در فعل مضارع را مشاهده میکنید.
| جدول ضمایر بارز در فعل مضارع | |
| فعل | ضمیر بارز |
| ۱- یفعلُ | ندارد- هو مستتر |
| ۲- یفعلان | الف |
| ۳- یفعلون | واو |
| ۴- تفعلُ | ندارد- هی مستتر |
| ۵- تفعلان | الف |
| ۶- یفعلن | واو |
| ۷- تفعلُ | ندارد- أنتَ مستتر |
| ۸- تفعلان | الف |
| ۹- تفعلون | واو |
| ۱۰- تفعلین | ی |
| ۱۱- تفعلان | الف |
| ۱۲- تفعلنَ | نَ |
| ۱۳- أفعلُ | ندارد- أنا مستتر |
| ۱۴- نفعلُ | ندارد - نحن مستتر |
نکته: صیغههای ۷ و ۱۳ و ۱۴ در فعلهای مضارع واجب الاستتار هستند. یعنی فاعل نمیتواند اسم ظاهر یا ضمیر بارز باشد. سایر صیغهها ضمایر متصل فاعلی با اعراب محلا مرفوع دارند.
نائب فاعل و اسم ظاهر در عربی
هرگاه بعد از فعل مجهول اسمی مرفوع بیاید که از نظر معنا وابسته به فعل باشد، آن کلمه «نائب فاعل، اسم ظاهر و مرفوع» شناخته میشود. اصول و قواعد مربوط به نائب فاعل همانند فاعل است با این تفاوت که نائب فاعل، فعل مجهول را همراهی میکند و فاعل، همراه فعل معلوم به کار میرود.
جمله مجهول در زبان عربی در اصل یک جمله با فعل متعدی و معلوم بودهاست. بعد از حذف فاعل و وارد کردن فعل به وزن مورد نظر برای مجهول شدن، اعراب مفعولبه را مرفوع میکنیم تا در جایگاه نائب فاعل قرار بگیرد. به مثال زیر توجه کنید.
إِستَخدَمَتْ الطالِبةُ الکَلَماتِ الجدیدةَ.
دانشآموز از کلمههای جدید استفاده کرد.
(در این جمله، الطالبة، فاعل و مرفوع است و کلمات، مفعولبه و منصوب به اعراب فرعی.)
اُستِخدِمَتْ الکلماتُ الجدیدةُ.
کلمههای جدید استفاده شدند.
(الکمات نائب فاعل و مرفوع برای فعل اُستخدِمَتْ است.)
نکته: در جملههای معلومی که فعل متعدی دو مفعول داشته باشد، مفعول اول نائب فاعل و مرفوع است و مفعول دوم با حفظ جایگاه خود و با اعراب نصب در جمله باقی میماند.
سوالات متداول درباره اسم ظاهر در عربی
در این بخش به برخی از سوالات پر تکرار در زمینه اسم ظاهر در عربی به صورت خلاصه پاسخ میدهیم.
منظور از اسم ظاهر در عربی چیست؟
اسم ظاهر یکی از شکلهای فاعل در جملههای فعلیه است. در واقع فاعل میتواند به صورت اسم ظاهر، ضمیر بارز یا ضمیر مستتر در جملات عربی ظاهر شود.
به کلمه مرفوعی که قبل از فعل بیاید چه میگویند؟
از آنجا که در زبان عربی، فاعل هرگز اجازه ندارد که قبل از فعل عنوان شود به همین خاطر، اسم مرفوع قبل از فعل مبتداست و به جملهای که چنین الگویی داشته باشد (اسم + فعل)، جمله اسمیه میگویند.
تمرینهای مبحث اسم ظاهر در عربی
برای ارزیابی عملکرد خود در رابطه با «اسم ظاهر در عربی»، میتوانید از تمرینهایی که در ادامه در اختیار شما قرار گرفته است استفاده کنید. تمرین اول شامل ۵ سوال است و پس از پاسخ دادن به تمامی پرسشها و ظاهر شدن دکمه «دریافت نتیجه آزمون»، میتوانید نمره عملکردتان را مشاهده کنید و جوابهای درست و نادرست را نیز ببینید. تمرین دوم هم ۵ سوال تشریحی دارد که تمرین خوبی برای تبدیل فاعل به نائب فاعل و بالعکس است. پاسخ سؤالات نیز بعد از هر آزمون آمده است.
تمرین اول
گزینه صحیح را انتخاب کنید.
۱. در کدام گزینه از فاعل استفاده نشده است؟
تعلَّمتُ الدرسَ
التلامیذُ لعبوا
الکتب قُرِأت
نجح الطالبُ
۲. در کدام گزینه از فاعل استفاده شده است؟
البنتُ سُئِلَتْ.
لیس الأبُ في البیت.
کانَ علیٌ کاتباً.
المعلمةُ حَضرتْ.
۳. کدام گزینه صحیح است؟
حضر الطالبةُ
الدروس کُتِبَ
المعلمون ذهبتْ
طار الطائرة.
۴. کدام گزینه عبارت رو به رو را کامل میکند؟ «... التلمیذات من المدرسة لِ ... ألی بیوت... .»
خرجنَ - تذهب- ها
خرجت - ذهبنَ - هنَّ
خرجتْ - یذهبنَ - هنَّ
خرجت - تذهب - ها
۵. کدام گزینه غلط است؟
الاطفالُ تمشي.
السیارات توَّقَّفتْ.
بیعتِ الأقمشة.
تحرَّکَ السیارةُ.
تمرین دوم
جملههای معلوم را به مجهول و جملههای مجهول را به معلوم تبدیل کنید.
سوال۱: ألبستِ الأمُ البنتَ ثیاباً جمیلة.
جواب: أُلبِسَتْ البینتُ ثیاباً جمیلة.
سوال۲: فحصَ الطبیبُ المریضَ.
جواب:فُحِصَ المریضُ.
سوال۳: تُستعملُ الکلمةُ الجدیدةُ في جملةٍ. (الطلاب)
جواب: یستعملُ الطلاب الکلمةَ الجدیدةَ في جملةٍ.
سوال۴: تُکتبُ رسائلُ إلی الاقرباء في کلَّ المکان. (الرجل)
جواب: یکتبُ الرجلُ رسائلاً إلی الأقرباء في کل المکان.
سوال۵: خلق اللهُ الانسانِ منَ التراب.
جواب: خُلِقَ الانسانُ من التراب.
جمعبندی
در این نوشته یاد گرفتیم که اسم ظاهر نام یکی از حالات ظاهر شدن فاعل در جمله است. در صورتی که فاعل در جمله به صورت اسم ظاهر وجود داشته باشد، برای شناخته شدن به عنوان فاعل اولویت دارد. یعنی ضمیر بارز یا ضمیر مستتر در صورت آمدن فاعل به صورت اسم ظاهر، ذکر نمیشوند. فاعل اسم ظاهر و فعل از نظر جنسیت باید تطابق داشته باشند. اما در صورتی که فعل در ابتدای جمله بیاید، باید به شکل مفرد آن به کار برود. یعنی برای جمع مذکر از فعل صیغه مفرد مذکر و برای جمع مونث و جمع غیر عاقل از مفرد مونث استفاده میکنیم.
