فرادرسجهش ضمیر چیست؟ – تشخیص جایگاه با مثال و تمرین
اگر ضمایر شخصی متصل یعنی «-َ م، -َ ت، -َ ش، مان، تان و شان» در جایی به جز جایگاه اصلی خود در جمله بیایند، جهش ضمیر اتفاق افتاده است. برای مثال در مصرع «سر از تن بکندش به کردار شیر»، ضمیر «-َ ش»، مضاف الیه کلمه «تن» است و باید بعد از همین کلمه می‌آمده اما به انتهای فعل «بکَند» چسبیده است. به جهش ضمیر، رقص یا پرش ضمیر نیز می‌گوییم. به طور معمول در متون ادبی یا اشعار با جهش ضمیر مواجه هستیم زیرا جهش دادن ضمیر و تغییر جایگاهش، باعث زیبایی و کوتاه‌تر شدن جمله می‌شود. اما مهم است که بتوانیم تشخیص بدهیم جهش ضمیر کجا رخ داده است و نقش اصلی ضمیری که تغییر جایگاه داده، چیست. در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌های مختلف یاد می‌گیریم که جهش ضمیر چیست، چه راه‌هایی برای تشخیص جهش یافتن ضمیر داریم و چگونه باید جایگاه درست ضمایر را در گروه‌های اسمی و در جمله‌ها تشخیص دهیم. در انتها نیز برای اینکه بتوانید میزان یادگیری خود را بسنجید، پرسش‌هایی چهارگزینه‌ای طرح کرده‌ایم.
جهش ضمیر چیست؟
جهش ضمیر یا رقص یا پرش ضمیر در جایی پیش می‌آید که یکی از ضمایر شخصی پیوسته برای رعایت وزن و قافیه یا زیبایی کلام، از جایگاه اصلی خود خارج شود و برای مثال اگر مضاف الیه یک اسم است، به جای چسبیدن به آن اسم، به یک فعل بچسبد. برای مثال در جمله «عشقت رسد به فریاد»، ضمیر «-َت» به یک اسم چسبیده و در جایگاه مضاف الیه کلمه «عشق» قرار دارد اما این، جایگاه اصلی این ضمیر نیست بلکه این ضمیر، در واقع مضاف الیه کلمه «فریاد» است که خود این کلمه نقش متممی دارد و ضمیر «-َ ت» به عنوان مضاف الیه آن، همین نقش را می‌گیرد. درصورتی که کلمه «عشق» نهاد و فاعل این جمله است و اگر ضمیر «-َ ت» مضاف الیهش بود، نقش نهادی می‌گرفت.
در بخش بعدی مثال‌هایی از جهش ضمیر را در جمله‌ها و اشعار، بررسی می‌کنیم و در بخش‌های بعدی یاد می‌گیریم که از چه راه‌هایی باید برای تشخیص جایگاه اصلی ضمایر استفاده کنیم. اما پیش از آن پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزشی فارسی پایه دهم فرادرس که لینک آن را در کادر بالا آورده‌ایم استفاده کنید.
مثال برای جهش ضمیر
در جدول زیر نمونه‌هایی از جهش ضمیر را در جمله‌ها و شعرهای فارسی می‌آوریم و جایگاه اصلی ضمایری که جهش یا پرش داشته‌اند را نیز می‌گوییم.
| نمونه‌های جهش ضمیر | جایگاه درست ضمایر جهش‌یافته |
| سر ببریدِشان. | سرشان را ببرید. |
| «پدر، ناگهانم بمالید گوش» (سعدی) | پدر ناگهان، گوشم را مالید. |
| «گرَت هیچ یادست کردار من» (فردوسی) | گر هیچ یادت است کردار من. |
| «بماندَش نام اینجا جاودانه» (عطار) | نامش اینجا جاودانه بماند. |
در مطلب زیر از مجله فرادرس به‌‌طور مفصل در مورد ضمیر و انواع مختلف آن توضیح داده‌ایم:
جایگاه های اصلی ضمایر شخصی منفصل
ضمایر شخصی پیوسته یا متصل می‌توانند بسیاری از نقش‌های اسم‌ها را بگیرند اما پرکاربردترین این نقش‌ها در فهرست زیر آمده‌اند و جهش ضمیر نیز برای این سه جایگاه اتفاق می‌افتد. قبل از بررسی این سه مورد با مثال، پیشنهاد می‌کنیم که فیلم آموزشی رایگان مفعول فارسی فرادرس که لینکش را در کادر پایین آورده‌ایم را ببینید تا این نقش دستوری را به‌خوبی یاد بگیرید.
- مفعول (در انتهای فعل گذرای به مفعول)
- متمم (در انتهای فعل گذرای به متمم)
- مضاف الیه (در انتهای یک اسم دیگر)
در ادامه هر کدام از این نقش‌های دستوری را با مثال بررسی می‌کنیم تا در بخش بعدی بتوانیم جایگاه اصلی ضمایری که دچار جهش شده‌اند را پیدا کنیم. فقط لازم است که این نکته را بدانید که برای تشخیص نقش و جایگاه ضمایر پیوسته بهتر است که اول، آن‌ها را به صورت ضمایر منفصل یا گسسته (جدا) در بیاوریم.
ضمایر گسسته مفعولی
مفعول‌ها اسم‌هایی هستند که افعال گذرای به مفعول برای کامل شدن معنای خود به آن‌ها احتیاج دارند. برای مثال در جمله «کتاب را خواندی.»، کلمه «کتاب» مفعول فعل «خواندن» است. از آنجا که ضمایر به‌جای اسم‌ها می‌نشینند، می‌توانند مفعول نیز باشند و چون ضمایر شخصی متصل باید به کلمه‌ای دیگر بچسبند، با چسبیدن به فعل گذرای به مفعول، در جایگاه مفعول همان فعل قرار می‌گیرند. در مثال‌های زیر، این موضوع را بیشتر بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در بیت زیر، ضمیر «-َ ش» که بعد از فعل گذرای به مفعول «دیدم» آمده است، مفعول این فعل است و این فعل چنین معنایی دارد: «او را دیدم.»
دیدمش یک روز شادان و خرامان از کشی
همچو ماهی کش فلک یک روز در دوران نهاد
(سنایی)
مثال ۲
در مثال زیر نیز، ضمیر «-َ ت» در انتهای فعل «بردم»، مفعول همین فعل است.
از حد خاک تا بشر چند هزار منزلست
شهر به شهر بردمت بر سر ره نمانمت
(مولانا)
ضمایر گسسته متممی
متمم نیز یکی وابسته‌های فعل است. یعنی افعال گذرای به متمم برای کامل شدن معنای خود به متمم نیاز دارند. اگر اسمی بعد از حروف اضافه (مانند «به»، «از»، «در» و...) بیاید و معنای فعل را کامل کند، متمم است. ضمایر نیز مانند اسم‌ها می‌توانند در جایگاه متمم یک فعل، بیایند اما ضمایر پیوسته باید به کلمه‌های دیگر بچسبند. بنابراین اگر ضمیر متصلی به فعل گذرای به متمم چسبید و معنای آن فعل را کامل کرد، متممِ آن است. در مثال‌های زیر این موضوع را برای ضمایر پیوسته بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
در این عبارت، ضمیر «-َ ش» که بعد از فعل گذرای به مفعول و متمم «گفتن» آمده است، متمم این فعل است زیرا چنین معنایی دارد: «به او گفتم.»
«چون از نماز فارغ شد، گفتمش: «ای مادر، چرا آن کژدم از خود دفع نکردی؟»»
(هجویری)
مثال ۲
در جمله زیر، ضمیر «-َ ش» متمم فعل «چسبیدن» است. معنای این جمله این است که «من به او چسبیدم.» بنابراین این ضمیر، متمم فعل است.
تا حرفش را زد، من چسبیدمش.
با خواندن مطلب زیر از مجله فرادرس با مفهوم متمم و کاربرد آن، بیشتر آشنا می‌شوید.
ضمایر گسسته اضافی
اگر ضمایر متصل یا پیوسته به یک اسم دیگر بچسبند، مضاف الیه آن اسم می‌شوند. مانند هر اسم دیگری که با اضافه شدن با کسره به اسمی دیگر، تبدیل به مضاف الیه آن اسم می‌شود. تنها تفاوت ضمایر پیوسته با دیگر اسم‌ها در نقش مضاف الیه، این است که چون این نوع ضمایر همیشه به کلمه‌ای دیگر می‌چسبند، برای مضاف الیه شدنشان نیازی به اضافه کردن کسره به قبلشان نداریم.
مثال ۱
ضمیر متصل «-َ م» در مصرع دوم بیت زیر، مضاف الیه کلمه‌ای است که به آن چسبیده است. در واقع می‌توانیم به جای «دلم» بگوییم: «دلِ من».
بپیچد همی تیره جانم ز شرم
بجوشد همی در دلم خون گرم
(فردوسی)
مثال ۲
ضمیر «مان» در جمله زیر، مضاف الیه کلمه «دست» است و می‌توانیم به جای آن، «دستِ ما» را بیاوریم.
اگر صد هزار سنگ بلا بر سر ما بریزند یک کلوخ بپاداش بیندازیم،
ما کیستیم، چیستیم، چه کاره ایم، دستمان کو، کلوخمان کجا بود؟
(قائم مقام فراهانی)
حالا که دانستیم جهش ضمیر چیست و سه نقش اصلی ضمایر پیوسته را با مثال بررسی کردیم، به سراغ یادگیری روش‌های تشخیص جهش ضمیر و شناسایی جایگاه و نقش اصلی ضمیرهای پیوسته می‌رویم.
یادگیری ضمیر در فارسی دهم
تا اینجا یاد گرفتیم که جهش ضمیر چیست و در چه موقعیت‌هایی پیش می‌آید اما ضمایر یکی از انواع اسم فارسی هستند و اسم‌ها می‌توانند نقش‌های مختلفی مثل نهاد، متمم، مفعول، قید و... را بگیرند. همانطور که در بخش‌های بعدی همین مطلب توضیح خواهیم داد، برای تشخیص اینکه یک ضمیر، جهش پیدا کرده و از جایگاه اصلی خودش خارج شده است، باید با بسیاری از این نقش‌ها آشنا باشیم و بدانیم هر نقش دستوری، در چه جایی از جمله به کار می‌رود و چه نشانه‌هایی دارد. البته شناخت فعل و انواعش نیز برای یادگیری بسیاری از نقش‌های اسم، لازم است. مثلا اگر ضمیر که یک اسم است، نقش مفعولی داشته باشد، باید بدانیم که فقط فعل گذرای به مفعول می‌تواند مفعول بگیرد پس باید این فعل را درست بشناسیم. به همین علت در این بخش برخی از فیلم‌ها و مجموعه فیلم‌های آموزشی فرادرس را آورده‌ایم تا با استفاده از آن‌ها در مباحث مختلف ادبیات به آموزش‌هایی جامع و کاربردی دسترسی داشته باشید.
- فیلم آموزش رایگان مفعول در زبان فارسی فرادرس
- فیلم آموزش رایگان فعل در زبان فارسی فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه یازدهم فرادرس
- فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دوازدهم فرادرس
همچنین برای یادگیری کامل مباحث ادبیات دوره متوسطه، پیشنهاد می‌کنیم از مجموعه فیلم‌های آموزشی زیر استفاده کنید.
راه تشخیص جهش ضمیر
در بخش‌های قبلی متوجه شدیم که جهش ضمیر چیست اما در این بخش باید یاد بگیریم که روش‌های تشخیص جهش ضمیر چیست و با چه راهکاری باید جایگاه اصلی ضمایر جهش یافته را پیدا کنیم. همانطور که در مثال‌های بخش قبلی دیدید، ضمایر پیوسته یا به فعل می‌چسبند یا به چیزی جز فعل. پس برای تشخیص جهش یافتن آن‌ها نیز با دو وضعیتِ زیر روبه‌رو هستیم که در هرکدام از آن‌ها باید راهی متفاوت را پیش بگیریم. قبل از اینکه هرکدام از این موقعیت‌ها را با مثال بررسی کنیم، پیشنهاد می‌کنیم که از فیلم آموزش رایگان فعل فارسی فرادرس که لینک آن را در کادر پایین آورده‌ایم استفاده کنید. زیرا شناخت فعل و انواعش، در این مرحله بسیار مهم است.
- ضمیر چسبیده به فعل
- ضمیر چسبیده به غیر از فعل
در ادامه با مثال توضیح می‌دهیم که برای تشخیص جایگاه اصلی ضمایر در هرکدام از این دو موقعیت، باید به چه روشی عمل کنیم.
تشخیص جایگاه ضمیر چسبیده به فعل
برای اینکه ببینیم ضمیری که به فعل چسبیده است، در جایگاه اصلی خودش به کار رفته است یا نه، باید ابتدا آن ضمیر متصل را به ضمیر منفصل یا جدا تبدیل کنیم و بعد از آن، «را» بیاوریم و سپس بررسی کنیم که چنین ساختاری در جمله‌ای که داریم، معنای درستی دارد یا خیر.
جدول مراحل تشخیص جهش در ضمیر چسبیده به فعل
مراحلی که در بالا گفتیم را در جدول زیر، برای مثال «ممکن مدان که دست ز دامن بدارمت» توضیح می‌دهیم و در مثال‌های بعدی نیز این کار را بهتر یاد می‌گیریم.
| مراحل | مثال |
| ۱. تبدیل ضمیر پیوسته به ضمیر گسسته | ممکن مدان که دست ز دامن بدارم تو |
| ۲. آوردن «را» بعد از ضمیر | ممکن مدان که دست ز دامن بدارم تو را |
| ۳. بررسی درستی یا نادرستی | نادرست است. |
| ۴. تشخیص وجود جهش ضمیر | چون نادرست بود، بنابراین جهش ضمیر داریم. |
| ۵. تشخیص جایگاه اصلی ضمیر | ممکن مدان که دست ز دامنت بدارم (مضاف الیه کلمه «دامن») |
در ادامه این مراحل را در مثال‌های بیشتری بررسی می‌کنیم.
مثال ۱
اگر در مصرع دوم بیت زیر، ضمیر «-َ ت» را به «تو» تبدیل کنیم و بعد از آن، «را» بیاوریم، این مصرع چنین ساختاریی پیدا می‌کند: «بر بوی تخم مهر که در دل بکارم تو را.» اما می‌دانیم که این جمله معنای درستی ندارد زیرا شاعر می‌خواهد «تخم مهر» را در «دلِ معشوق» بکارد نه اینکه «معشوق» را بکارد. پس در اینجا جهش ضمیر داریم و جایگاه اصلی ضمیر ما مضاف الیه کلمه «دل» است و به تابعیت از این کلمه، نقش متممی دارد.
صد جوی آب بسته‌ام از دیده بر کنار
بر بویِ تخمِ مِهر که در دل بکارمت
(حافظ)
| مثال | حالت نادرست | حالت درست |
| بر بویِ تخمِ مِهر که در دل بکارمت. | بر بوی تخم مهر که در دل بکارم تو را. | تخم مهر را در دلت بکارم. |
مثال ۲
در مصرع اول بیت زیر نیز، ابتدا ضمیر «-َ م» را به «من» تبدیل می‌کنیم و بعد از آن، «را» اضافه می‌کنیم. ساختار مصرع ما اینطور می‌شود که «گر کند من را قصد جان، دریغ ندارم.» اما این ساختار، مناسب و درست نیست. بنابراین در این بیت نیز جهش ضمیر داریم و جایگاه اصلی ضمیر، مضاف الیه کلمه «جان» است اما دچار پرش شده و به جای اسم، به فعل چسبیده است. نقش این ضمیر نیز به تبعیت از مضافش (جان)، مفعولی است.
گر کُنَدم قصد جان دریغ ندارم
کام من آمد چو کام دوست روا شد
(اوحدی)
| مثال | حالت نادرست | حالت درست |
| گر کُنَدم قصد جان دریغ ندارم. | گر کند من را قصد جان، دریغ ندارم. | گر قصد جانم را کند، دریغ ندارم. |
مثال ۳
در مثال زیر، ضمیر «-َ ت» را با ضمیر «تو» عوض می‌کنیم و بعدش نیز، «را» می‌آوریم و به این ساخت می‌رسیم: «باور مکن که دست ز دامن بدارم (بردارم) تو را» و چنین ساختی معنای منطقی و درستی ندارد. اگر به حالت درست این مصرع در جدول زیر نگاه کنیم، متوجه می‌شویم که نقش اصلی ضمیر ما، مضاف الیه کلمه «دامن» است و دچار جهش شده و به جای اینکه بعد از آن اسم بیاید، بعد از فعل آمده است. نقش دستوری اسن ضمیر مانند مضافش (دامن)، متممی است.
تا دامنِ کفن نکشم زیرِ پایِ خاک
باور مکن که دست ز دامن بدارمت
(حافظ)
| مثال | حالت نادرست | حالت درست |
| باور مکن که دست ز دامن بدارمت. | باور مکن که دست ز دامن بدارم (بردارم) تو را. | باور مکن که دست از دامنت بدارم (بردارم). |
مثال ۴
مانند مثال‌های قبلی در اینجا نیز ابتدا ضمیر پیوسته (-َ ت) را به ضمیر گسسته (تو) تبدیل می‌کنیم و سپس یک «را» به آن اضافه می‌کنیم. یعنی جمله ما اینطور می‌شود: «تا دست بدارم تو را ز فتراک» اما این ساختار نیز، مطابق با فارسی معیار، درست نیست و مطابق با حالت درست آن در جدول پایین، ضمیر این مصرع، مضاف الیه کلمه «فتراک» است اما به‌جای اینکه بعد از آن بیاید، از جای اصلی خود پریده و به فعل چسبیده است. نقش این ضمیر نیز مانند مضاف «فتراک»، متمم است.
اول، دلِ برده باز پس ده
تا دست بدارمت ز فِتراک
(سعدی)
| مثال | حالت نادرست | حالت درست |
| تا دست بدارمت ز فِتراک. | تا دست بدارم (بردارم) تو را ز فتراک (تمسه بند). | تا دست از فتراکت بدارم (بردارم). |
تا اینجا به طور کامل یاد گرفتیم که جهش ضمیر چیست و جایگاه اصلی ضمیر پیوسته به فعل را چگونه تشخیص دهیم. در بخش بعدی به همین ترتیب، روش تشخیص جهش یافتگی و جایگاه اصلی ضمایر متصلی که به فعل نچسبیده‌اند را بررسی می‌کنیم.
تشخیص جایگاه ضمیر چسبیده به غیر از فعل
در مواقعی که ضمیر پیوسته ما، به کلمه‌های دیگری جز فعل (مانند اسم و حرف) چسبیده است، برای تشخیص اینکه جهش یافته است یا خیر، باید ابتدا آن ضمیر را به حالت جدا یا گسسته‌اش تبدیل کنیم و در مرحله دوم، قبل از ضمیر، کسره یا همان «-ِ» بیاوریم و ببینیم که ترکیب به دست آمده، معنا و ساختار درستی دارد یا نه. اگر پاسخ منفی باشد، جهش ضمیر داریم. برای آشنایی بیشتر با مبحث جهش ضمیر، پیشنهاد می‌کنیم از فیلم آموزش ادبیات فارسی پایه دهم فرادرس استفاده کنید.
جدول مراحل تشخیص جهش در ضمیر چسبیده به غیر از فعل
مراحلی که در بالا گفتیم را در جدول زیر آورده‌ایم و آن‌ها را در مثال «چو دیرت به دست اوفتد خوش خوری»، توضیح می‌دهیم.
| مراحل | مثال |
| ۱. تبدیل ضمیر متصل به ضمیر جدا | چو دیر تو به دست اوفتد خوش خوری |
| ۲. آوردن «-ِ» قبل از ضمیر | چو دیرِ تو به دست اوفتد خوش خوری |
| ۳. بررسی درستی یا نادرستی | نادرست است. |
| ۴. تشخیص وجود جهش ضمیر | نادرست بود، بنابراین جهش ضمیر داریم. |
| ۵. تشخیص جایگاه اصلی ضمیر | چو دیر به دستت اوفتد خوش خوری (مضاف الیه برای «دست») |
در ادامه با مثال‌های بیشتری این مراحل را یاد می‌گیریم.
مثال ۱
در مثال زیر ابتدا ضمیر «-َ م» را به حالت «من» در می‌آوریم و قبلش نیز کسره می‌گذاریم و مصرع ما چنین حالتی پیدا می‌کند: «فراقش ناگهانِ من مبتلا کرد.» و این جمله نه معنا و نه ساختار درستی دارد. بنابراین در اینجا جهش یا رقص ضمیر داریم و ضمیر ما در واقع، مفعول این مصرع است.
فراقش ناگهانم مبتلا کرد
غمش پیراهن صبرم قبا کرد
(عبید زاکانی)
| مثال | حالت نادرست | حالت درست |
| فراقش ناگهانم مبتلا کرد. | فراقش ناگهانِ من مبتلا کرد. | فراقش ناگهان من را مبتلا کرد. |
مثال ۲
برای این مثال نیز ابتدا «تو» را به جای «-َ ت» می‌گذاریم و قبل از آن نیز کسره اضافه می‌کنیم و می‌بینیم که جمله‌ای که ساخته‌ایم معنا و ساختار نادرستی دارد. بنابراین ضمیر این جمله، جهش یا پرش داشته و در جایگاه اصلی خود که مضاف الیه کلمه «بندگی» است، نیامده است.
گرت این بندگی تمام شود
چرخ و انجم تُرا غلام شود
(اوحدی)
| مثال | حالت نادرست | حالت درست |
| گرت این بندگی تمام شود. | گرِ تو این بندگی تمام شود. | گر بندگیَت تمام شود. |
مثال ۳
ضمیر «-َ ت» که بعد کلمه «زود» آمده را به «تو» تبدیل می‌کنیم و قبلش نیز یک کسره می‌گذاریم و همانطور که در جدول پایین می‌بینید به ساخت درست و معناداری نمی‌رسیم. بنابراین ضمیر ما در این جمله جهش یا پرش داشته است و جایگاه اصلی آن، مضاف الیه برای مفعول «دامن» است و باید بعد از این اسم می‌آمد.
دیر آمدی ای نگار سرمست
زودت ندهیم دامن از دست
(سعدی)
| مثال | حالت نادرست | حالت درست |
| زودت ندهیم دامن از دست. | زودِ تو ندهیم دامن از دست. | زود دامنت را از دست ندهیم. |
مثال ۴
در مثال زیر، ضمیر «-َ ش» بعد از کلمه «مگر» را به «او» تبدیل می‌کنیم و قبلش نیز یک کسره یا «-ِ» می‌گذاریم و به ساخت نادرست جدول پایین می‌رسیم. بنابراین در این مصرع نیز جهش ضمیر داریم. در واقع نقش و جایگاه اصلی ضمیر «-َ ش»، مفعول برای فعل «دریدن» است.
شب آمد و جمله خلق را خواب ببرد
کو خواب من ای جان مگرش گرگ درید
(مولانا)
| مثال | حالت نادرست | حالت درست |
| کو خواب من ای جان مگرش گرگ درید. | کو خواب من ای جان مگرِ او گرگ درید. | کو خواب من ای جان مگر گرگ او را درید. |
نمونه سوال جهش ضمیر
حالا که با مثال‌های متنوع یاد گرفتیم جهش ضمیر چیست و چگونه می‌توانیم آن را تشخیص دهیم و جایگاه اصلی ضمایر را پیدا کنیم، با پاسخ دادن به سؤال‌های چهارگزینه‌ای زیر می‌توانید میزان یادگیری خود را بسنجید. برای پاسخ دادن، کافی است که روی گزینه صحیح مورد نظرتان کلیک کنید و با زدن گزینه «مشاهده جواب»، جواب درست را ببینید. هر یک پاسخ درست، یک امتیاز دارد و بعد از جواب دادن به همه سؤال‌ها می توانید با زدن گزینه «دریافت جواب آزمون»، امتیاز خود را ببینید.
۱. تفاوت جهش ضمیر و پرش ضمیر چیست؟
تفاوتی ندارند.
پرش ضمیر در ضمایر پیوسته و جهش ضمیر در ضمایر گسسته اتفاق می‌افتد.
پرش ضمیر یا جهش ضمیر یا رقص ضمیر، همگی یکی هستند.
گزینه ۱ و ۳
۲. در کدام گزینه، جهش ضمیر داریم؟
پای ببندیمتان.
به مادرشان گله کردند.
با دوستم بحث کردم.
آن نامه را برایت فرستاد.
۳. جهش ضمیر برای کدام نوع از ضمایر فارسی رخ می‌دهد؟
ضمایر شخصی منفصل
ضمایر شخصی پیوسته
ضمایر شخصی جدا
ضمایر اشاره و پرسشی
۴. معنای جهش ضمیر چیست؟
جهش ضمیر وقتی اتفاق می‌افتد که ضمایر از جمله حذف می‌شوند.
جهش ضمیر یعنی تبدیل ضمیر شخصی به ضمیر مشترک
جهش ضمیر یعنی اینکه ضمایر پیوسته به جای آمدن در جایگاه اصلی خود، در جایگاه دیگری بیایند.
منظور از جهش ضمیر تبدیل ضمیر متصل به ضمیر منفصل است.
۵. در کدام یک از گزینه‌های زیر، پرش ضمیر داریم؟
جامه بایدت که پاک باشد.
هر لحظه رُخت را تماشا می‌کنم.
سرشان را زدند.
غلامانشان سفره‌ای رنگین برایمان انداختند.
۶. در کدام گزینه جهش ضمیر نداریم؟
«مگرم کار بِه شود» (سنایی)
بایدم گوش بر تو می‌بود.
آخرم دست بر جبین باشد.
«دیدمش، گفتم منم، نشناخت او.» (نیما یوشیج)
۷. جایگاه ضمایر پیوسته در کدام‌یک از گزینه‌های زیر، درست نیامده است؟
«و من در آینه می‌دیدمش» (فروغ فرخزاد) : مفعول فعل «دیدن»
مگرتان عشق در وجود نیست؟ : مضاف الیه کلمه «مگر»
جگرم از این درد می‌سوخت. : مضاف الیه اسم «جگر»
ندیدمت آه در بساط. : مضاف الیه اسم «بساط»
۸. کدام گزینه درست است؟
هر ضمیر متصلی که به فعل می‌چسبد، مفعول است.
هر ضمیر پیوسته به چیزی جز فعل، مضاف الیه است.
برای تشخیص جهش یافتن یا نیافتن ضمیر، فرقی نمی‌کند که ضمیر ما به فعل چسبیده یا به چیزی جز آن.
برای تشخیص جایگاه اصلی یک ضمیر پیوسته باید به معنای جمله‌ای که ضمیر در آن قرار دارد، دقت کنیم.
۹. کدام‌یک از گزینه‌های زیر جزو مراحل تشخیص جایگاه ضمیر پیوسته به فعل نیست؟
تبدیل ضمیر از حالت متصل به حالت جدا
آوردن «را» قبل از ضمیر
بررسی درستی یا نادرستی معنا و ساختار جمله، بعد از اضافه کردن ضمیر جدا و «را»
آوردن «را» بعد از ضمیر
۱۰. چند مورد جهش ضمیر داریم؟ «آشنات منم، سر بلندم کردی، قربان رویت، بایدمان مهر در دل، به رویش خنده‌ای زد»
۵
۱
۴
۲
جمع بندی
در این مطلب از مجله فرادرس با مثال‌هایی در قالب شعر و جمله، یاد گرفتیم جهش ضمیر چیست، ضمایر چه نقش‌هایی می‌گیرند، چرا جهش ضمیر داریم و چگونه می‌توانیم جایگاه اصلی یک ضمیر که دچار جهش یا پرش شده‌است را پیدا کنیم. در انتها نیز سؤالاتی چهارگزینه‌ای طرح کردیم تا با پاسخ دادن به آن‌ها یادگیری خود را در مبحث جهش ضمیر بسنجید.
