فرادرسقانون حمایت از مالکیت فکری — آنچه باید بدانید
فرض کنیم شما طراح مد (طراح لباس، زیور، کیف و کفش و...) هستید و با ایده و مهارت خود اثر جدیدی ساخته‌اید؛ اما بعد از مدتی متوجه می‌شوید شخص دیگری اثر شما را کپی کرده یا اینکه بدون اجازه شما آن را برای فروش عرضه کرده است. آیا قانون از شما حمایت می‌کند؟ آیا تاکنون چیزی درباره حق مالکیت فکری شنیده‌اید؟
قوانین ایران حمایت از حق مالکیت فکری خالقان آثار تزئینی و هنرهای دستی و آثار تجسمی را به رسمیت شناخته‌اند. البته به شرطی که در آثار آن‌ها دانش، هنر و ابتکار سازنده قابل تشخیص باشد. در اینجا از کلماتی استفاده شده که در قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان به کار رفته‌اند. یکی از اثرهای مورد حمایت این قانون در بند 5 ماده 2 این‌گونه ذکر شده است:
«نقاشی و تصویر و طرح و نقش و نقشه جغرافیایی ابتکاری و نوشته‌ها و خط‌های تزیینی و هر گونه اثر تزیینی و اثر تجسمی که به هر طریق و روش به صورت ساده یا ترکیبی به وجود آمده باشد.»
به کلمه «ابتکار» دقت کنید. مهم‌ترین معیار برای حمایت قانونی از آثار هنری و ادبی مبتکرانه بودن اثر است؛ یعنی باید چیزی از قریحه و خلاقیت و ابتکار هنرمند در اثر او منعکس شود تا بتواند مدعی مالکیت بر آن اثر باشد.
اگر این شرایط وجود داشته باشد ماده 23 همین قانون برای کسی که اثر شما را بدون اجازه منتشر یا در بازار عرضه کرده شش ماه تا سه سال حبس در نظر گرفته است:
هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالماً عامداً به‌نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا سه سال محکوم خواهد شد.
علاوه بر این می‌توانید به دلیل ضرر و زیانی که به این وسیله به شما وارد شده درخواست خسارت کنید. طبیعتاً با انتشار بدون اجازه اثر نوعی ضرر مالی هم به شما وارد می‌شود، پس می‌توانید از دادگاه بخواهید تا متخلف را به جبران خسارت مجبور کند. برای درخواست خسارت هم به قوانین متعددی می‌توانید استناد کنید. مثلاً ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری که می‌گوید:
شاکی می‌تواند جبران تمام ضرر و زیان‌های مادی و معنوی و منافع ممکن‌الحصول ناشی از جرم را مطالبه کند.
اقدام قضایی برای حمایت از حقوق مالکیت فکری طراح
شما برای دفاع از حق خود باید شکوائیه‌ای تنظیم کرده و به دفتر خدمات الکترونیک قضایی ببرید. برای آن‌که شکایت شما پذیرفته شود باید اسناد و مدارکی داشته باشید که هم تعلق اثر به شما را ثابت کند و هم سرقت طرف مقابل را به اثبات برسانند.
اگر محل انتشار و عرضه اثر شما تهران باشد شکایتتان به دادسرای فرهنگ و رسانه ارجاع داده می‌شود. در شهرستان‌ها دادگاه و دادسرای تخصصی برای پرونده‌های مالکیت فکری تأسیس نشده و شکایت در دادسرای عمومی بررسی خواهد شد. اگر قبلاً اثر خود را به عنوان طرح صنعتی ثبت کرده باشید، آنگاه در هر جای ایران که باشید دادگاه تهران به پرونده شما رسیدگی خواهد کرد. طبق ماده ۵۹ قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری به اختلافاتی که در این زمینه پیش می‌آید در شعب خاصی از دادگاه عمومی تهران رسیدگی می‌شود. فلسفه وضع این قانون آن بوده که با توجه به ماهیت تخصصی این پرونده‌ها چند شعبه تخصصی با قضات مسلط در مسائل حقوق فکری به این پرونده‌ها رسیدگی کنند.
شاید بگویید که طراحی مد با طراحی صنعتی متفاوت است، اما در تعریفی که قانون از طرح صنعتی کرده آثار هنرهای دستی هم طرح صنعتی به حساب آمده‌اند. در ماده ۲۰ قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری ایران مصوب 1386 آمده است:
هرگونه ترکیب خطوط یا رنگ‌ها و هرگونه شکل سه‌بعدی با خطوط، رنگ‌ها و یا بدون آن، به گونه‌ای که ترکیب یا شکل یک فرآورده صنعتی یا محصولی از صنایع دستی را تغییر دهد طرح صنعتی است.
بنابراین، آثار طراحی لباس، کیف و کفش، طراحی زیور و جواهر، طراحی آثار تزئینی و طراحی مبلمان و دکوراسیون را هم می‌توان به عنوان طرح صنعتی در اداره مالکیت معنوی سازمان ثبت اسناد و املاک به ثبت رساند.
آیا به وکیل برای حمایت از حق مالکیت فکری خود نیاز داریم؟
داشتن وکیل برای پیگیری این پرونده ضرورت قانونی ندارد، اما طبیعتاً شما برای رسیدن به موفقیت در این مرحله نیاز به کمک وکیل و حقوقدان آشنا با حقوق مالکیت فکری خواهید داشت. چون او می‌تواند شکوائیه را به درستی تنظیم کند و تشخیص دهد که چه مدارکی محکمه‌پسند هستند و می‌داند با استناد به چه قانونی در دادگاه و دادسرا از حق شما دفاع کند.
اما چطور وکیل آشنا به مالکیت فکری را پیدا کنیم؟ تعداد پرونده‌های مالکیت فکری در ایران بسیار کم است و اکثر مردم ما هم نسبت به این حق خود بی‌تفاوت بوده‌اند. به همین دلیل اکثر وکلا آشنایی چندانی با این نوع پرونده‌ها ندارند. می‌توانید از سه معیار برای تشخیص وکیل صاحب صلاحیت استفاده کنید:
- داشتن پرونده‌های مشابه در طول تجربه کاری
- داشتن تحصیلات در زمینه حقوق مالکیت فکری
- آشنایی با مسائل حقوقی هنر و ادبیات به دلیل اینکه خود شخص در این زمینه فعالیت داشته است.
اهمیت نظر کارشناس در پرونده‌های مالکیت فکری
مسائل مالکیت فکری به دلیل اینکه ماهیت میان‌رشته‌ای و تخصصی دارند، معمولاً نیاز به بررسی کارشناسی هم پیدا می‌کنند؛ یعنی قاضی ممکن است نتواند شخصاً سرقت ادبی یا هنری را تشخیص دهد و برای این منظور از شخصی که در این زمینه کارشناس است کمک بخواهد. این کارشناس کیست؟
در نظام قضایی ما شغلی تعریف شده به نام کارشناس رسمی دادگستری که اعضای آن هر سال در آزمون سراسری انتخاب می‌شوند. دادگاه می‌تواند از یکی از این کارشناسان بخواهد نظر تخصصی خود در مورد ادعای نقض حقوق مالکیت فکری شما را عنوان کنند. اگر کارشناس رسمی در دسترس نباشد، دادگاه می‌تواند از کارشناسان معتمد دیگر هم استفاده کند یا از نهادهای صنفی بخواهد که در این مورد اظهار نظر کنند. مثلاً سابقه داشته که پرونده‌های مربوط به نقض حقوق مالکیت فکری آثار سینمایی به خانه سینما برای ارائه نظر کارشناسی ارجاع شده‌اند.
هر تقلیدی به معنی نقض حق مالکیت فکری نیست
به خاطر داشته باشید که هر شباهتی به معنی سرقت و کپی کردن اثر شما نیست. در ادبیات اصطلاحی داریم به نام «تَوارُد» یعنی فکر واحدی وارد ذهن دو یا چند نفر شود. مثلاً دو شاعر بیت شعری شبیه هم بسرایند بدون اینکه شعر همدیگر را خوانده باشند. همچنین ممکن است شخصی با اقتباس و الهام از اثر دیگری و با خلاقیت خود اثر متفاوتی خلق کند. در اینجاست که نقش کارشناس پررنگ می‌شود. او باید تشخیص دهد که آیا واقعاً ایده شما را دزدیده‌اند یا فقط توارد و الهام گرفتن اتفاق افتاده است.
این مطلب توسط نویسنده مهمان، «محسن کاظم‌پور»، نوشته شده است.
