ساروج چیست؟ – به زبان ساده + نحوه ساخت و تخریب
ساروج از مصالح ساختمانی باستانی و ایرانی است. این مصالح، قدمت چند هزار ساله دارد. ساروج از مخلوط کردن آهک، رس و آب به دست میآید. البته افزودنیهای زیادی برای بهبود عملکرد این ماده به ترکیب آن اضافه میشود. ساخت ساروج، معمولا طی سه مرحله و با تهیه خشت، سوزاندن خشت خشک و شکستن خشت سوخته انجام میگیرد. در این مقاله، قصد داریم شما را با مواد اولیه، کاربردها و انواع ساروج آشنا کنیم. به علاوه، با معرفی طرح اختلاطهای مختلف و وظیفه هر یک از مواد اولیه، یاد میگیریم که ساروج چیست و به سوالات مربوط به آن پاسخ میدهیم.
ساروج چیست ؟
ساروج، یک مصالح ساختمانی سنتی است که از سالیان دور توسط ایرانیان در ساخت المانهای معماری به کار گرفته میشود. به دلیل مقاومت بالای این مصالح در برابر نفوذ آب، در قدیم از آن برای آببند کردن سطوح (مانند سطح حمام) استفاده میشد. رنگ ساروج معمولا قهوهای مایل به خاکستری یا خاکستری تیره است. این ماده، به عنوان یکی از انواع ملاتهای آهک هیدرولیکی (آبی) در نظر گرفته میشود.
چگالی ساروج، با توجه به طرح اختلاط مورد استفاده بین 1350 تا 1550 کیلوگرم بر متر مکعب است. مقاومت فشاری این ماده نیز بین 0/9 تا 2/1 مگاپاسکال قرار دارد. اگر این مقادیر را با مقادیر مقاومت فشاری بتن مقایسه کنید، متوجه خواهید شد که به کارگیری ساروج برای ساخت المانهای سازهای، منطقی نیست. بنابراین، از این ملات معمولا برای مقاصد معماری استفاده میشود.
کاربرد ساروج چیست ؟
ساروج، یکی از ابتداییترین مصالح ساختمانی در تاریخ تمدن بشر به شمار میرود. این ماده از حدود 4000 سال پیش تا کنون برای مقاصد مختلف در ایران مورد استفاده قرار گرفته است.
برخی از کاربردهای ساروج عبارت هستند از:
- آببند کردن سطح حمام، حوض و غیره
- ساخت تزئینات و المانهای معماری
- تهیه مصالح سازگار با محیط زیست
- مرمت بناهای تاریخی
- نمای سازه (ساروج روشن)
- ساخت عایق حرارتی
ساروج از چه موادی تشکیل می شود ؟
آهک شکفته، خاک رس، ماسه بادی، خاکستر حاصل از کودهای حیوانی یا گیاهی، الیاف (موی حیوانات)، آب و در برخی از موارد نادر، سفیده تخم مرغ و شیر، از مواد اولیه ساروج به شمار میروند. طرز تهیه ساروج در مناطق مختلف ایران متفاوت است. به همین دلیل، مواد اولیه آن نیز در هر یک از این مناطق با یکدیگر تفاوتهای جزئی یا کلی دارند.
انواع ساروج چه هستند ؟
ساروج بر اساس روش ساخت به دو نوع سرد و گرم تقسیم میشود. ساروج گرم، یک نوع ملات آهک آبی است که از ترکیب آب، رس و آهک به دست میآید. این نوع ملات، به وفور در جنوب ایران و حاشیه خلیج فارس (مخصوصا بند خمیر) یافت میشود. در ساروج گرم، مرحلهای برای پخت مواد وجود دارد. این ساروج معمولا به رنگ لیمویی یا قهوهای روشن است.
ساروج سرد، از ترکیب آهک و خاکستر با آب به عنوان پیونددهنده (بایندر) و ماسه و رس به عنوان پرکننده به دست میآید. پشم و موی اسب، افزودنی مورد استفاده برای جلوگیری از ترک خوردن این ملات هستند. در برخی از موارد، از سفیده تخم مرغ و چربی گوساله نیز برای ساخت ساروج سرد استفاده میشود. در این نوع ساروج، مرحله پخت مواد وجود ندارد. به همین دلیل، گیرش آن طول میکشد.
ساروج چگونه ساخته می شود ؟
درست کردن ساروج، روشهای مختلفی دارد. ساخت ساروج به روش سنتی، معمولا طی مراحل زیر انجام میگیرد:
- اختلاط مواد اولیه و تهیه خشت خشک شده
- سوزاندن خشت خشک
- شکستن خشت سوخته
در روشهای معمول، ابتدا آهک، رس و آب را به نسبتهای مشخص با یکدیگر مخلوط کرده و چند روز ورز میدهند. سپس، افزودنیهایی نظیر خاکستر، الیاف و حتی سفیده تخم مرغ را به آن اضافه کرده و صبر میکنند تا سفت شود. در مرحله بعدی، نوبت به سوزاندن ماده سفت شده و خرد کردن آن میرسد. در برخی از موارد، ساروج را بدون سوزاندن تولید میکنند.
در این بخش، دستورالعمل سنتی ساخت ساروج در استان بوشهر را مرور میکنیم. نحوه اجرای این روش و مواد اولیه مورد استفاده در آن، کمی با دیگر روشهای ساخت ساروج تفاوت دارد. با این حال، مراحل کلی اجرای آن مشابه دیگر روشها است.
مرحله اول: آماده سازی مواد اولیه تهیه ساروج و تهیه خشت
برای شروع فرآیند ساخت ساروج، پِهِن و رس را با نسبت 3 به 1 (یک قسمت رس به ازای سه قسمت پهن) ترکیب میکنیم و به خوبی ورز میدهیم. سپس، مخلوط به دست آمده را درون یک گودال میریزیم و به آن مقداری آب اضافه میکنیم. به این ترتیب، یک مخلوط خمیری شکل به وجود میآید. بعد از گذشت چند ساعت و در برخی از موارد، یک یا دو روز، خمیر را از درون گودال بیرون میآوریم و آن را بر روی زمین پَهن میکنیم. ضخامت خمیر بر روی زمین باید حدود 5 سانتیمتر باشد.
بر روی خمیر، شیارهایی را با الگوی مربعی یا مستطیلی شکل (چهارگوش) و ابعاد 20 تا 30 سانتیمتر ایجاد میکنیم. این شیارها، به جدا شدن قطعات کمک میکنند. بعد از گذشت چند روز و خشک شدن کامل مخلوط، قطعات چهارگوش را از یکدیگر جدا میکنیم. در نهایت، خشت خشک شده به شکل قالبهای آماده به وجود میآید.
مرحله دوم: سوزاندن خشت
در مرحله بعدی، محدودهای از زمین را با خس و خاشاک یا کاه میپوشانیم. قطعات خشت خشک شده را با فاصله کم از یکدیگر بر روی زمین قرار میدهیم. سپس، خس و خاشاک زیر آنها را آتش میزنیم. به این ترتیب، خشتها شروع به سوختن میکنند. البته توجه داشته باشید که به دلیل حضور خاک در مخلوط، خشتها شعلهور نشده اما حرارت و دود از آنها بلند میشود. فاصله بین قطعات در هنگام چیدن آنها، به گردش اکسیژن و سوختن بهتر خشتها کمک میکند. با سوختن کامل تمام خشتها، مرحله دوم تولید ساروج به پایان میرسد.
مرحله سوم: شکستن خشت سخت شده
به دلیل حضور خاک رس در ترکیب، خشت سوخته شده سخت میشود. در این مرحله، خشت سخت شده را خرد میکنیم. این کار توسط آسیاب، قطعه چوبی یا هر وسیله مناسب دیگر انجام میگیرد. پس از پودر شدن خشت و به دست آمدن یک ماده نرم، آن را با نسبت 20 به 1 با آهک مخلوط میکنیم (هر یک پیمانه آهک را با بیست پیمانه از محصول پودر شده ترکیب میکنیم). این مخلوط، با عنوان ساروج شناخته میشود. کیفیت ساروج، به ابعاد دانههای آن و اجرای صحیح این مرحله بستگی دارد. هرچه ذرات ساروج ریزتر باشد، کیفیت آن بهتر خواهد بود.
در اصطلاح محلی بوشهر، به محصول مرحله اول یا همان خشت خشک شده، خشتک میگویند. محصول مرحله دوم یا همان خشت سوخته شده نیز با اصطلاح بلتش شناخته میشود. بنابراین، ساروج طی ساخت خشتک، تبدیل خشتک به بلتش، خرد کردن بلتش و ترکیب آهک با بلتش پودر شده به وجود میآید.
ساروج چگونه شکسته می شود ؟
روشهای مختلفی برای شکستن ساروج وجود دارد. این ماده را میتوان توسط روشهای فیزیکی یا شیمیایی شکست.
شکستن ساروج به روش فیزیکی
اولین روش برای شکستن ساروج، وارد کردن ضربه به آن توسط میله یا پتک است. البته در برخی از موارد، این روش کارساز نیز نیست و ساروج به راحتی شکسته نمیشود. در این حالت، روشهای دیگری نظیر «کات مرتار» (Cut-Mortar) و انفجار به کمک ما میآیند:
- کات مرتار
- این روش طی ایجاد دو حفره در ساروج و قرار دادن جک در حفرهها انجام میگیرد. با اعمال فشار از داخل به خارج، ساروج به راحتی میشکند.
- انفجار
- در این روش، از مواد منفجرهای نظیر دینامیت برای تخریب ساروج استفاده میشود.
شکستن ساروج به روش شیمیایی
یکی دیگر از روشهای تخریب ساروج، استفاده از مواد شیمیایی است. این مواد عبارت هستند از:
- ساروجشکن، کتراک یا راکتن
- در این روش، ابتدا حفرهای درون ساروج ایجاد شده و مخلوط آب و ساروجشکن به درون حفره تزریق میشود. این مخلوط با گذشت زمان افزایش حجم میدهد و با اعمال فشار از داخل به خارج، ساروج را میشکند.
- حلال ساروج
- مادهای مخصوص حل کردن بتن است که به منظور شکستن ساروج نیز مورد استفاده قرار میگیرد.
- اسید
- در این روش، برای تخریب ساروج با عمق کم، مقداری اسید قوی توسط یک دستگاه مخصوص بر روی سطح مورد نظر اعمال میشود.
طرح اختلاط ساروج چیست ؟
طرح اختلاطهای متعددی طی سالیان گذشته و در مناطق مختف ایران برای تهیه ساروج ارائه شدهاند. به همین دلیل، بسته به مرجع انتخابیتان، احتمالا مواد اولیه و نسبت ترکیب آنها تفاوت خواهد داشت. جدول زیر، برخی از طرح اختلاطهای ساروج را بر اساس منابع معتبر نمایش میدهد.
منبع | آهک | خاکستر | خاک رس | ماسه بادی | لویی (گیاه) | آب |
معماری ایران: مصالحشناسی سنتی | 40 درصد | 20 درصد | - | 40 درصد | میزان لازم | میزان لازم |
مصالح ساختمانی آژند، اندود، آمود در بناهای کهن ایران | 7 بخش | 3 بخش | - | - | میزان لازم | میزان لازم |
راهنمای بتنساز | 10 پیمانه | 7 پیمانه | 1 پیمانه | 1 پیمانه | 5 کیلوگرم | میزان لازم |
دانشنامه ایران و اسلام | 4 واحد | 1 واحد | 6 واحد | - | میزان لازم | میزان لازم |
مصالح ساختمانی (نوشته حامی) و مصالح مهندسی عمران (نوشته گنجیان) | 10 پیمانه | 7 پیمانه | - | 1 پیمانه | 3 تا 5 کیلوگرم | میزان لازم |
طی مطالعات صورت گرفته توسط محققان ایرانی، عملکرد طرح اختلاطهای بالا با اعمال تغییر در میزان یا نوع مواد اولیه مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج این مطالعه، بر روی پایین بودن مقاومت سازهای ساروج و کاربرد آن برای اندود و نازککاری تاکید دارند. بر اساس این نتایج، بهترین الیاف سازگار با طرح اختلاط ساروج، پلیپروپیلن و شلتوک هستند. استفاده از این الیاف میتواند جمعشدگی و ترکخوردکی را کاهش دهد. به طور کلی، ساروج برای عایقکاری سازههای امروزی مناسب نیست. اگرچه میتوان از این ملات برای مرمت ابنیههای تاریخی مورد استفاده کرد.
خصوصیات مواد تشکیل دهنده ساروج چه هستند ؟
دلیل تنوع طرح اختلاط ساروج، دسترسی به مواد اولیه مورد نیاز برای این ملات در نواحی مختلف و استفاده از آن برای کاربریهای مختلف است. در این بخش، خواص و کاربرد مواد اولیه ساروج را مورد بررسی قرار میدهیم.
کاربرد آهک در ساروج چیست ؟
آهک، یکی از اصلیترین مواد اولیه در تهیه ساروج است. این ماده، در ترکیب سیمان و بتن نیز مورد استفاده قرار میگیرد. اغلب ملاتها، از 80 درصد مواد پرکننده و 20 درصد مواد پیوند دهنده تشکیل میشوند. آهک، نقش ماده پیوند دهنده ذرات پرکننده را بر عهده دارد. به عبارت دیگر، این ماده، مواد پرکننده ساروج را در کنار یکدیگر نگه میدارد. به همین دلیل است که ساروج در گروه ملاتهای آهک آبی قرار میگیرد. کیفیت و نوع آهک مورد استفاده در ساروج، به طور مستقیم بر روی مقاومت و خاصیت پلاستیسیته این ملات تاثیر میگذارد.
کاربرد خاکستر و سیلیس در ساروج چیست ؟
سیلیس فعال یا سیلیس آمورف، نقش بسیار مهمی را در ساخت ملات ساروج بازی میکند. این ماده، در خاکستر حاصل از سوزاندن زغال چوب یا کودهای حیوانی موجود است. به همین دلیل، در گذشته از این مواد برای ساخت ساروج استفاده میشد. امروزه، خاکستر زغال و کود، جای خود را به سیلیکا فیوم داده است. سیلیس، خواص مکانیکی (مقاومت فشاری و کششی) ساروج را افزایش میدهد و عملکرد آن در آب و هوای سرد را بهبود میبخشد. در صورت استفاده از کودهای گیاهی و حیوانی، باید به درصد سیلیس موجود در آنها توجه کرد. به عنوان مثال، با سوزاندن کاه، 10/48 درصد خاکستر با محتوای 90/56 درصد سیلیس حاصل میشود اما با سوزاندن برگ گل آفتابگردان، 11/53 درصد خاکستر با 25/32 درصد سیلیس به دست میآید.
کاربرد خاک رس و ماسه در ساروج چیست ؟
برخلاف باور عام، رس، یکی از مواد اولیه اصلی در ترکیب ساروج است. این خاک، به میزان کم و به عنوان پرکننده مورد استفاده قرار میگیرد. ماسه، عملکرد ملات ساروج را بهبود میبخشد. ماسه و رس، بهترین پرکننده برای ساروج هستند. البته کیفیت و مشخصات این مواد در نواحی مختلف با یکدیگر تفاوت دارد. با افزایش میزان ماسه، چسبندگی ملات کاهش مییابد. این مسئله، باعث کاهش مقاومت نهایی ساروج میشود. افزایش میزان رس از یک حد مشخص نیز افزایش احتمال ترکخوردگی را در پی دارد.
کاربرد الیاف در ساروج چیست ؟
ملات ساروج پس از خشک/سفت شدن، جمع میشود و کاهش حجم میدهد. به همین دلیل، سطح ساروج ترک میخورد. ترکخوردگی میتواند عیب و نقصهای دیگر را در پی داشته باشد. از اینرو، به منظور افزایش خواص مقاومتی، بهبود مقاومت کششی، جلوگیری از گسترش ترک و کاهش نفوذپذیری میشود. در گذشته، موی حیوانات (مانند پشم بز، موی اسب) و حصیر به عنوان الیاف در ترکیب ساروج مورد استفاده قرار میگرفت. امروزه، امکان به کارگیری الیاف طبیعی و مصنوعی مختلف برای ساخت ملات ساروج فراهم است.
سوالات متداول در رابطه با ساروج
در این بخش، به برخی از پرتکرارترین سوالات در رابطه ساروج به طور مختصر پاسخ میدهیم.
ساروج یعنی چه ؟
ساروج، یک نوع ملات سنتی ایرانی است.
سنگ ساروج چیست ؟
سنگ ساروج، همان ترکیب سفت شده ملات ساروج است.
مواد اولیه ساروج چه هستند ؟
رس، آهک و آب، اصلیترین مواد اولیه ساروج هستند.
افزودنی های ساروج چه هستند ؟
خاکستر بادی، موی حیوانات، الیاف گیاهی، الیاف مصنوعی، سفیده تخم مرغ، چربی گوساله و غیره، از افزودنیهای مورد استفاده برای تغییر خواص ساروج هستند.
ساروج استخوانی چیست ؟
ساروج استخوانی، یکی از انواع ساروج است که در ترکیب آن از استخوان استفاده میشود.
روش های شکستن ساروج چیست ؟
ساروج به روشهای فیزیکی (پتک و میله) و روشهای شیمیایی (حلال و اسید) تخریب میشود.
سلام از ساروج برای بند کشی توی استخر سر پوشیده و بین سرامیک ها میشود استفاده کرد
درود بر شما، بر اساس حس کنجکاوی در مورد ساروج، چند جای مختلف در اینترنت مطالعه کردم، و کامل توضیح نداده بودن، مخصوصا در مورد ساخت ساروج گرم، که فقط تا مرحله پختن و شکستن ساروج توضیح داده بودن، و ادامه رو توضیح نداده بودن، که بعدش چی میشه، ولی اینجا همه چی رو کامل توضیح دادین، سپاسگزارم 🙏
با سلام؛
خوشحالیم که مطالعه این مطلب برای شما مفید بوده است. از همراهی شما با مجله فرادرس سپاسگزاریم.